‘Kag Narumpag ang Pader’
“SIN-O ang magapati sini?” “Wala gid ako maghunahuna nga makita ko ini sa akon kabuhi!” Ano ang nagpautwas sining mga komento? Ang pagkaguba sang makahuluya nga Pader sang Berlin kag sang tanan nga ginarepresentar sini, sugod sang Nobiembre 1989.a Ang mga taga-Sidlangan nga Berlin nagdagsa sa Nakatundan nga Berlin, para sa iban agod tilawan ang magasto nga mga kalipay sang kapitalismo kag ang iban naman agod magkinitaay sila nga mga pamilya.
Ginbuksan sadto nga guhab sa dayk ang mga ganhaan sang baha. Madamo ang nagbatyag nga ang Sidlangan nga Europa indi na mangin pareho sang una.
Natapos Bala ang Cold War?
Ang kapin ka importante sa pagkapukan sang Pader sang Berlin amo ang pagkalusod sang pader sang ideolohiya nga nagapain sang Sidlangan kag Nakatundan. Sa hinali nadula ang Cold War (Lainay sang Buot nga Inaway). Subong sang ginsulat sang retirado nga koronel sang Armada sang E.U. nga si David Hackworth sa Newsweek: “Natapos na ang cold war. Bisan ang mabaskog nga mga manugpamatok sa Komunismo nagabaton karon nga tapos na ini.”
Suno sa Aleman nga pamantalaan nga Stuttgarter Zeitung, bisan ang NATO (North Atlantic Treaty Organization), sa isa ka sinapol nga ginhiwat sa London sang Hulyo 1990, nagkilala sang katapusan sang Cold War. Sa idalom sang tig-ulo nga “Ang Alyansa sang Atlantiko Nagapaalam sa Dag-on sang Cold War,” ginbalikwat sang The German Tribune ang Stuttgart nga pamantalaan subong nagasiling: “Pagligad sang 41 ka tuig nga pag-engkwentrohanay [batok sa Sobyet nga bloke sang mga pungsod] ang 16 ka lider sang Nato naghatag sing dalan para sa isa ka bag-ong estratehiya kag nagpaalam sa dag-on sang cold war. . . . Ang kaawayon ginbuslan sang pag-updanay. . . . Ang siguridad kag kalig-unan . . . wala ginapasalig sang militar nga paagi kundi sang pagsulundan sang pagkabalanse, paghambalanay kag pagbuligay sang bug-os nga Europa.” Ang teatro sang makatalagam sa paghidait nga pagbangigay nagsaylo na karon gikan sa Europa pakadto sa Natung-an nga Sidlangan.
May Bayad ang Demokrasya
Ang demokrasya, nga ginatawag nga kahilwayan sa pagpili para sa katawhan, amo ang pinakaulihi nga porma sa politika. Kag halos tanan ugyon sa sini. Apang may bayad ini. Ang maayo nga relasyon sa ulot sang Sidlangan kag Nakatundan kag sa kapitalistiko nga demokrasya sini wala matigayon sa barato nga paagi. Ang editoryal sa Asiaweek nagkomento: “Ang mga pungsod sang indi na matawag nga Sobyet nga bloke may problema sa ekonomiya . . . Ang demokrasya natigayon nga may bayad. . . . Ang demokrasya may madamo nga kinaiya, apang ang himpit nga pagkalig-on indi isa sa sini.” Sin-o ang nagabayad sang bayad sa sining mga pagbag-o padulong sa isa ka kapin ka hilway, demokratiko nga katilingban, nga ginatawag sa sini?
Natukiban sang minilyon sa Poland, sa nasidlangan nga Alemanya, kag sa iban pa nga duog nga ang pagbalhin gikan sa ekonomiya nga may sentral nga kontrol padulong sa sistema sang hilway nga merkado nagaresulta sa umpisa sa kaiwaton sang obra kag sa kapigaduhon. Samtang ang mga industriya nagatinguha sa pagpasimple kag mangin kapin ka mapaindis-indison, madamo ang nadulaan sing obra. Naapektohan man ang iban nga mga bahin sang katilingban—ang industriya sang militar kag armas. Sa anong paagi?
Samtang nagakadula ang kahadlok kag kaawayon sa isa kag isa sa ulot sang Sidlangan kag Nakatundan, nagbuhin man ang pagkinahanglan sa armas. Ginatos ka libo sang mga soldado kag mga pamilya nila ang dapat karon magpasibu sa sibilyan nga pagkabuhi kag sa tanan nga pag-ipit sini. Ang badyet para sa depensa mahimo nga buhinan. Ang order sa pabrika sang armas mahimo nga magdiutay, kag mahimo nga dapat mangita sing iban nga produkto ang mga manugprodukto. Ang mga mamumugon mahimo nga dapat magsaylo sa iban nga mga duog kag magtuon sing bag-o nga obra.
Ining daw indi mapatihan kag magamo nga pagbaliskad sa Sidlangan nga Europa nagtuga sing bag-o nga kahimtangan sa tunga sang mga pungsod. Paano ini tanan natabo?
Importante nga mga Tinaga, Importante nga mga Pagbag-o
Ang importante sa sining mga pagbag-o amo ang bag-o nga panimuot sang Unyon Sobyet nga indi magpahilabot. Sa nagligad, ang pagsalakay sang Sobyet sa Hungary (1956) kag sa Czechoslovakia (1968) nagpugong sang mga puwersa para sa reporma sa Sidlangan nga Europa. Apang ginpakita sang eksperiensia sang Poland sang katuigan 1980 tuhoy sa hangkat sang Solidarity nga kahublagan kag sang amat-amat nga pagbalhin sang pungsod padulong sa kapin ka demokratiko nga pagginahom nga ang pagsulundan anay sang Sobyet tuhoy sa pagpahilabot sang militar nagbag-o. Ginpakita sang eksperiensia sang Poland nga ang Komunismo may depekto kag nga ang mahidaiton, amat-amat nga pagbag-o sarang matigayon, nga may bayad. Apang ano ang naghimo sini tanan nga posible?
Suno sa pila ka politikal nga komentarista, ang nangin importante sa tanan nga pagbag-o sa Sidlangan nga Europa amo ang pagsulundan sang pagkalider sang Unyon Sobyet sa idalom sang pagtuytoy sang presidente sang U.S.S.R., nga si Mikhail Gorbachev. Sang Pebrero 1990 sia nagsiling: “Gin-umpisahan sang Soviet Communist Party ang perestroika [pagtukod liwat sa katilingban] kag ginhimo ang pagsulundan sini. Daku nga mga pagbag-o nga nagahilabot sa tanan nga bahin sang kabuhi kag sang tanan nga bahin sang populasyon ang ginlansar sa sini nga sadsaran sa pungsod. . . . Madasig nga mga pagbag-o, nga tumalagsahon sa kasangkaron kag sa pagkaorihinal, ang nagakatabo sa sulod sang balayan sang perestroika.”
Subong ginkomento sang Asiaweek: “Karon, walay sapayan sang mga balagbag, ang kampanya [ni Gorbachev] para sa glasnost (pagkaprangka) kag perestroika (pagtukod liwat) nagpalig-on sa mga manugreporma sa Hungary, Poland, kag sa bug-os nga Sobyet nga Bloke.” Ining duha ka importante nga Ruso nga mga tinaga, ang glastnost kag perestroika, nangin bahin sang bokabularyo sugod sang maggahom si Gorbachev sa Unyon Sobyet sang 1985. Nagrepresentar sila sa isa ka bag-ong panimuot ayon sa gobierno sa Komunista nga kalibutan.
Ang politikal nga komentarista nga si Philippe Marcovici, nga nagsulat sa konserbatibo nga Pranses nga balasahon nga Le Quotidien de Paris tuhoy sa mga pagbag-o sa Czechoslovakia, nagsiling nga natabo ina “salamat sa Moscow, bangod isa ka butang ang maathag: Wala ini ginpahanabo sang mga Sobyet; napat-od nila nga ang Czechoslovakia, kaangay sang demokrasya sang iban nga katawhan, manginpalos gikan sa straitjacket nga sa diin nahigot ini. . . . Sa Prague kag sa Sidlangan nga Berlin, ang mga demonstrasyon sang masa nagpahanabo sing pagbag-o; ang mga tawo nga nagkadto sa mga kalye nagpilit sa mga awtoridad sa pag-ampo kag maghalin.”
Ang resulta amo nga, kaangay sang paglupok sang politikal nga Bukid sang St. Helens, ang demokrasya kag independensia naglupok sa bug-os nga mapa sang Sidlangan nga Europa sa sulod sang pila ka bulan lamang—sa Poland, Sidlangan nga Alemanya, Hungary, Czechoslovakia, Bulgaria, kag Romania.
Paghiusa Liwat sang Alemanya—Pagpakamaayo Ukon Indi?
Pamangkot ina nga ginatimbangtimbang karon sang madamo sa Europa. Ginpareho sang duha ka Alemanya ang ila kuwarta sang Hulyo 1990 kag nakatigayon sila sing politikal nga paghiusa sang Oktubre. Samtang nagpahalipay ini sa minilyon, nagpakurog man ini sa madamo sa Europa. Nagalakip ina sa pila sa sidlangan nga Alemanya nga mahimo dapat mag-uli sang ila balay sa mga tag-iya anay sini sa nakatundan nga Alemanya. Walay sapayan sang pagpangalag-ag sang pila ka Britaniko nga mga lider, ang ulong-balita sang isa ka Britaniko nga pamantalaan nagsiling: “Saligan Na Lang Naton ang Bag-o Nabun-ag nga Alemanya.”
Bangod sang gin-antos nga mapintas kag daku sing bili nga pagsalakay sa kamot ni Napoléon (1812) kag ni Hitler (1941), sang matabo ang Inaway Kalibutanon II, ang Unyon Sobyet naghimo sing tikang sa paggarantiya sang iya kaluwasan paagi sa isa ka buffer zone sa Sidlangan nga Europa. Sa amo, naporma ang Sobyet nga bloke sang walo ka Komunista nga mga pungsod sang Sidlangan nga Europa sa sulod sang pila lamang ka tuig pagligad sang 1945.b Karon ginabatyag sang Unyon Sobyet nga wala ini sing peligro sa Alemanya ukon sa Estados Unidos, kag ang iya mabakod nga paghugakom sa mga sakop niya anay naghugak. Daw subong bala nga ang Kurtina nga Salsalon, nga ginproklamar ni Churchill sang 1946, natunaw na, nagatugot sa bag-o nga kapawa sa pagsulod.
Kon Paano Makaapektar sa Imo Ining mga Pagbag-o
Nasambit na namon ang pila sang ekonomiko nga mga resulta sining mga pagbag-o para sa madamo nga pungsod—bag-o nga mga obra, bag-o nga mga danyag, kag bag-o nga mga kalantip para sa pila. Para sa madamo pa, magakahulugan ini sing pagkawalay obra kag paghimakas. Amo ina ang ikaduha nga bunga sang pilosopiya sang kalibutan sang hilway nga merkado—mabilin ang pinakamabaskog.
Sa pihak nga bahin, ang pagbag-o padulong sa demokrasya nagahatag sa mga tawo sing kahilwayan sa paghulaghulag. Kag nagakahulugan ina sing internasyonal nga turismo. Subong natukiban sang iban nga mga pungsod (Espanya kag Italya, halimbawa) sa nagligad nga 30 ka tuig, ang turismo makabulig sing daku sa utang nga problema sang bisan ano nga gobierno. Minilyon sa Nakatundan ang nalangkag sa pagduaw sa maragtason nga mga siudad sang Sidlangan nga Europa, mga siudad nga ang mga ngalan sini nagapahanumdom sang nagligad nga dag-on sang himaya—Budapest, Prague, Bucharest, Warsaw, kag Leipzig, sa pagsambit sing pila lamang. Luyag man sang mga tawo nga makaduaw sing hilway sa Leningrad, Moscow, kag sa Odessa. Subong man, ang mga tawo sa Sidlangan nga Europa luyag magduaw sa Nakatundan. Sa pagkamatuod, ginarumpag sang internasyonal nga turismo ang pila sang mga balagbag sang pagdampigdampig kag pagkaignorante. Subong sang natukiban sang madamo nga turista, ang pagpaambit sang baybay upod sa ginatawag nga mga kaaway anay madali nga nagadula sang kaawayon.
May isa pa ka bahin sa narumpag nga Pader nga nagaganyat sa minilyon ka tawo—ang posibilidad sang hilway nga pagpakig-upod sa ila masigkatumuluo sa iban nga mga pungsod. Tubtob sa anong kasangkaron posible ini? Anong mga pagbag-o sa latagon sang relihion ang nagakatabo sa Sidlangan nga Europa? Binagbinagon sang masunod nga artikulo ini kag ang iban pa nga mga pamangkot.
[Mga footnote]
a Ang Pader sang Berlin, 47 kilometros sa kalabaon, nga nagapain sang Sidlangan kag Nakatundan nga Berlin, gintukod sang Sidlangan nga Alemanya sang 1961 agod punggan ang pagdangop sa Nakatundan.
b Ang walo ka pungsod amo ang Czechoslovakia, Hungary, Romania, Bulgaria, Poland, Sidlangan nga Alemanya, Albania, kag Yugoslavia.
[Mapa sa pahina 5]
(For fully formatted text, see publication)
Berlin
GERMANY
POLAND
U.S.S.R.
CZECHOSLOVAKIA
HUNGARY
ROMANIA
YUGOSLAVIA
BULGARIA
ALBANIA