Pagbantay sa Kalibutan
Estados Unidos—Ginbuna sang mga Kalamidad
Duha ka kalamidad ang nanghapay sa magkatuhay nga mga rehiyon sang Estados Unidos sang Septiembre kag Oktubre 1989. Nahauna, ang Bagyo Hugo, nga may madlos nga 220 kilometros kada oras, naghampas sang bagatnan-sidlangan nga bahin sang Estados Unidos, kag nangguba. Sang Oktubre 17, ang linog nga may kabaskugon nga 7.1 sa Richter scale nagtay-og sang lugar sang Bay sa San Francisco, nga nagpatay sing madamo nga tawo kag nagtuga sing halit nga ginabanta nga linibo ka milyon ka dolyar sa sadtong nakatundan nga bahin sang pungsod. Natabuan nga duha ka adlaw sa tapos sini (Oktubre 18, 19), paagisod nga linog, nga may kabaskugon nga mga 6 sa Richter scale, ang nagtay-og sa nakatundan nga Tsina. Sa dimagkubos 29 ka tawo ang napatay.
‘Ang NU Magatungod sing Importante nga Papel’
Ang mga diplomat nga nagtambong sa ika-44 nga General Assembly sang Nasyones Unidas nagsiling nga ang tatlo ka labing importante nga isyu sa kalibutan nga nagakinahanglan sing solusyon amo ang utang sang imol nga mga pungsod, ang pagnegosyo sing droga, kag ang pag-amlig sa palibot. May daku nga pag-ugyon nga ang NU dapat madalahig sa paglubad sini. Ang presidente sang Assembly sang NU nagsiling nga ang tanan nga katapo “nagpadaku sang kinahanglanon nga ang Nasyones Unidas magtungod sing importante nga papel subong katapusan nga paglaum sang katawhan para sa paghidait kag hustisya.”
Ginadumilian ang Pagpanigarilyo sa Halos Tanan nga Eroplano
Ang mga mamalidha sang E.U. nag-ugyon nga dumilian ang pagpanigarilyo sa halos tanan nga domestiko nga komersial nga mga eroplano. Kada adlaw may yara mga 16,000 ka paglupad sang eroplano sa sulod sang Estados Unidos. Ginatugutan sang kasuguan ang pagpanigarilyo sa mga 20 sina nga paglupad sang eroplano, pangangkon sang isa ka lobbyist para sa Association of Flight Attendants. “Nakalab-ot na kami sa punto nga sa diin halos gindumilian na namon ang pagpanigarilyo sa mga eroplano,” siling sang isa ka senador.
Labing Maayo ang “Awtoritatibo” nga mga Ginikanan
“Ang mga ginikanan nga indi mapintas sa pagsilot, apang nagapahamtang sing malig-on nga mga dulunan kag nagasunod sini, may labaw nga posibilidad nga ang ila kabataan mangin madinalag-on sa ila tulumuron kag makahibalo makigbagay sa iban,” siling sang U.S.News & World Report. Ina nga mga ginikanan ginatawag nga “awtoritatibo” (“himua ini bangod sini”), batok sa “awtoritaryan” (“himua ini bangod ako ang ginikanan”) kag “matinuguton” (“himua ang luyag mo”), mga estilo sa pagdisiplina nga nagabunga sing kabataan nga may panimuot nga magkatuhay gid. Ang pagtuon, nga nagdugay sing duha ka pulo ka tuig, nagpakita nga ang awtoritatibo nga mga ginikanan nakapatubas sing kabataan nga may kalig-unan, kontento, may pagpugong sa kaugalingon, kag may pagsalig sa kaugalingon, kag indi magaeksperimento sa droga. “Ang awtoritatibo nga mga ginikanan wala nagaharihari,” siling sang sikologo sang University of California nga si Diana Baumrind, nga nagdumala sang pagtuon. “Interesado gid sila sa pagkilala sa ila kabataan, kon kamusta sila sa eskwelahan kag kon sin-o ang ila mga abyan. Ang ila pagkontrol nagapakita sing daku nga pagkilala sa ila obligasyon sa bata, kag wala sila nahadlok sa pag-atubang sa bata.”
GINATIKLOD SANG KAKAGOD ANG KATAWHAN SA BIBI
Sa isa ka komperensya kasan-o lang sa Vancouver, Canada, si Digby McLaren, presidente sang Royal Society of Canada, nagsiling: “Suno sa pagtan-aw namon, ang tawo amo ang manuglaglag kag manuggamo sang aton bug-os nga kalibutan.” Ginsakdag sang UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization), ang komperensya sang internasyonal nga mga sientipiko kag mga eskolar naghinakop nga ang pagpangita sing materyal nga manggad nagdul-ong sa katawhan sa bibi sang kalaglagan. Gindugang ni G. McLaren nga ang sientipiko kag teknolohiko nga pag-uswag amo ang ginbangdan sang sobra nga interes sa materyal nga kabuganaan, kag napabay-an ang mga talaksan sa kultura kag espirituwal. Nangabay ang grupo sa katawhan nga kalimtan na ang mga dulunan sa pungsod, sa rasa, kag sa relihion agod magkooperar sa pagpasag-uli sang duta.
ELEPANTE—ISA KARON KA ESPESYI NGA YARA SA KATALAGMAN
Ginlakip sang Convention on International Trade in Endangered Species, nga nagtipon sa Lausanne, Switzerland, sang nagligad nga Oktubre, ang elepante sang Aprika sa listahan sang mga espesyi nga yara sa katalagman. Ina nga buhat nagadumili sang pagnegosyo sing tiposo (ivory). Nagalaum ang kombension nga untaton sining kahublagan ang pagpangayam sang mga mangangayam sing tiposo. Ginabanta nga ang kadamuon sang mga elepante sang Aprika nabuhinan sing tunga sa sulod sang nagligad nga dekada. Sang 1979 may 1.3 milyon ka elepante sa sina nga kontinente. Karon may yara mga 625,000.
NAGAPANGAON SING TAWO NGA MGA LEON
Ang Kruger National Park sang Bagatnan nga Aprika isa ka lote nga mga 320 kilometros sa kalabaon sa dulunan sang Mozambique. Agod maglikaw sa inaway sibil, madamo nga taga-Mozambique ang nalagyo paagi sa sini nga parke nga may daku nga katalagman sa ila kabuhi, kay ang parke madamo sing leon kag iban pa nga mga sapat nga makatalagam. Sa kinaandan, ginalikawan sang mga leon ang mga tawo. Apang, ginasuspetsahan nga ang kahublagan sa pagpalagyo naghatag sa mga leon sing kahigayunan sa pagtilaw sang unod sang tawo, kay madali nila madaug ang mga tawo nga indi na makahulag kag nagakatumba na lamang bangod sa kakapoy. Sining karon lang, tatlo ka tawo sa Bagatnan nga Aprika ang napatay sang mga leon, kag duha sining pag-atake ang natabo sa sulod sang Kruger National Park. Busa, ang mga guardia sa parke ginbilinan nga pangitaon kag patyon ang tanan nga leon nga nangin mangangaon sing tawo.
DUGANG PA NGA PELIGRO
Isa pa ka butang ang gindugang sa karon nga kalalat-an sang droga: ang pagkalaglag sang kagulangan. “Bangod sang pagpangayo sang Amerika kag sang Europa sing cocaine, ginpamulod sang mga manugtanom sing coca sang Peru ang daku nga bahin sang kagulangan sa Amazon kag minilyon ka galon sang makahililo nga mga kemikal ang ginahaboy nila sa mataas nga mga duog kag sa ulo sang mga suba,” siling sang The New York Times. Suno sa report, ang mga manugtanom sing coca “nagsalakay sang duha ka pungsudnon nga parke kag duha ka pungsudnon nga kagulangan, ginpamulod nila ang daku nga bahin sang madali mapatay nga kagulangan nga ginatawag ang ‘mataas nga bahin sang kagulangan’ kag ginlaglag nila ang kasangkaron sang duog nga ginabanta nga kapin sa 200,000 ektaryas sang tropikal nga kagulangan.” Ang dahon sang coca amo ang pinakadaku nga tanom nga ginatanom sa Amazon sang Peru. Sa ila pagdali sa pagtanom sing cocaine, ginbiyaan sang mga mangunguma ang paagi sa pagpanguma sang ila mga ginikanan nga nagapugong sang pagkaab-ab sang duta.
SIBILISADO APANG NAPUNG-AWAN
Nagadala bala sing kapin nga kalipay ang moderno nga sibilisasyon? Gintipon sang isa ka pagtuon kasan-o lang ang mga resulta sang pagsurbe gikan sa bug-os nga kalibutan, kag ginpakita sini nga sa isa ka grupo sang nagauswag nga mga pungsod, ang kadamuon sang kapung-aw nagdugang sugod sang Inaway Kalibutanon II, sa pila ka kaso nagdoble pa. Ang mga pamatan-on amo sa masami ang labi nga naapektohan. Sa pihak nga bahin, sa imol nga mga pungsod nga may kapin ka tradisyonal nga balayan sa katilingban, ang kadamuon sang kapung-aw nagdugang sing diutay lamang sa amo man nga panahon. Ngaa? Suno sa The Boston Globe, ginabanta sang mga mananalawsaw sa pagtuon nga ang huyog sa pagpuyo sa siudad sa sining abanse nga mga pungsod, upod ang dugang pa nga pagsaylosaylo, nagdul-ong sa mahuyang nga higot sang mga pamilya kag paghililuong. Ang nagapanguna nga awtor sang pagtuon naghinakop: “Ang kapung-aw daw amo ang bili sang sibilisasyon.”
GINAPABULAK ANG DESYERTO
Subong isa ka ambisyuso nga plano nga sakdagon ang ila kaugalingon sa pagkaon, ginapabulak sang Saudi Arabia ang desyerto. Napugtakpugtak sa desyerto sang Saudi ang ginatos ka berde nga mga sirkulo, ang tagsa tubtob sa 80 ektaryas sa kadakuon, nga ginabunyagan sang tubig nga ginabomba gikan sa ubos. Apang mahal ang bili sa paghimo sa desyerto nga mangin mabungahon nga duta. Ang pangulohan nakagasto na sing linibo ka milyon ka dolyar sa proyekto: “Ang pagtanom sing trigo sa Saudi Arabia subong ka mahal sa pagtanom sing melon sa idalom sang kristal sa Polong Nakatundan,” siling sang The Economist. Kag bisan pa ang kuwarta nga makuha sa pagpatubas sing petrolyo daw wala nagakahubas, ang tubig nga suplay nagakahubas. Ang kalabanan sang tubig nga ginagamit nagahalin sa madalom nga mga bubon sang tubig nga fossil nga indi maislan. Kon ang pagkonsumo sa tubig magapadayon sa karon nga kadasigon, ginakahadlukan nga ang mga bubon mahimo mahubsan halin sa 10 pa 20 ka tuig.
NAHAUNA NGA SIMBAHAN SANG MOROS SA ROMA
Si Benito Mussolini, ang Pasista nga manuggahom sang Italya sang mga adlaw sang Inaway Kalibutanon II, ginreport nga wala magtugot nga patindugon ang simbahan sang Moros sa Roma, nga nagasiling nga tugutan lamang niya ini kon tugutan ang simbahan sang Iglesia Romana sa Mecca. Nagbalhin na ang tion. Indi lamang ginatukod na ang isa ka simbahan sang Moros nga mga lima ka kilometro kag tunga sa naaminhan-sidlangan sang Batikano kundi ginlaragway pa ini sang mga arkitekto sini subong ang pinakadaku sa Europa. “Bisan pa kon indi ini ang pinakadaku, kag ginaduhaduhaan ina, amo ini ang labing importante nga simbahan sang Moros sa Europa,” siling ni Abdul Qayuum Khan, direktor sang Islamic Cultural Center sa Roma. “Ang simple nga kamatuoran amo nga amo lamang ini ang makita sa tunga sang Cristianismo, sa Mecca sang Katolisismo, kon sa aton pa.” Walay sapayan, ang opisyal nga posisyon sang Batikano ginasiling nga paborable.
GINATANOM SA BALAY NGA MARIJUANA
Ang mga panikasog nga buhinan ang paggamit sing marijuana sa Estados Unidos napaslawan—nagbalandra ini. Ang The New York Times nagreport nga bisan pa ang pederal nga badyet agod ipatuman ang kasuguan batok sa marijuana nagtimbuok halin sa $526 milyones sang 1982 tubtob sa $968 milyones sang 1988, ina tanan nga kuwarta wala makabuhin sang pagkamatigayon sang droga ukon sang paggamit sini. Sa baylo, ang pagtanom sa balay sing marijuana nga may ekstra nga kaisog nagadugang. Sa The Medical Post sang Canada, si Dr. Andrew Macnab nagpaandam nga inang ginatanom sa balay nga marijuana mahimo nga may tubtob sa 350 ka makahililo nga mga elemento.