Pagkagiyan sa “Crack”—May Bulong Bala?

INDI maduhaduhaan nga ang pagkagiyan sa crack nakalab-ot sa makahalawhaw nga kadakuon, kag nagalala ang problema. Ginapalayag sang radyo kag telebisyon ang problema. Ginabutang ini sa ulong-dinalan sang mga pamantalaan kag mga magasin. Ginaatubang sang mga hulot pang-emerhensya sang mga ospital kag mga sentro ang kasingki sini. Ang mga maternity ward puno sang mga lapsag nga nahalitan sang pagkagiyan. Ang mga bodega sang ospital ginagamit sa “pagtago” sang ginbiyaan nga mga bata sa baylo nga mga materyalis ang taguon.

Ang mga establisamento sa pagdula sang epekto sang crack kag mga rehabilitasyon nagabulong sing kabataan nga wala pa gani magtin-edyer. Ang mga ahensya sang serbisyo sosyal nagapangayo sing kuwarta agod awayon ang epidemya. May iban nga nagasiling nga indi nila malandas ang ila pagkagiyan kag may iban nga indi luyag maghimo sini. Para sa naulihi, nagahulat sa ila ang kasubo, kapaslawan, kasingki, kag mahimo kamatayon. Para sa nauna, may yara paglaum.

“Sang nagligad lamang nga tuig,” report sang The New York Times sang Agosto 24, 1989, “ang crack ginakabig sing lapnag subong bag-o nga droga, indi pa mahangpan sing maayo apang may pinasahi nga mga kinaiya nga nagpatubas sing pagkagiyan nga halos imposible bulngon.” Apang, karon, nasapwan sang mga mananalawsaw nga ang pagkagiyan sa crack, sa idalom sang husto nga mga kahimtangan, mabulong sing madinalag-on, siling sang pamantalaan. “Ang pagkagiyan sa crack sarang mabulong,” siling ni Dr. Herbert Kleber, deputado ni William J. Bennett, direktor sang pagsulundan sa droga sang E.U. Ang sekreto, siling niya, amo nga hatagan ang nagiyan sing lugar sa pamilya kag sa sosyal nga mga organisasyon nga wala anay sila. “Habilitasyon kapin pa sa rehabilitasyon,” padaku niya.

Nasapwan sang mga mananalawsaw nga ang labing epektibo nga programa sa pagbulong sa giyan sa crack may tatlo ka bahin—detoxification, dalayon nga personal nga paglaygay kag paghanas, kag, labing importante, pagsakdag sang husto nga palibot. Ang detoxification, ukon ang paglutas sa giyan gikan sa droga, indi ang daku nga balagbag. Sa masami, bangod sang mga kahimtangan, mahimo ini sang isa sing kinabubut-on. Mahimo kag masami nga ang nagaamot nga kabangdanan amo ang kakulang sing kuwarta nga inugbakal sang droga. Amo man ang pagkabilanggo sa sililutan nga institusyon nga sa diin indi matigayon ang droga, ukon ang pagtener sa ospital nga sa diin kinahanglan ang paglikaw sa droga. Apang, ang matuod nga problema amo nga punggan ang giyan sa pagbalik sa droga bisan pa makita niya ini.

Bisan pa ang iban nga giyan madinalag-on nga nakapalos gikan sa katulad-tornilyo nga paghugakom sang crack samtang sila pinasahi nga ginabulong, ginapadaku sang mga espesyalista sa pagbulong nga ang kalabanan nga giyan wala gid makaagwanta sa una nga pila ka semana. Halimbawa, si Dr. Charles P. O’Brien, isa ka saykayatris sa University of Pennsylvania, nagsiling nga dos tersia sang nakalista nga mga giyan sa iya programa sang pagbulong ang nag-untat sa una nga bulan. Mas diutay pa gani sa iban nga mga programa.

Ang Sayop nga Palibot

“Mahimo nga dapat naton sila ipalayo gikan sa ila mga komunidad,” siling sang isa ka kilala nga direktor sang sentro sang pagbulong. “Dapat mo ipalayo ang mga giyan gikan sa palibot sang droga. Ina nga palibot isa ka morge.” Ini, suno sa nasapwan sang mga mananalawsaw, amo ang panguna nga rason kon ngaa mas madamo sang mga giyan nga nalutas ang nagbalik sa droga nga nag-ulipon sa ila. Daw maathag ang rason. Indi bala una sa tanan amo ini ang mga palibot nga nagpadala sa ila sa mga sentro sang pagbulong? Indi bala sarang mabakal ang crack sa tagsa ka pamusod sang kalye, nga sa diin ang pag-ipit sang mga katubotubo, nga masami gikan sa ila kaugalingon nga pamilya kag suod nga mga abyan, amo ang nagpukaw sang ila una nga pagyupyop gikan sa pipo sang crack? Sin-o na lang karon ang nabilin nga magapalig-on sang ila pagpabilin sa programa sang pagbulong kag sa amo mahilway gikan sa pagbalikbalik sa droga bangod sa ila kabuhi?

Ginpadaku sang kapin ka madinalag-on nga mga programa ang sayop nga palibot subong amo ang daku nga kabangdanan sang padayon nga pag-abuso sa droga sang giyan. “Ang pasyente gintudluan sing mga estratehiya sa pagpalayo sa droga, lakip ang kon paano likawan ang mga kahimtangan nga makapukaw sang pagpangita sa sini,” report sang The New York Times. “Ang pagkakita sa kalye nga iya anay ginabaklan sing crack, ang ginhaboy nga ampulya sa higad sang dalan, ang opisina sang dentista ukon ang baho sang parmaseutika nga anggid sa kemikal nga baho sang crack,” mga butang tanan nga makapukaw sang paghandum sa droga, siling sang pamantalaan. Ginpadaku man sang epektibo nga mga programa ang pagkaimportante sang “pag-utod [sang giyan] sang tanan nga kaangtanan sa mga abyan kag mga paryente nga nagagamit pa sang droga.” Sa baylo, ginlaygayan sila nga mangita sing bag-o nga mga abyan upod sa mga tawo nga wala nagagamit sing droga. Maalamon nga laygay, sa pagkamatuod.

Makasiling Ka sing Indi!

Ang libro nga Self-Destructive Behavior in Children and Adolescents nagasiling sini: “Ang mga pamatan-on amo sa masami ang ginapakilala ukon ‘ginapukaw’ sa nanuhaytuhay nga mga droga sang suod nga abyan . . . Ang [iya] tuyo mahimo amo agod ipaambit ang makakulunyag ukon makalilipay nga eksperiensia.” Apang, ang pag-ipit sang mga katubotubo wala nagakatabo sa mga pamatan-on lamang, subong sarang mapamatud-an sang gulanggulang na nga mga giyan; ni ining maalamon nga Makasulantahon nga laygay para lamang sa mga pamatan-on, kundi naaplikar man ini sa mga tawo sang tanan nga edad, subong ginasiling sang isa ka manunulat sang Biblia: “Sia nga nagalakat upod sa maalam nga mga tawo magaalam, apang sia nga nagapakig-angot sa mga buangbuang magalain.”—Hulubaton 13:20.

Kon ginaatubang ka sing mga problema nga daw indi mo masarangan, indi ini paglikawi paagi sa mga droga. Dugangan lamang sini ang imo mga problema. Hambali ini upod sa isa ka ginikanan ukon sa iban pa nga responsable nga adulto nga may pag-ulikid. Dumduma man ang laygay sang Biblia: “Indi kamo magpalibog sang bisan ano, kundi sa tagsa ka butang sa pangamuyo kag pag-ampo nga may pagpasalamat ipahibalo sa Dios ang inyo mga pangabay; kag ang paghidait sang Dios nga nagalabaw sa tanan nga paghangop magatipig sang inyo mga tagipusuon kag inyo mga panghunahuna.”—Filipos 4:6, 7.

[Kahon sa pahina 9]

Shabu, Maisog Pa sa “Crack”

“Ginatawag ini sang mga Hapones nga shabu, sang mga Koreano nga hiroppon. Para sa Amerikano nga mga giyan ang pagtukib lamang sa mabaskog nga pagpahubog sini kag sang sobra nga pagpaluya sini, ang droga ginatawag nga ice,” siling sang Newsweek nga magasin tuhoy sa sining droga nga halin sa Asia. Isa ini ka sahi sang methamphetamine, ukon speed, nga ginhimo sa laboratoryo gikan sa mga kemikal nga madali matigayon. Ang pagkahubog sa crack nagadugay sing mga minutos; ang sa shabu mga inoras, tubtob sa 24. Ang malawig nga paggamit sini ginabangdan sang sikolohiko nga halit kag sang makamamatay nga balatian sa baga kag batobato. Ang Newsweek nagsiling nga “ang epekto sang shabu sa mga bag-o matawo makapabalaka.” Ang isa ka mananalawsaw nagsiling: “Kon ginahunahuna mo nga malain ang pagdepende sa cocaine, maluya ina kon ipaanggid sa sini nga droga.” Mas mabudlay ini utdon sang sa pagkagiyan sa cocaine, kag ang halusinasyon mabaskog gihapon bisan pagligad sang duha ka tuig nga ang isa ginbulong.