Ang Isa ka Makatalanhaga nga Balatian Ginakilala

Ang CFS (chronic fatigue syndrome) amo ang “daku nga katalagman sa panglawas kag ekonomiya, ikaduha lamang sa AIDS.”

AMO sina ang ginsiling ni Dr. Byron Hyde sang Canada sa nahaunang simposium sa kalibutan nahanungod sa CFS, sa Cambridge, Inglaterra, sang Abril 1990. Sa katunayan, si Dr. Jay Levy, isa ka mananalawsaw sang AIDS sa San Francisco, nagtawag sa CFS nga “ang balatian sang dekada ’90.”

Ang Emergency Medicine nagapaathag nga ang CFS “isa ka balatian nga nagadalahig sang kapin sa isa ka sistema sa lawas nga nagaapektar sa sentro nga sistema sang mga kaugatan kag sa immune system (sistema sang lawas sa pagbatu sa mga balatian) kag sa masami sa sistema sang kaunuran kag katul-anan.” Ang kabalaka nahanungod sa balatian nagadugang. Sang ang Newsweek nga magasin sa E.U. nagpaguwa sing sugilanon nga gin-updan sang laragway sa panghapin sini sang Nobiembre 1990, ang isyu nangin ang pinakamabakal sang publikasyon sina nga tuig.

Ginkabig sang CDC (U.S. Centers for Disease Control) sa Atlanta ang balatian nga serioso. Sang 1988 ining nagapanguna nga ahensia sa panglawas sang E.U. opisyal nga nagkilala sining makatalanhaga nga balatian paagi sa paghatag sa mga manugbulong sing talaksan, ukon hubon sang mga tanda kag mga sintoma, para makilala ini. Ginhingalanan sang ahensia ang balatian subong chronic fatigue syndrome bangod ang iya kinaandan kag panguna nga sintoma amo ang kakapoy.

Problema sa Ngalan

Apang, madamo ang nagapati nga ang ngalan indi nagakaigo. Nagasiling sila nga ginapakadiutay sini ang balatian, kay ang kakapoy nga nagalaragway sa CFS tuhay gikan sa ordinaryo nga pagkalapyo. “Ang amon kakapoy,” paathag sang isa ka pasyente, “kon ikomparar sa ordinaryo nga kalapyo kasubong sang pagkomparar sa kilat sa igrab.”

Si Dr. Paul Cheney, nga nagbulong sa ginatos ka pasyente nga may CFS, nagasiling nga ang pagtawag sini nga chronic fatigue (nagabalikbalik nga kakapoy) “kaangay sang pagtawag sa pulmonya nga ‘nagabalikbalik nga mga sintoma sang ubo.’ ” Si Dr. J. Van Aerde, nga nagmasakit mismo sang CFS, nagaugyon. Sang nagligad lamang, ining doktor may duha ka bug-os tion nga trabaho​—manugbulong sia kon gab-i kag sientipiko kon adlaw, luwas nga isa ka bana kag isa ka amay. Sang nagligad nga tuig ginsugid niya ang iya eksperiensia nahanungod sa CFS, kag ginbalhag sang Medical Post sang Canada ang iya sugilanon:

“Handurawa ang isa ka balatian nga nagaubos sang imo tanan nga enerhiya, nagahimo sang pag-alsa sang kobre-kama agod makabangon sa katre nga isa gid ka daku nga panikasog. Ang pagdayandayan sa bloke, bisan pa daw taklong kahinay, nangin isa ka daku nga panikasog, ang paghakwat sa imo bata nagahimo sa imo nga daw madulaan sing ginhawa bangod sang sobra nga kakapoy. Ginalikawan mo ang pagkadto sa imo hulut-tulun-an sa idalom-balay bangod indi mo masarangan ang pagsaka sa mga hagdan nga indi ka anay magpungko kag magpahuway sa tungatunga. Ti, sarang mo mabasa ang mga tinaga kag mga dinalan sa isa ka artikulo sa pamantalaan, apang indi mo ini mahangpan . . .

“Handurawa ang balatyagon nga daw nagabaton ka sang ginatos ka indyeksion sing dungan sa imo tanan nga mga kaunuran, nagahimo sang paglingkod nga masakit, sang paghulag nga imposible, nagahimo sang paghakus nga indi na makalilipay. . . . Handurawa ang masunson nga pagkurog, pagpamalhas sing mabugnaw, masami ginaupdan sang manubo nga hilanat. Tinguba ang tanan nga mga sintoma kag ipaanggid ini sa pinakamalala nga trangkaso nga naagyan mo na, luwas nga ini mas malala kag nagalawig sing isa ka tuig, ayhan sing mas madugay pa.

“Handurawa ang kalisud kag dimatungkad nga kasubo kon liwatliwat ka nga mabughat, sa tion mismo nga abi mo nalandas mo na ini nga butang. Handurawa ang mahadlok, ang magsalasala bangod pamatyag mo daw ginbilanggo ka sa isa ka dumuluong nga lawas, kag wala ka makahibalo kon san-o ukon kon bala matapos pa ini tanan.”​—Septiembre 3, 1991.

Ang ngalan nga ginhatag sa balatian sa United Kingdom kag Canada nagapadaku sang pagkaserioso sang balatian. Ginatawag ini didto nga myalgic encephalomyelitis, ukon ME sa malip-ot. Ang “myalgic” nagapatalupangod sa palanakit sa kaunuran, kag ang “encephalomyelitis” sa epekto sang balatian sa utok kag sa mga ugat.

Sanglit ang balatian nagaapektar sa immune system, ang mga grupo sang mga pasyente nga may palareho nga balatian sa Estados Unidos, nga nagadamo karon sing ginatos, naghingalan sini nga CFIDS (chronic fatigue immune dysfunction syndrome).

Isa gid bala ini ka bag-o nakilala nga balatian? Paano ini nakadangat sa igtalupangod sang publiko?

Maragtason nga Pagrepaso

Ang CFS ayhan indi isa ka bag-o nga balatian. Ginkilala ini sang iban upod sa madamong sintoma nga sang nagligad nga siglo gintawag nga neurasthenia, ang ngalan nga naghalin sa Griego nga nagakahulugan sang “kakulang sing kusog sa kaugatan.” Ang mga sintoma sang CFS pareho man sa fibromyalgia, nga kilala man subong fibrositis. Nagapati pa ang iban nga ang CFS kag fibromyalgia mahimo nga pareho lang nga balatian.

Ang madamong hinali nga paglutaw sang kaangay sang CFS nga mga balatian ginreport na sang nagligad nga mga dekada, ang kalabanan sini sa Estados Unidos. Apang natabo man ini sa Inglaterra, Iceland, Denmark, Germany, Australia, kag Gresya. Ang mga ngalan nga nagalaragway sa balatian amo ang Iceland disease, Akureyri disease, royal free disease, kag iban pa.

Sining karon lang, sang 1984 mga 200 ka tawo sa diutay nga banwa sang Incline Village, malapit sa dulunan sang California kag Nevada, ang nagmasakit sing kaangay sang trangkaso nga balatian nga nagdugay. “Kilala namon sila subong mapatubason, malipayon, mapagsik nga mga adulto,” paathag ni Dr. Cheney, nga nagbulong sa madamo sa ila. “Sing hinali nagmasakit sila kag wala mag-ayo. Sa iban nga mga kaso ginpamalhas sila sing tuman sa gab-i nga ang ila mga asawa kinahanglan magbangon kag mag-ilis sang hapin sa katre.”

Ginpakadiutay ini sang iban kag gintawag ining hinali nga paglutaw sang balatian sa Incline Village nga Yuppie nga trangkaso, bangod ang maarang-arang, matinin-aron nga mga pamatan-on amo ang kalabanan nga naapektuhan. Ginhunahuna sadto nga ang mga pasyente mahimo nga nagabalatian sang malubha nga infectious mononucleosis, apang negatibo ang resulta sa kalabanan sa ila sang gintestingan sila sa sina nga balatian. Apang, ang pagtan-aw sa dugo nagpakita sing mataas nga nibel sang mga antibody sa Epstein-Barr nga virus, isa ka sahi sang herpesvirus. Busa, sa isa ka panag-on sang tion, ang balatian kinaandan nga nakilal-an subong nagabalikbalik nga Epstein-Barr.

Ang Balatian Ginakilala

Sang ginreport ni Dr. Cheney sa CDC ang natabo sa Incline Village, wala gawa ginpatihan sang primero ang iya report. Apang halin sa lainlain nga bahin sang pungsod, ang mga report tuhoy sa kaanggid nga mga balatian sa panglawas nabaton sang ulihi.

Sang ulihi, ang mga pagtuon nagpakita nga ang Epstein-Barr virus indi amo ang kabangdanan sa kalabanan nga kaso. Sa aktuwal, ining virus makita sa mga 95 porsiento sang adulto nga populasyon. Nagatulog ini sa sulod sang lawas sang mga tawo. “Kon magbugtaw,” paathag sang isa ka doktor nga nagapanalawsaw sa CFS, “mahimo ini makaamot sa balatian.” Apang indi gid man.

Madamong panalawsaw ang ginahimo agod hibaluon ang mga kabangdanan sang CFS. Subong resulta, nagadamo nga mga doktor ang nagabaton nga isa gid ka problema sa medisina ang nagaapektar sa ayhan minilyon ka tawo. Si Dr. Walter Wilson, ang hepe sang makalalaton nga mga balatian sa Mayo Clinic sa Rochester, Minnesota, E.U.A. nagsiling nga ginbag-o niya ang iya panimuot. Nakita ang tuman kadamo nga nagapangayo sing bulig sa daku nga pinansial nga gasto, sia nagsiling, “dapat ninyo sila tamdon nga may pagtahod tungod sang ila ginaantos.”

Sing maathag, madamong kabuhi ang ginaguba sang isa ka balatian nga may kinaandan nga mga sintoma. Ang CDC nagabaton sing linibo ka tawag sa telepono nahanungod sa kahimtangan kada bulan, kag AIDS lamang ang nagabaton sing mas madamo nga pamangkot sa U.S. National Institutes of Health. “May butang nga nagakatabo,” paathag ni Dr. Walter Gunn, nga amo ang nagadumala sang panalawsaw sa CFS sa CDC antes sang iya pagretiro sining karon lang. “Apang kon bala isa ini ka balatian ukon madamo, kag kon bala may isa ini ka kabangdanan ukon kapin pa, indi pa maathag.”

Nagapati ang iban nga ang CFS isa lamang ka balatian sa hunahuna. Ang Disiembre 1991 nga American Journal of Psychiatry nagsiling: “Ang mga awtor nagapangatarungan nga ang chronic fatigue syndrome magaagom sing pareho nga madangatan subong sang neurasthenia​—mangin indi na uso subong sang ginpakita nga ang kalabanan sang mga nag-antos sini nakaeksperiensia lamang sing mga balatian sa hunahuna.” Kag ang bag-ong libro, From Paralysis to Fatigue, nagalaragway sa CFS subong “isa ka balatian nga uso karon,” nagapakita nga indi ini mapamatud-an nga isa ka importante nga balatian.

Ang CFS isa lamang bala ka balatian sa hunahuna? Ang mga sintoma bala masunson nga bangod lamang sa kapung-aw? Ang CFS isa gid bala ka balatian?