Katapusan sang isa ka Dag-on—Paglaum Para sa Palaabuton?

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA ALEMANYA

SA ULOT sang 1987 kag 1990, ang mga linog nga nagatakus sing 6.9 ukon mataas pa sa Rich­ter nga timbangan nagtay-ug sa mga bahin sang Ar­me­nia, Chi­na, Ec­ua­dor, Iran, Pilipinas, kag Estados Unidos. Mga 70,000 ka tawo ang napatay kag tignapulo ka libo pa ang nahalitan, samtang ginatos ka libo ang nadulaan sing mga puluy-an. Ang halit naglab-ot sa binilyon ka dolyar.

Walay sapayan, wala pa sa sining mga linog ang nakatupong sa kadamuon sang katawhan nga naapektuhan, ukon sa kabaskugon, sa isa pa ka linog nga nag-uyog sa kalibutan sa amo man nga tion. Isa yadto ka politikanhon nga linog nga nagtapos sang isa ka dag-on. Ginbag-o sini ang palaabuton para sa minilyon.

Ano ang nagdul-ong sa subong sadto ka talalupangdon nga hitabo? Ano ang mangin mga epekto sini?

Glasnost kag Perestroika

Si Mikhail Gorbachev gintangdo nga sekretaryo heneral sang Partido Komunista sang Unyon Sobyet sang Marso 11, 1985. Ang mga banwahanon sang Sobyet, subong man ang kalabanan sang mga nagapanilag sa kalibutan, wala magpaabot sing dalagku nga mga pagbag-o sa politika sa tion sang iya administrasyon.

Pagligad sang wala pa sa isa ka tuig, si Ar­ka­dy Shev­chen­ko, anay politikanhon nga manuglaygay sang pangluwas nga ministro sang Sobyet, kag sa lima ka tuig kabulig nga sekretaryo-heneral sang Nasyones Unidas, nagkomento nga may pinasahi nga kahulugan sang magsulat sia: “Ang U.S.S.R. yara sa ginsang-an. Kon ang mabudlay nga ekonomiko kag sosyal nga mga problema indi mabuhinan sa malapit nga palaabuton, indi malikawan ang dugang pa nga pagluya sang sistema sang ekonomiya sini, sa amo mabutang sa katalagman, sa malawig nga tion, ang pagluntad gid sini. . . . Ginsugdan ni Gor­ba­chev ang isa ka bag-ong estilo . . . Apang kon bala ang iya pagdumala magabukas sing isa ka bag-ong dag-on para sa U.S.S.R. tan-awon pa naton. . . . Nagaatubang sia sing mga problema nga halos indi malubad.”

Ang posisyon ni Gor­ba­chev sadto naghatag sa iya sing politikanhon nga impluwensia nga kinahanglan niya sa pagpakilala sa Sobyet nga katilingban sing isa ka pagsulundan nga iya ginahambal kutob pa sang 1971. Amo yadto ang glas­nost, nga nagakahulugan sing “impormasyon sa publiko” kag nagrepresentar ini sing pagsulundan nga mangin prangka ang mga opisyal tuhoy sa mga problema sang Sobyet. Ginsakdag sini ang isa ka prangka nga katilingban, diin may kapin nga kahilwayan ang mga banwahanon sang Sobyet kag ang pamantalaan sa pagpabutyag sang kaugalingon. Sang ulihi, ginbuksan sang glas­nost ang dalanon agod mulayon sang publiko ang gobierno kag ang pila ka buhat sini.

Ang isa pa ka termino nga madugay na ginagamit ni Gor­ba­chev amo ang “pe­re­stroi­ka,” isa ka tinaga nga nagakahulugan sing “pag-organisar liwat.” Sa isa ka sinulatan nga ginbalhag sang 1982, naghambal sia tuhoy sa “kinahanglanon nga himuon ang isa ka nagakaigo sikolohiko nga pag-organisar liwat” sa patag sang agrikultura.

Sang mangin pangulo sia sang Unyon Sobyet, nakumbinsi si Gor­ba­chev nga nagakadapat man organisahon liwat ang pagdumala sa ekonomiya. Nahibaluan niya nga indi ini mahapos himuon​—⁠ayhan imposible pa gani luwas kon updan sing pagbag-o sa politika.

Ang kakugi ni Gor­ba­chev nga ipatuman ang pagsulundan sang glas­nost kag pe­re­stroi­ka wala magkahulugan nga gub-on niya ang Komunismo. Kabaliskaran sini. Ang The Encyclopædia Britannica nagapaathag: “Ang iya tulumuron amo nga sugdan ang isa ka rebolusyon nga kontrolado sang gobierno. Wala sia maghandum nga paluyahon ang Sobyet nga sistema, kundi himuon lamang ini nga kapin ka epektibo.”

Natublag ang pila ka katapo sang liderato sang Unyon Sobyet sa mas hugak nga pagkontrol nga resulta sining mga pagsulundan. Amo man ang ginbatyag sang mga lider sang pila ka pungsod sa Nasidlangan nga bloke. Samtang madamo sa ila ang nagakilala nga kinahanglanon organisahon liwat ang ekonomiya, indi tanan nagaugyon nga kinahanglanon ukon halandumon ang mga pagbag-o sa politika.

Walay sapayan, ginpahibalo ni Gor­ba­chev ang iya mga kaalyado sa Nasidlangan nga Europa nga hilway sila sa pag-eksperimento sa ila kaugalingon nga mga programa sang pe­re­stroi­ka. Samtang, ginpaandaman ni Gor­ba­chev ang Bul­ga­ria​—⁠kag sa katunayan ang tanan man nga iban pa nga mga pungsod sa Nasidlangan nga bloke​—⁠nga samtang kinahanglanon ang mga reporma, dapat gid maghalong nga indi pagpadiutayon ang daku gid nga papel sang Partido Komunista.

Nagasugod sa Pagluya

Ang pagmulay sa Komunismo, sa Unyon Sobyet kag sa mga pungsod sang Nasidlangan nga Europa, nagdugang pa sang nagligad nga mga tinuig. Halimbawa, kutob sang maaga nga bahin sang katuigan 1980, ang Hungario nga semanal nga magasin sang mga balita nga HVG (Heti Világ­gazdaság) masupog nga nagahangkat sa ortodokso nga mga pagtamod sang Komunismo, bisan pa ginlikawan sini ang talangkod nga pagmulay sa Partido Komunista mismo.

Ang Solidarity, ang unang independiente nga unyon sang mga mamumugon nga nagluntad sa Nasidlangan nga bloke, ginpatok sa Poland sang 1980. Apang, ang ginsuguran sini sarang masumay sang 1976, sang ang isa ka grupo sang mga nagsipak nagporma sing Work­ers’ De­fense Com­mit­tee. Sang 1981 pa, mga napulo ka milyon ka mamumugon ang katapo sang Sol­i­dar­ity. Ginpangayo sini ang mga reporma sa ekonomiya kag hilway nga mga eleksion, kon kaisa ginapatalupangod ining mga hingyo paagi sa mga pagwelga. Sa kahadlok nga basi magpasilabot ang Sobyet, ginbungkag sang ulihi sang gobierno sang Poland ang unyon, apang nagpadayon ini sa pagpanghikot sing patago. Ang mga pagwelga agod kilalahon sang gobierno nagdul-ong sa paglegalisar liwat sa unyon sang 1989. Ginhiwat ang hilway nga mga eleksion sang Hunyo 1989, kag madamo nga kandidato sang Sol­i­dar­ity ang napilian. Pag-abot sang Agosto, sa una nga tion pagligad sang mga 40 ka tuig, ang primer ministro nga nagaalagad sa Poland indi Komunista.

Ang glasnost kag perestroika, upod ang mga problema nga nasumalang sa Komunista nga kalibutan, maathag nga nagadihon liwat sa bug-os Nasidlangan nga bloke.

Ang Politikanhon nga Perestroika Nagdul-ong sa Rebolusyon

“Antes sang Hulyo 1987,” sulat ni Martin ­McCauley sang Uni­ver­sity of Lon­don, “ang tanan nga butang daw nagakatabo suno sa paagi ni Mi­khail Gor­ba­chev.” Bisan gani sang Hunyo 1988 na, sa ika-19 nga Com­munist Par­ty Con­ference sa Mos­cow, suno sa report nakatigayon si Gor­ba­chev sing “daku walay sapayan sang malas-ay nga pagsakdag sang iban sa iya mga programa.” Apang maathag gid nga nabudlayan sia sa pag-organisar liwat sa Partido Komunista kag sa gobierno sang Sobyet.

Sang 1988, ang mga pagbag-o sa konstitusyon nagtugot nga islan ang nagaluntad nga Supremo nga Sobyet sing Con­gress of Peo­ple’s Dep­uties sang U.S.S.R., kag ang 2,250 ka katapo sini ginpili pagligad pa sang isa ka tuig sa hilway nga mga eleksion. Ining mga deputado nagpili naman gikan sa tunga nila sing duha-ka-kamara nga lehislatura, ang tagsa ka bahin ginatapuan sang 271 ka katapo. Si Boris Yelt­sin amo ang nangin prominente nga katapo sining lehislatura. Wala madugay ginpakita niya ang kapaslawan sang pe­re­stroika kag ginpatalupangod niya ang mga reporma nga sa pagbatyag niya kinahanglanon. Sa amo, bisan pa si Gor­ba­chev nangin presidente sang 1988, isa ka posisyon nga luyag niya balasahon kag pabakuron, padayon nga nagbaskog ang pagpamatok sa iya.

Samtang, ang duha ka superyor nga kagamhanan, ang Unyon Sobyet kag ang Estados Unidos, may daku nga pag-uswag sa pagbuhin sang puwersa militar kag sa pagdula sang peligro sa nuklear. Ang tagsa ka kasugtanan nga nahimo nagpapagsik sing bag-o nga pag-asa nga ang paghidait sa kalibutan sarang matigayon​—⁠amo kon ngaa ang manunulat nga si ­John El­son nagsiling sang Septiembre 1989: “Ang hingapusan nga mga adlaw sang katuigan 80, para sa madamo nga komentarista, nagarepresentar sing isa ka sahi sang pagpaalam sa mga armas. Halos natapos na ang cold war; daw nagapanalingsing ang paghidait sa madamo nga bahin sang kalibutan.”

Nian nag-abot ang Nobiembre 9, 1989. Bisan bug-os pa sa pisikal, ang Pader sang Berlin, pagligad sang mga 28 ka tuig, ginbuksan kag hinali nag-untat subong isa ka simbuliko nga balagbag sa ulot sang Sidlangan kag Katundan. Sing isa-isa, sa madasig nga paagisod, ginsikway sang mga pungsod sang Nasidlangan nga Europa ang sosyalistiko nga paggahom. Sa iya libro nga ­Death of the Dark Hero​—⁠Eastern Europe, 1987-90, gintawag ini ni David Sel­bourne subong “isa sang labing daku sa tanan nga maragtason nga rebolusyon: isa ka demokratiko, kag labing importante isa ka batok-sosyalista nga rebolusyon, nga ang mga epekto sini magapadayon sa madugay pa bisan wala na ang mga nakigbahin sa sini, kag ang mga nakasaksi sini.

Sa tion nga nalab-ot ang putukputukan nga bahin sini, ang mahidaiton nga rebolusyon madasig nga nagdulog. Ang isa ka karatula sa ­Prague, Czecho­slo­va­kia, nagbilog sini sing subong sini: “Poland​—⁠10 ka Tuig; Hungario​—⁠10 ka Bulan; Sidlangan nga Alemanya​—⁠10 ka Semana; Czecho­slo­va­kia​—⁠10 ka Adlaw. Kag dayon, pagligad sang isa ka semana nga kakugmat, Rumania​—⁠10 ka Oras.”

Pagtapos sa Cold War

Ang awtor nga si Selbourne nagsiling: “Ang sahi sang pagkalusod sang sistema sang nasidlangan nga Europa talalupangdon nga palareho.” Dayon nagdugang pa sia: “Maathag nga ang nagpabag-o nga butang amo ang pagpungko sa gahom ni Gor­ba­chev sa Mos­cow sang Marso 1985 kag ang pagtapos niya sa ‘Doktrina ni Brezh­nev’, nga nagdingot sa mga pagginahom sang nasidlangan nga Europa sing pasalig nga magabulig kag magapasilabot ang Sobyet kon matabo ang lapnag nga pag-alsa.”

Ang The New Encyclopædia Britannica nagatawag kay Gor­ba­chev “ang labing importante nga manughimuno sang isa ka serye sang mga hitabo sang talipuspusan sang 1989 kag 1990 nga nagbag-o sang politikanhon nga balayan sang Europa kag nagtanda sang pamuno sang katapusan sang Cold War.”

Sa pagkamatuod, wala kuntani matapos ni Gor­ba­chev ang Cold War kon isahanon lang sia. Bilang pagpakita kon ano ang masunod nga matabo, ang primer ministro sang Britanya nga si Margaret ­Thatcher nagsiling pagkatapos sang una nga pagpakigkita sa iya: “Gusto ko si G. Gor­ba­chev. Makabuligay kami.” Dugang pa, ang pinasahi nga relasyon ni ­Thatcher sa presidente sang Amerika nga si Rea­gan amo ang kabangdanan nga nakumbinsi niya si Reagan nga maalamon nga magkooperar kay Gor­ba­chev. Si Gail Shee­hy, awtor sang libro nga Gor­ba­chev​—⁠The Making of the Man Who Shook the World, nagahinakop: “Si ­Thatcher mahimo makapanginbulahan sa iya kaugalingon nga sia, ‘sa matuod gid nga kahulugan, amo ang maninay sang Reagan-Gor­ba­chev nga relasyon.’ ”

Subong sang masami natabo sa maragtas, ang importante nga mga tawo yara sa husto nga lugar sa nagakaigo nga tion agod magpahanabo sing mga pagbag-o nga wala kuntani matabo.

Gal-um sa Gintaipan

Samtang ang Sidlangan kag Katundan nagakalipay nga ang Cold War malapit na matapos, ang makatalagam nga gal-um nagtuhaw sa iban nga duog. Ang kalibutan wala maghatag sing daku nga igtalupangod sang 1988 sang mabatian sini gikan sa Aprika nga linibo ka tawo sa Burundi ang napatay sang magdabdab ang kasingki bangod sa rasa. Diutay man nga igtalupangod ang ginpatuhoy sa mga report nga naghalin sa Yugo­slavia sang Abril 1989 nga ang pinakagrabe nga pagdabdab sang kasingki bangod sa rasa halin sang 1945 nagakatabo didto. Samtang, ang mas daku nga kahilwayan sa Unyon Sobyet nagresulta sa lapnag nga kinagubot sang mga banwahanon. Ang iban nga mga republika nagtinguha pa gani nga mangin independiente.

Sang Agosto 1990, ang mga tropa sang mga Iraqi nagsalakay sa Kuwait, kag ginbihag ini sa sulod sang 12 ka oras. Samtang ang mga Aleman, wala pa sa isa ka tuig sa tapos mapukan ang Pader sang Berlin, nagasaulog sang paghiusa sang mga Aleman, ang presidente sang Iraq nagpabugal: “Ang Kuwait iya sang Iraq, kag indi gid namon pag-ihatag ini bisan pa kon dapat kami makig-away para sa sini sing 1,000 ka tuig.” Sang Nobiembre ang Nasyones Unidas gilayon nga naghulag kag namahog nga magsalakay kon indi maghalin ang Iraq sa Kuwait. Sa liwat ang kalibutan nagpatibitibi sa bibi sang posible nga kapahamakan, kag nangin daku nga hulusayon ang pagkontrol sa suplay nga langis.

Gani, malugaw-an ayhan ang mga paglaum para sa paghidait kag kalig-unan nga ginpapagsik sang pag-untat sang Cold War? Basaha ang nahanungod sini sa amon masunod nga guwa sa artikulo nga “Ang Bag-ong Kalibutan nga Kahimusan​—⁠May Mahuyang nga Ginsuguran.”

[Laragway sa pahina 12]

Ang Pader sang Berlin hinali nga nag-untat subong isa ka simbuliko nga balagbag sa ulot sang Sidlangan kag Katundan

[Picture Credit Line sa pahina 9]

Sanday Gorbachev (wala) kag Reagan: Robert/Sipa Press