Pagbantay sa Kalibutan

Pagpang-ati sa mga Simbahan

“Subong isa anay ka santuaryo sang mga malinapason sa kasuguan sang Edad Media, ang mga simbahan sa Britanya madasig nga nagabantog liwat sa mga kriminal,” siling sang The Economist. Lamang karon isa ini ka nagauswag nga krimen sang mga kawatan, mga arsonista, kag mga manugguba nga nagasulod sa mga simbahan mismo. Sang 1990 lamang, mga $7.4 milyones, U.S. (£4.5 milyones) ang nadula kag nahalitan sa propiedad sang Anglikano nga iglesia. Ang problema karon, siling sang The Economist, amo ang “propesyonal nga mga gang sang mga kawatan sing antik nga mga butang, nga sa masami nagapangawat suno sa order. Ang kalabanan sang kinawatan nagakadto sa luwas, nga sa diin mas mabudlay ini mabawi kag mas mahapos ipaathag.” Bisan pa ang pilak sang iglesia ginatago sa kaha de yero, ang ginapangawat sang mga kawatan amo ang mga tubo sang organ, mga kahon sang simbahan, mga tulungtungan sang lungon, de-kolor-kristal nga mga bintana, kag mga puwertahan. Ang maisog nga mga kawatan nagasul-ob pa gani sing opisyal-tulukon nga mga panapton kag nagapangawat samtang nagatan-aw ang mga sumilimba. Ang kalabanan nga simbahan karon nagapanirado sa iban nga bahin sang adlaw kag nagabutang sing guardia kon bukas ang puertahan. Sa pinakagrabe nga pagpangawat, “gin-ukab ang kristal sa alagyan, amo kon ngaa ang nagaduaw nga mga sumilimba nagaluhod na lamang sa portiko sa direksion sang altar.” Ang bokleta tuhoy sa seguridad sang pulisiya nagasiling, bilang pagsulit sang Bugna 3:​2: “Magbantay kag palig-una ang mga butang nga nabilin.”

Makamamatay nga mga Pagkabutang

“Ang pusil nagahatag sa ordinaryo nga banwahanon sing kaisog. Nagadumdom sia nga nagaamlig ini sa iya, apang ang matuod daku man ang katalagman nga sia mangin isa ka kriminal,” siling sang hepe sang pulisiya nga si Nelson Silveira Guimarães sang São Paulo, Brazil, sang maghambal sia tuhoy sa madamo nga tawo sa siudad nga nagadala sing pusil bilang proteksion. “Ang kalabanan indi bagay nga magdala sing pusil,” dugang ni Robinson do Prado, imbestigador sibil sang pulisiya. “Sila mga tawo nga wala sing emosyonal nga kontrol sa pag-atubang sa mabudlay gid nga mga kahimtangan.” Madali lamang madula ang kontrol sa kaugalingon, siling sang isa ka pamantalaan sa Brazil nga Jornal da Tarde. “Isa lamang ka makapaakig nga kahimtangan, isa ka pagsinuay, isa ka indi makontrol nga hulag, kag ang bisan sin-o nga mahimo mangin biktima mangin isa man ka manugpatay.”

Matuod ini labi na sa kabataan. “Ang pagkamadali matigayon sang mga pusil sa tagsa ka bahin sang [Estados Unidos] naghimo sang madamo nga enkwentrohanay sa kada adlaw nga mangin makamamatay,” siling sang U.S.News & World Report. “Ang mga rason kon ngaa maathag. Ang mga bata karon wala sing balatyagon sa kasingki labaw sa bisan ano nga tion, ginalibutan sang mga tiniruhay kag paagi sa media ginapakitaan sing mga laragway ni Rambo nga nagapatay sing kinabubut-on.”

Pagpugong sa Malaria

Ang isa ka simple lamang nga tikang sa pagpugong sarang makabuhin sing daku sang mga kamatay nga ginatuga sang malaria. Ang isa ka pagtuon kasan-o lang nga ginhimo sa 73 ka minuro sa The Gambia, Nakatundan nga Aprika, nagpakita nga sa mga duog nga sa diin ang mga katre ginaproteksionan sing moskitero nga ginbutangan sing bulong batok sa insekto, ang kamatayon bangod sa malaria sa tunga sang kabataan 70 porsiento nga mas manubo sang sa mga minuro nga wala nagagamit sing moskitero. Sanglit ang lamok nga nagapaliton sang balatian nagapangagat labi na kon gab-i, ang moskitero nagaamlig sa mga tawo sa tion nga madali gid sila kagaton​—kon sila nagakatulog. Ang pagbutang sing permethrin nga isa ka bulong batok sa insekto sa moskitero kapin ka epektibo, bisan pa kon may diutay ini nga mga buslot kag mga gisi. Suno sa World Health Organization, mga duha ka milyon ka tawo ang ginapatay sang malaria kada tuig. Mga 25 porsiento sang mga biktima mga kabataan.

Mga “Mega-Churches”

“Ginaabiabi kamo sa kalibutan sang mga ‘mega-churches,’ ” siling sang The Economist. “May yara na karon anom ka Amerikano nga mga iglesia nga nagaganyat sing kapin sa 10,000 ka tawo kada Domingo, kag 35 ang nagaganyat sing dimagkubos 5,000.” Ang First Baptist Church sang Hammond, Indiana, E.U.A., amo ang nagapangangkon nga may pinakadaku nga kongregasyon​—kapin sa 20,000 ang nagatambong sa mga serbisyo sini kon Domingo. Ang halos tanan sang mga “mega-churches” ukon dalagku nga mga iglesia mga pundamentalista, nagatuo sa pagpamulong paagi sa pagtuo kag paghambal sing lainlain nga hambal, ukon sa sining duha. Ang kabataan amo ang nangin sentro sang igtalupangod. Ang iglesia sa Hammond wala lamang nagadumala sing Sunday school kundi nagatanyag pa ini sing Little League sa baseball kag sing camping man sa tion sang tig-ilinit. “Ang lamang nga kinahanglanon mo agod makatukod sing mega-church amo ang isa ka mabaskog nga mensahe tuhoy sa maayo kag malaut, isa ka sampaton nga predikador nga may kinaadman sa pag-organisar kag isa ka daku nga awditoryom,” siling sang The Economist. “Para sa natak-an na, nabahinbahin nga mga distrito sa tunga-tunga sang nakatundan kag sa bagatnan nayon, ina nga mga iglesia nagatanyag sing human na nga mga pagpakamaayo.”

Nagadali sa Pagbetipikar sa “Santo” sang Opus Die

Ang Opus Dei, isa ka matinaguon nga katilingban sang mga kadalagkuan sa sulod sang Iglesia Katolika, ginpatok sa Espanya sang 1928 sang Katoliko nga pari nga si José María Escrivá de Balaguer. Napatay sia sang 1975, kag sugod sadto ang mga sumalakdag sang Opus Dei nagkampanya agod mabetipikar sia. Ang Catholic Herald sang London, sa idalom sang ulong-dinalan nga “Kapaslawan Bangod sa ‘Santo’ sang Opus Dei,’ ” nagreport sang mga reaksion sang Espanyol nga kardinal nga si Enrique Tarancon, arsobispo anay sang Madrid, kag sang probinsial nga Jesuita nga si Michael Campbell-Johnson tuhoy sa “ ‘indi mapaathag’ nga pagdali sa pagbetipikar” sa tagtukod sang Opus Dei. Ina nga pagdali, siling sang pamantalaan, tuhay sa mahinay nga pagpalakat para kay Kardinal Newman, nga napatay sang 1890, kag kay Papa Juan XXIII, nga napatay sang 1963. “Indi . . . ako magsiling nga isa sia ka huwaran nga tawo,” siling ni Vladimir Felzmann, katapo anay sang Opus Dei nga personal nga nakakilala kay Escrivá. “Sa madamo nga paagi kinaraan sia. Ang pamangkot amo: huwaran sia sa ano?”

Hepatitis kag Pag-ilis sang Organo

Ang hepatitis C, isa ka makamamatay nga balatian sa atay, gindugang sa nagalaba nga listahan sang mga balatian nga sarang mapaliton paagi sa pag-ilis sang organo. Ang listahan nagalakip man sa iban pa nga porma sang hepatitis, AIDS, kag cytomegalovirus. Ang mga natukiban, nga ginbalhag sa The New England Journal of Medicine, mahimo magapaathag kon ngaa kadamo gid sing mga kaso sang nagadugay nga balatian sa atay sa tapos sang operasyon para sa pag-ilis sang organo. Ang pagtuon sa 29 ka pasyente nga nakabaton sing mga organo gikan sa mga tawo nga may virus sang hepatitis C nagpakita nga 14 ang gintapikan sing hepatitis C kag 6 ang napatay. Ginabatyag sang mga mananalawsaw nga, sa kalabanan nga kaso, indi dapat pagtugutan sang mga doktor ang mga tawo nga may virus sang hepatitis C nga magdonar sing mga organo.

Hinimo-sang-Tawo nga Suba sang Libya

“Ang mga kamelyo nga nagapanlakatan sa ruta nga ginaagihan anay sang mga katay gikan sa mga oasis sang desyerto sa nakatundan nga Libya padulong sa higad-sang-baybayon nga siudad sang Benghazi may bag-o nga palatandaan sa pagtuytoy sa ila,” siling sang magasin nga New Scientist. “Ginaupdan ini sa kapin sa isa ka libo ka kilometro sing isa ka tubo sang tubig nga sarang maagihan sang awto.” Ining artipisyal nga suba, nga halos pareho kalaba sa Rhine, amo ang pinakadaku nga proyekto sang enhinyero sibil sa kalibutan sa sulod sang pito ka tuig. Nagadul-ong ini sing 2 milyones ka metro kubiko sang tubig kada adlaw gikan sa mga bubon sa Sirte padulong sa higad-sang-baybay nga mga uma nga nakaubos na sang ila kuluhaan sing tubig sa idalom sang duta. Apat pa ka bahin sang ginabuko nga higante nga pangkuha sing tubig sa bug-os nga Libya ang tulukuron pa lang. Daku gid ang bili sa pagkuha sining tubig gikan sa idalom sang Sahara. Sa pila ka duog ang tubig dapat ibomba tabok sa mga pukatod nga kapin sa 100 metros ang kataason. Nagakahangawa ang mga enhinyero nga sa sulod sang 50 ka tuig ang bubon mahubsan. Ginatawag ni Tony Allen nga espesyalista sa tubig ang proyekto nga isa ka “pungsudnon nga pantasya​—ang pagkabuang sini sa paggamit sining tubig, nga indi na gid maislan​—para sa panguma.”

Mas Madamo nga mga Ilaga sang sa mga Tawo

Ginabanabana sang World Health Organization nga mga 70 milyones ang mga ilaga, ukon pila ka ilaga para sa tagsa ka pumuluyo, sa São Paulo, Brazil, report sang pamantalaan nga Jornal da Tarde. Subong resulta, sang magbaha sa siudad, ang mga balatian subong sang leptospirosis, isa ka balatian nga ginapaliton sang ihi sang ilaga, nangin kinaandan. “Kon ang pag-away sa mga ilaga depende lamang sa hilo, madali sila kuntani papason,” siling ni Minekazu Matsuo, direktor sang Control of Rodents and Disease-Bearers sa São Paulo. Apang, kon magdamo ang kalan-on kag tubig, ang hilo wala sing mahimo bangod wala ini ginakaon sang mga ilaga. Agod mapapas ang mga ilaga, siling ni Matsuo, kinahanglanon nga dulaon ang mga basura nga ila ginakaon.

Mga Kalye nga Indi Nalinyahan sing Bulawan

Halos 34 milyones ka Amerikano ang nagakabuhi karon sa kaimulon, siling sang Census Bureau sang E.U. Amo ini ang una nga tion nga ang kadamuon sang mga imol nagdugang sa sulod sang pito ka tuig, halin sa 12.8 porsiento sang pumuluyo sang 1989 tubtob sa 13.5 porsiento sang 1990. Ang kaimulon sang 1990 nagakahulugan sing kita nga $13,359 ukon kubos pa para sa pamilya nga may apat ka katapo. Dos-tersia sang mga yara sa idalom sang nibel sang kaimulon mga puti, apang ang mga itom, nga 32 porsiento, amo ang may pinakadamo nga imol sa bisan ano nga rasa. Sa kabataan, 1 sa 5 ang nagakabuhi sa kaimulon.

AIDS Kag Pagpasuso

Ang mga iloy nga may AIDS makapaliton sang balatian sa ila mga lapsag paagi sa pagpasuso sa kadasigon nga mas mataas sang sa ginahunahuna anay, siling sang mga mananalawsaw. Ang report, nga ginbalhag sa The New England Journal of Medicine, ginpasad sa isa ka pagtuon sa mga iloy sa Kigali, kapital sang Rwanda nga pungsod sang Sentral nga Aprika. Bisan pa ang posibilidad nga ang mga lapsag malatnan subong kataas sa 50 porsiento, ang katalagman nga mapatay ang lapsag bangod sa paggamit sing mahigko nga tubig sa pagtimpla sang gatas mas mataas. Gani ang pagpasuso sa sini nga mga duog amo gihapon ang ginarekomendar. Indi tanan nga babayi nga may AIDS nagapaliton sang virus paagi sa ila gatas, kag posible nga ang kabangdanan sang daku nga kataason sang pagpaliton amo ang kamatuoran nga ang mga babayi nga gintun-an una natukiban nga may AIDS tatlo ka bulan ukon kapin pa sa tapos sang pagpanganak. Ang kadamuon sang virus sa sulod sang lawas pinakamataas kon bag-o lang matapikan sini.