Pag-eksperimento sa mga Sapat—Pagpakamaayo Ukon Indi?

KON isa ikaw sa minilyonmilyon ka tawo nga una nga nakahaklo sang ginhawa sang kabuhi sa pamuno nayon sining siglo, mahimo nahibaluan mo gid nga ang kalawigon sang imo kabuhi naglampas sa ginpaabot sang imo mga ginikanan kag sang doktor ukon komadrona nga nagbulig sa pagbun-ag sa imo. Kon natawo ka sa Estados Unidos, Canada, ukon Europa, ang kalawigon sang imo kabuhi sang tuig 1900 mga 47 ka tuig. Mas manubo pa gani sa iban nga mga pungsod. Karon, sa madamo nga pungsod ang kalawigon sang kabuhi kapin sa 70 ka tuig.

Pila man ang edad mo, nagakabuhi ikaw sa daw nagasumpakilay nga tion. Nasaksihan sang imo mga katigulangan ang indi makontrol nga mga epekto sang pila ka balatian nga madamo sing ginpatay sa ila kaliwatan. Ang buti, halimbawa, nagkutol sang kabuhi sang dimaisip nga linibo tuigtuig kag naghalit sa minilyon pa tubtob nagakabuhi sila. Ang trangkaso nanghalit man—ang isa ka epidemya lamang nagpatay sing 20 milyones ka tawo sa isa ka tuig (1918-19). Pagkatapos sang Inaway Kalibutanon I, ang epidemya nga typhus nagpatay sing tres milyones ka tawo sa Rusya. Natabo man ang epidemya sang typhus sa madamo pa nga pungsod sa tion sang Inaway Kalibutanon II. Ginabanabana nga 25 sa tagsa ka 100 ka tawo nga nagmasakit sing typhus ang napatay.

Ang makahaladlok nga balatian nga pagkalupog sang mga bata, nga nakilal-an sang ulihi subong poliomyelitis, nagbuhin sang populasyon sang kalibutan sing mga 30,000 ka tawo kada tuig kag naghalit sa linibo pa, labi na mga kabataan. May mga bata pa nga wala makasalbar sa ila una nga pagmasakit sing tipos ukon dipteria, scarlet fever ukon tipdas, barukoy ukon pulmoniya. Ang listahan daw wala sing katapusan. Sa tagsa ka 100,000 ka lapsag nga natawo sang 1915, mga 10,000 ang napatay antes sang ila una nga kaadlawan. Ang mga tumor sa utok indi masarangan nga operahan. Ang ikasarang sa paghawan sang nasupunan nga mga arterya wala pa mahibal-i. Wala sing mahimo ang mga doktor sa pagsalbar sa mga biktima sang atake sa tagipusuon, kag ang kanser nagkahulugan sing pat-od nga kamatayon.

Walay sapayan sang makamamatay nga mga kalalat-an nga naghalit sa kalibutan kutob sa pagsugod sang siglo kag antes sini, ang kalawigon sang kabuhi sang tawo karon nagdugang sing mga 25 ka tuig. Sa amo, sa madamo nga bahin sang kalibutan, ang bata nga matawo karon may posible nga kalawigon sang kabuhi nga mga 70 ka tuig.

Ang Bayad sa Pagsalbar sang Kabuhi

Makalilipay nga ang kalabanan sang mga pamatan-on nga nagakabuhi karon nakaluwas sa madamo sang makamamatay nga mga balatian nga amo ang may salabton sa maaga nga pagkapatay sang madamo sang ila mga katigulangan. Apang mahimo nga indi sila malipay sa paghibalo nga madamo sang bulbulon nga mga abyan sang tawo—mga ido, mga kuring, mga koneho, mga amo, kag iban pa—ang ginasakripisyo para sa tulumuron sang medikal nga siensya ‘agod nga ang mga tawo karon magkabuhi sing mas malawig kag mas mapagros,’ suno sa pagpabutyag sini sang mga sientipiko.

Halos tanan sang balatian nga nadula ukon nakontrol sa sini nga siglo—polio, dipteria, bayuok, tipdas, rubella, buti, kag iban pa—nadaug paagi sa pag-eksperimento sa mga sapat. Ang mga anestisya kag mga analgesic, mga bulong kag pagpakaon paagi sa ugat, radiasyon nga terapiya kag ang chemotherapy para sa kanser, gintestingan tanan kag napamatud-an nga epektibo sa mga sapat anay. Kag pila lamang ini.

“Halos wala sing daku nga pagbulong ukon pag-opera sa modernong medisina ang natukiban kon wala ang pag-eksperimento sa mga sapat,” siling sang isa ka kilala nga neurologo, nga si Dr. Robert J. White. “Ang pag-eksperimento sa mga ido kag sa iban pa nga sapat nagdul-ong sa pagkatukib sing insulin kag sa pagkontrol sang diabetes, sa pag-opera sa tagipusuon, sa cardiac pacemaker kag sa pag-ilis sing organo. Ang polio . . . halos nadula sing bug-os sa Estados Unidos bangod sang mga bakuna nga gintilaw anay sa mga amo. Paagi sa pag-eksperimento sa mga sapat, napataas sang mga manug-eksperimento ang kadamuon sang pag-ayo sang kabataan nga nagmasakit sing grabe nga lymphocytic leukemia halin sa kuatro porsiento sang 1965 tubtob sa 70 porsiento karon,” siling sang amo gihapon nga doktor.

Ang papel sang pag-eksperimento sa mga sapat ginpalig-on sang kabulig anay sa laboratoryo nga si Harold Pierson, nga nagtrabaho sa idalom ni Dr. F. C. Robbins sa Western Reserve University, sa Cleveland, Ohio, E.U.A. Ginsugiran niya ang Magmata! nga ang ila programa sa pagtukib sing bakuna para sa polio nagdalahig sing paggamit sang mga bato-bato sang mga amo. Ang tisyu gikan sa isa ka bato-bato sarang magamit sa linibolibo ka pagtesting. Sia nagpaathag: “Ang mga amo ginahuptan sa maayo nga mga kahimtangan kag pirme may anestisya kon ginaoperahan sila. Sa pagkamatuod wala sing hungod nga kapintas. Apang, bangod sang pag-opera sa ila, sila indi kinabubut-on nga mga biktima sang sientipiko nga kapintas.”

Ang Pag-opera sa Tagipusuon kag ang Alzheimer’s Disease

Subong direkta nga resulta sang pag-eksperimento sa sapat, bag-o nga mga kalantip sa pag-opera ang natukiban sa paghawan sang kolesterol nga nagasupon sa mga arterya, sa amo natapna ang madamo nga atake sa tagipusuon—ang panguna nga kabangdanan sang kamatayon sa Nakatundan nga kalibutan. Paagi sa pag-eksperimento anay sa mga sapat, natun-an sang mga doktor kon paano kuhaon sing madinalag-on ang mga tumor gikan sa utok sang tawo kag iuli ang nautod nga mga bahin sang lawas—mga butkon, mga tiil, mga kamot, kag mga tudlo. Si Dr. Michael DeBakey, nga naghimo sang nahauna nga madinalag-on nga coronary artery bypass, nagsiling: “Sa akon pag-usisa, ang halos tanan nga pag-uswag sa pag-opera sa tagipusuon ginpasad sa pag-eksperimento sa mga sapat.”

Nahanungod sa Alzheimer’s disease, si Dr. Zaven Khachaturian sang National Institute of Aging sang E.U. nagsiling: “Sang nagligad nga walo ka tuig, wala gid kami sing mahimo. Daw indi mapatihan ang pag-uswag sa pagpanalawsaw sa Alzheimer’s bangod sang aton puhunan sa sadsaran nga pag-eksperimento sa ginahimo sang utok sadto pa sang katuigan 1930.” Ang daku nga bahin sang pag-eksperimento nagdalahig sing mga sapat, kag siling sang doktor sila ang yabi sa padayon nga pag-uswag.

AIDS kag ang Parkinson’s Disease

Ang labing importante nga pagpanalawsaw karon, kag amo ang ginabangdan sang pagpulaw sang mga sientipiko kag mga imunulogo, amo ang pagtukib sing bakuna batok sa makahaladlok nga balatian nga AIDS, nga ginabanabana sang pila ka eksperto nga magapatay sa 1991 sing mga 200,000 ka tawo sa Estados Unidos lamang. Sang 1985 ang mga sientipiko sa New England Regional Primate Center nagmadinalag-on sa pagpain sang STLV-3 nga virus (SAIDS, simian form of AIDS) sa macaque nga mga amo, kag sa pagpasulod sini sa iban. Si Dr. Norman Letvin, imunulogo sa New England Regional Primate Center, nagsiling: “Karon nga napain na ang virus, may yara na kami modelo nga sapat nga maeksperimentohan sa pagtukib sang bakuna para sa mga amo kag para sa mga tawo. Mas madamo ang matun-an gikan sa pila lamang ka sapat sa isa ka kontrolado nga pagtuon sang sa panilagan mo lang ang ginatos sang tawo nga mga pasyente nga may AIDS.”

Ang mga doktor sa Yerkes Regional Primate Research Center sang Emory University sang Atlanta amo ang una sa pagpasundayag, paagi sa ila pagtuon sa rhesus nga mga amo, sang posibilidad sa pagtanom sing magapatubas sing dopamine nga tisyu sa utok subong bulong para sa Parkinson’s disease. Kutob sang 1985 pa ang mga neurosurgeon sa Emory University Hospital nagahimo sini nga pag-opera sa mga tawo. Ginabatyag sang mga doktor nga mahimo magdul-ong ini sa importante nga pag-uswag sa pagsapo sing bulong para sa sini nga balatian.

Nagliso ang tawo sa mga sapat sa pagpangita niya sing mga sabat sa makalilibog nga mga pamangkot sa kon paano pauswagon kag tipigan, bisan sing temporaryo lamang, ang iya dihimpit nga kabuhi. Apang, ang paggamit sing mga sapat sa medikal nga pag-eksperimento nagapautwas sing importante nga mga hulusayon sa moralidad kag maayong pamatasan nga indi mahapos lubaron.

[Kahon sa pahina 5]

Pag-eksperimento sa mga Sapat—Isa ka Dumaan Na nga Buhat

ANG lapnag nga paggamit sang mga doktor kag mga sientipiko sing mga sapat agod mahangpan ang pisiolohiya sang mga tawo indi tumalagsahon sa sining ika-20 nga siglo. Ang mga sapat ginagamit na sa medikal nga pag-eksperimento sa dimagkubos 2,000 ka tuig. Sang ikatlo nga siglo B.C.E., sa Alexandria, Egipto, ginapakita sang rekord nga ang pilosopo kag sientipiko nga si Erasistratus naggamit sing mga sapat sa pagtuon sang mga hilikuton sang lawas kag nasapwan niya nga naaplikar ini sa mga tawo. Sang ikap-at nga siglo, ang kilala nga Griegong sientipiko nga si Aristotle nakatipon paagi sa iya pagtuon sa mga sapat sing mapuslanon nga impormasyon tuhoy sa pagkahuman kag pagpanghikot sang lawas sang tawo. Lima ka siglo sang ulihi ang Griegong manugbulong nga si Galen naggamit sing mga gorilya kag mga baboy agod pamatud-an ang iya teoriya nga ang mga ugat nagadala sing dugo sa baylo sang hangin.

“Sa akon pag-usisa, ang halos tanan nga pag-uswag sa pag-opera sa tagipusuon ginpasad sa pag-eksperimento sa mga sapat . . . Wala sing tal-us ang mga sapat para sa pag-uswag sang eksperimento.”—Dr. Michael DeBakey