Ang CFS Isa Gid Bala ka Balatian?

“NAGKADTO ako sa lainlain nga mga doktor,” paathag ni Priscilla, isa nga nagamasakit sing CFS (chronic fatigue syndrome) nga taga-Washington State, E.U.A. “Gintan-aw ang akon dugo kag ginpamangkot ako tuhoy sa akon estilo sang pagkabuhi. Nagsiling sila nga wala gid man sing problema sa akon kag nagpanugda nga mangayo ako sing laygay sa sikayatris. Wala sing doktor ang handa sa pagbulong sa akon ukon sa pagkabig sang akon mga sintoma nga matuod.”

Ang eksperiensia kinaandan lamang. Ang isa ka doktor nga nagasulat sa JAMA (Journal of the American Medical Association) nagsiling sang nagligad nga tuig: “Ang kinaandan nga pasyente nga may CFS nagpakonsulta anay sa 16 ka lainlain nga manugbulong. Ang kalabanan ginsingganan nga maayo ang ila panglawas, nga ginapung-aw sila, ukon nga nagaeksperiensia sila sing tuman nga kahuol. Madamo ang ginpakadto sa mga sikayatris. Ang kahimtangan mas maayo karon, apang sing diutay lamang.”

Ang CFS nagahatag sing pinasahi nga mga hangkat, subong sang ginasiling sang The American Journal of Medicine: “Ang kahuol sang pagbulong sa balatian diin ang isa maayo sing panglawas tan-awon, may normal nga pisikal nga eksaminasyon, kag normal nga resulta sang pagtesting sa laboratoryo daku gid. Ang balatian masunson nga ginaupdan sang akig nga kaangtanan sa ulot sang mga mag-asawa, iban nga mga paryente, mga manug-empleo, mga manunudlo, mga propesyonal sa kapagros, kag mga kompaniya sa seguro.”

Ang hangkat sa mga doktor amo nga ang kakapoy isa gid ka kinaandan nga sintoma. “Kon ang manugbulong may $1 sa kada pasyente nga nagreklamo sing pagkalapyo, mahimo nga magamanggaranon sia kag magauntat na sa pagtrabaho subong manugbulong,” sulat sang isa ka medikal nga editor. Apang, maathag nga pila lamang sang nagareklamo sang kakapoy ang may CFS. Bangod wala sing medikal nga pagtesting para sa balatian, paano ini mausisa sang manugbulong?

Ang Depinasyon sang CFS

Sang Marso 1988 ang CDC (U.S. Centers for Disease Control) nagbalhag sa Annals of Internal Medicine sang isa ka grupo sang mga tanda kag mga sintoma nga nagalaragway sing tingob sa CFS. (Tan-awa ang kaupod nga kahon.)

Ang mas ispisipiko nga talaksan para mausisa ang CFS amo (1) ang bag-ong pag-atake sang kakapoy nga nagalawig sing sobra sa anom ka bulan kag nagabuhin sang kadamuon sang ginahimo sa 50 porsiento kag (2) ang dipaglakip sa iban pa nga medikal ukon mga kahimtangan sa hunahuna nga makatuga sang mga sintoma. Apang, agod mausisa sa CFS, ang pasyente dapat man mag-antos sing 8 sa 11 ka sintoma sa listahan sang kubos ka ispisipiko nga talaksan ukon sing 6 sa 11 sining mga sintoma subong man sing 2 sa 3 gikan sa listahan sang pisikal nga talaksan.

Sing maathag, yadtong ginausisa para sa CFS madugay na nga nagamasakit sing grabe. Ang CDC naghimo sang depinasyon sang CFS nga tuman ka estrikto agod makilala sing maayo ining mga tawo. Yadtong may kubos ka grabe nga mga dagway sang balatian wala karon ginalakip sa sining depinasyon.

Mahimo Bala nga ang CFS Kapung-aw?

Kamusta ang mga doktor nga nagasiling nga ang mga pasyente nga may CFS nagaantos sing kapung-aw kag iban pa nga balatian sa hunahuna? Ini bala nga mga pasyente may tumalagsahon nga mga sintoma sang kapung-aw?

Madamo sa mga pasyente nga may CFS ang ginapung-aw, apang subong sang ginpamangkot ni Dr. Kurt Kroenke, propesor sa isa ka eskwelahan sa medisina sa Bethesda, Maryland, E.U.A.: “Indi bala mapung-aw ang bisan sin-o kon magpabilin sia nga ginakapoy sa isa ka tuig ukon kapin pa?” Gani nagakaigo ipamangkot: Kapung-aw bala ang kabangdanan sang CFS, ukon ini bala isa ka resulta?

Ina nga pamangkot masunson nga mabudlay sabton. Mahimo binagbinagon sang isa ka doktor ang ikaduha nga punto sa mas ispisipiko nga talaksan, nga nagasiling nga ‘ang mga kahimtangan sa hunahuna nga makatuga sing mga sintoma indi dapat ilakip,’ kag nagahinakop nga ang pasyente nagaantos sing kapung-aw kag indi bangod sang organiko ukon pisikal nga balatian. Apang, sa madamong kaso indi ini isa ka makaalayaw nga pag-usisa.

Ang magasin tuhoy sa medisina nga The Cortlandt Consultant nagsiling: “Ang pinakamakusog nga ebidensia nga ang CFS ‘organiko’ nga balatian amo ang hinali sini nga pag-atake sa 85 porsiento sang mga pasyente. Ang kalabanan nga mga pasyente nagasiling nga ang ila balatian nagsugod sa isa ka partikular nga adlaw paagi sa daw trangkaso nga balatian nga ginapakilala paagi sa hilanat, [masakit nga tutunlan, nagabanog nga pangadlay, nagapalanakit nga kaunuran], kag kaanggid nga mga sintoma.” Ang mga manugbulong nga nag-uyat sang mga pasyente nga may CFS kombinsido nga ang kapung-aw indi sa masami ang kabangdanan sang mga sintoma.

“Sang ginpaanggid namon ang amon mga kaso,” report ni Dr. Anthony Komaroff, hepe sang General Medicine sa Brigham kag Women’s Hospital sa Boston, E.U.A., “naapektuhan kami sang katunayan nga ang kalabanan nga mga pasyente nagsiling nga maayo gid ang ila panglawas, mapagsik kag madinalag-on sa kabuhi tubtob nga isa ka adlaw ginkataro, gintrangkaso ukon ginbrongkitis sila kag wala na gid ini mag-ayo. Ang mga sintoma nga mahimo makabig nga sikolohiko​—kapung-aw, malain nga pamatyag, indi makatulog sing maayo kag iban pa​—wala nagaluntad antes mag-atake ang balatian.”

Ang isa ka tipiko nga sintoma sang kapung-aw amo ang pagkadula sing interes sa tanan nga butang. Apang si Dr. Paul Cheney nagpaathag: “Ining mga pasyente kabaliskaran gid. Sobra ang ila kabalaka kon ano ang kahulugan sang ila mga sintoma. Indi sila makahulaghulag. Indi sila makatrabaho. Madamo ang nahadlok. Apang wala sila madulaan sing interes sa ila mga palibot.”

Nagbanog nga mga glandula, hilanat, dikinaandan nga kadamuon sang puti nga selula sa dugo, balikbalik nga impeksion sa respiratoryo, mga palanakit sa kaunuran kag lutalutahan, kag labi na ang dikinaandan nga pagkalain sang pamatyag kag pagpalanakit sang kaunuran nga mahimo matabo pagkatapos sang bisan haganhagan nga ehersisyo​—ining mga sintoma wala nagalaragway sa may kaangtanan sa kapung-aw nga balatian.

Ang Bug-at sang Ulihi nga Ebidensia

Sa iya Nobiembre 6, 1991, nga guwa, ang JAMA nagreport: “Ang preliminaryo nga impormasyon gikan sa ginahimo karon nga pagtuon sa mga pasyente nga pareho sa depinasyon sang CDC sa chronic fatigue syndrome (CFS) nagapakita nga ang kalabanan nga mga pasyente nga nagamasakit indi mga biktima sang kapung-aw ukon iban pa nga mga problema sa hunahuna.”

Si Dr. Walter Gunn, nga nagpanilag sing maayo sang panalawsaw sa CFS sang CDC, nagpaathag sa sining guwa sang JAMA: “Walay sapayan sang kamatuoran nga madamong manugbulong ang naghunahuna nga ining tanan nga mga pasyente [nga ginatun-an] ginapung-aw, natukiban namon nga 30% lamang sang mga pasyente nga may CFS ang may ebidensia sang kapung-aw sa pamuno sang kakapoy.”

Mahimo pa gani nga may yara pisikal nga mga kinatuhayan sa tunga sang madamong pasyente nga may CFS kag sang nagaantos sing kapung-aw. “Ang mga pasyente nga may daku nga problema sa kapung-aw (MDD ukon major depression disorder) masami nga may abnormalidad sa rapid-eye-movement (REM) sleep, samtang ang mga pasyente nga may CFS may mga abnormalidad sa non-REM [sleep],” siling sang magasin sa medisina nga The Female Patient.

Ang magasin nga Science sang Disiembre 20, 1991, nagreport sang isa pa ka importante nga tukib. Nagsiling ini nga ang panalawsaw nagapakita nga “ang mga pasyente nga may CFS nagapanag-iya sing nagbalhin nga nibel sang pila ka hormone sa utok” kag nagsiling: “Bisan pa ang mga pagbalhin gikan sa normal nga mga kontrol haganhagan, ang mga pasyente nga may CFS dalayon nga nagpakita sing pagnubo sang nibel sang steroid hormone cortisol, kag pagdugang sang nibel sang pituitary hormone ACTH (adrenocorticotropin hormone), nga baliskad gid sa mga pagbalhin nga nakita sa kapung-aw.”​—Amon ang italiko.

Ano Kon ang CFS Isa Gid ka Balatian?

Ang propesyon sang medisina nagapangduhaduha sa mga balatian nga wala sini mahangpan, subong sang CFS. “Ang pangduhaduha lapnag sa amon propesyon,” sulat ni Dr. Thomas L. English. “Ang rasonable nga pangduhaduha amo karon ang popular nga paagi sang panghunahuna para sa intelihente kag mahantupon nga mga manugbulong.” Apang, ginabais ni Dr. English kon daw ano ini ka mapuslanon para sa nagamasakit nga pasyente “kon ang CFS isa gid ka balatian.” Ginapamangkot niya ang nagapangduhaduha nga mga kaupdanan nga doktor: “Ano abi kon nagsala kamo? Ano ang malain nga epekto sini para sa inyo mga pasyente?”

Si Dr. English mismo nagamasakit sing CFS, kag sang nagligad nga tuig ginbalhag sang JAMA ang iya artikulo nga ginpatuhoy sa mga kaupdanan nga manugbulong. Gin-agda niya sila nga ibutang ang ila kaugalingon sa lugar sang nagamasakit nga pasyente, nagalaragway sang balatian:

“ ‘Ginkataro’ ka kag pagkatapos sina ang kalidad sang imo kabuhi indi na gid mabag-o. Indi ka makahunahuna sing maayo . . . Kon kaisa nagakinahanglan sang tanan mo nga kusog ang pagbasa sang pamantalaan ukon pagkonsentrar sa estorya sang programa sa telebisyon. Daw gina-jet lag (ang pamatyag pagkatapos sang malawig nga paglakbay sa lainlain nga lugar nga tuhay ang sona sa oras) ka pirme. Subong isa ka doktor, may kompiansa ka anay nahanungod sa pag-atipan sa pasyente, apang karon wala na. Ang myalgias [pagpalanakit sang kaunuran] mabatyagan sa bug-os nga lawas. Ang mga sintoma nagaabot kag nagakadula, nagadugang kag nagadiutay ang pagkagrabe. . . . Ayhan may pangduhaduha ka man sa iban sang imo mga sintoma kon wala mo masugilanon ang iban nga mga pasyente nga may kaanggid nga mga eksperiensia . . . ukon masugilanon ang mga manugbulong nga nakakita sing ginatos ka kaanggid nga kaso. . . .

“Madamo ako sing nasugilanon nga mga pasyente nga nagkadto sa mga doktor agod magpabulig, apang naglakat nga nahuy-an, naakig, kag nahadlok. Ang ila mga lawas nagasugid sa ila nga nagamasakit sila sa pisikal, apang ang pagpati sang ila mga manugbulong nga ang ila balatian sikosomatiko lamang makahaladlok gid kag makapaakig​—indi makapalig-on. Nagasugid ini sa ila nga wala mahangpan sing maayo sang ila mga doktor ang matuod nga problema. . . . Magapati bala kita nga bangod lamang ang mga sintoma dikinaandan kag dipamilyar indi ini matuod? Magahunahuna bala kita nga ang aton mga pagtesting sa laboratoryo makasarang sa pag-usisa sang bag-o nga mga balatian kag subong man sang daan? Ang dipagsalig sa bag-ong mga ideya subong na kadugay sa katawhan; amo man ang makahalalit nga mga resulta sinang dipagsalig.”​—JAMA, Pebrero 27, 1991, pahina 964.

Ang Bentaha sang Pagkilala sa Balatian

“Ang mga doktor nga nagahinguyang sing madamo nga tion sa pagpakigsugilanon sa mga pasyente nga may CFS nakabati sang sugilanon nga liwatliwat lamang; kinaandan ini,” siling ni Dr. Allan Kind, isa ka espesyalista sang makalalaton nga mga balatian. “Masiling ko sa inyo nga ang Chronic Fatigue Syndrome matuod.”

Nagadamo pa nga doktor ang nagaugyon karon. Busa ang The Female Patient nagpalig-on sa mga manugbulong: “Tubtob ang pat-od nga pag-usisa kag nagakaigo nga pagbulong ginhimo, ang manugbulong may pinasahi nga salabton nga sugiran ining mga pasyente nga may matuod gid sila nga balatian, kag indi ina ‘sa ila lamang ulo.’ ”

Ang benepisyo sang pagpalig-on nga matuod ang balatian sang pasyente daku gid. Sang ginsingganan sang doktor ang isa ka babayi nga may CFS sia, nagsiling sia: “Nagtululagay na lamang ang mga luha.” Ang makabati sa doktor nga nagasiling nga ang iya balatian matuod, kag nga ini may ngalan, isa gid ka paumpaw sa iya.

Apang, ano ang kabangdanan sang CFS? Ano ang ginpakita sang panalawsaw?

[Kahon sa pahina 7]

Ang Talaksan sa Pag-usisa sang Chronic Fatigue Syndrome

Mas Ispisipiko nga Talaksan

1. Bag-ong pag-atake sang kakapoy nga nagalawig sing sobra sa anum ka bulan nga may 50 porsiento nga pagbuhin sang ginahimo

2. Wala sing iban nga medikal ukon mga kahimtangan sa hunahuna nga makatuga sang mga sintoma

Kubos ka Ispisipiko nga Talaksan

Ang mga sintoma dapat magsugod sa ukon pagkatapos sang pag-atake sang kakapoy

1. Manubo nga hilanat

2. Masakit nga tutunlan

3. Masakit nga pangadlay

4. Kabilugan nga pagpalangluya sang kaunuran

5. Palanakit sang kaunuran

6. Malawig nga kakapoy pagkatapos sang ehersisyo

7. Mga sakit sang ulo

8. Palanakit sang lutalutahan

9. Indi maayo nga pagtulog

10. Neurosikolohiko nga mga reklamo, subong sang pagkamalipaton, pagkagumon, kabudlayan sa pagkonsentrar, kapung-aw

11. Grabe nga pag-atake (sa mga pila ka oras tubtob sa mga pila ka adlaw)

Pisikal nga Talaksan

1. Manubo nga hilanat

2. Pagbanog sang tutunlan

3. Mahikap ukon masakit nga mga pangadlay

[Piktyur sa pahina 8]

Ang mga doktor dapat mangin mahinantupon sa pagkilala sang kinatuhayan sang kapung-aw kag chronic fatigue syndrome