Pag-atubang sa Hangkat sang CFS
ANG mga doktor sa simposium nagahinun-anon sang pagbulong sa CFS (chronic fatigue syndrome) sa isa ka programa sa telebisyon sang ang isa sa ila nagsiling: “Ang tanan sining mga pasyente mapagros tan-awon subong sang tagsatagsa sa sining nagadiskusyon nga grupo.” Bangod ang mga pasyente daw wala nagamasakit tan-awon, masami sila ginatamod sa paagi nga nagapalubha sang ila kasubo.
Si Patricia, isa ka taga-Texas nga nagaantos sing CFS, nagsiling: “Kon kaisa nagbatyag ako kaangay kay Job, nga ang mga kaupdanan wala gid pirme nagabulig.” Ang isa ka bisita, halimbawa, nagsiling anay sa iya: “Daw kaayo sa imo tan-awon para sa akon! Abi ko nagamasakit ka gid. Pareho gid kamo sang akon ugangan nga babayi. Nabalaka man sia sa ginahunahuna lamang nga balatian sa lawas.”
Ina nga mga komento mahimo nga makahalapay, kag nagahatag ina sing daku nga hangkat sa CFS. “Ang kasakit sa balatyagon nga pakanubuon bangod sang indi ‘pagtinguha’ indi malaragway,” paathag ni Betty, isa ka pasyente nga may CFS sa Utah, “kag amo ang pinakamalain nga bahin nga ginadala sang nagaantos sing CFS.”
Kinahanglan ang Paghangop kag Gugma
Ginpabutyag ni Betty ang balatyagon sang ayhan tagsa ka nagamasakit sang CFS sang nagsiling sia: “Indi namon luyag ang kaluoy. Indi namon luyag ang simpatiya. Apang, kinahanglan gid namon ang paghangop! Nakahibalo ang Dios sang amon mga kabudlayan kag kasubo, kag amo ina ang labi ka importante. Apang importante man nga matigayon namon ang emosyonal nga supurta gikan sa amon Cristianong mga kauturan nga lalaki kag mga kauturan nga babayi.”
Apang, para sa madamo nga tawo, ang CFS nagapabilin nga mabudlay hangpon, subong sang ginsiling sining karon lang sang isa ka lamharon nga nagaantos gikan sa Washington State. “Ang isa pa ka butang nga luyag ko sa mga tawo amo ang empatiya,” siling niya, “indi ang simpatiya, kundi empatiya. Kag imposible ina bangod diutay lamang nga tawo ang nakahibalo sang balatian kaangay sini.”
Apang, indi dapat mangin imposible nga hangpon ang mga nagaantos sang CFS. Matuod, ang ila kahimtangan sa lawas mahimo nga wala naton maagihan. Apang makatuon kita gikan sa ila balatian tubtob mahangpan naton kon daw ano gid ka grabe ang ila balatian. Indi kaangay sang AIDS, nga nagapatay, ang isa ka pasyente nagpaathag, ang CFS “nagahimo lamang sa imo sa paghandum nga kuntani patay ka na.” Si Deborah, nga nagmasakit sang 1986, nagtu-ad: “Sa madugay na nga tion, nangamuyo ako kada gab-i sa Dios nga tugutan niya ako nga mapatay.”—Ipaanggid ang Job 14:13.
Sa pagkamatuod, luyag naton mangin makapalig-on makabulig, sa mga nagaantos nga malandas ang hangkat sang CFS, apang sing masubo ang aton mga komento nagahimo sing tuhay. Halimbawa, ang maayo sing tinutuyo nga bisita nagpanugda sa isa ka nagaantos sing CFS: “Ang kinahanglan mo amo ang pag-inom sing mainit nga gatas sa gab-i. Magabulig ini sa imo nga makatulog, kag magaayo ka pagligad sang pila ka adlaw.” Ina nga komento nagapakita sing bug-os nga dipaghangop sa CFS. Nagasaklaw ini sa nagaantos sa baylo nga nagabulig.
Ang mga nagamasakit masami nagabatyag nga indi makasarang sa paghimo sang mga butang subong sang pagtambong sa Cristianong mga miting. Kon makatambong sila, ang panikasog nga nadalahig mahimo nga labaw sa mahangpan naton. Gani sa baylo nga talupangdon ang ila nagligad nga pagpalya, mahimo lamang kita makasiling: “Makalilipay nga makita ka. Nakahibalo ako nga indi pirme mahapos para sa imo nga makakari, apang nalipay kami nga makita ka karon nga gab-i.”—Tan-awa ang kaupod nga kahon.
Ang sistema sang kaugatan sang mga nagaantos sang CFS masami nga naapektuhan, nagahimo bisan sang normal nga pagpakig-angot sa mga tawo nga mabudlay. “Dapat kita mangin manug-amlig sa tunga nila kag sang iban,” paathag ni Jennifer, nga ang bana may CFS. “Dapat naton sila buligan paagi sa pagtugot sa ila nga mag-isahanon, paagi sa indi gid pagkaakig sa ila, kag paagi sa pagbulig sa ila nga malikawan ang bisan anong sahi sang dimaayo nga eksperiensia.”
Ginabaton ni Jennifer nga ang balatian sang mga nagaantos mabug-at sa mga miembro sang pamilya, nga mahimo kapuyon sa paghimo sang tanan para sa ila. Apang subong sang ginsiling niya, kon ang mga pasyente indi pagtugutan nga magpahuway, ang ila pag-ayo mahimo nga mapalantang, kag gani sa ulihi ang tanan magaantos. Sing makalilipay, ang balatian indi gid man makalalaton, bisan pa may yara napanubli nga pagkadali-latnan sang balatian.
Si Tottie, isa ka nagaantos sang CFS kag asawa sang isa ka nagalakbay nga manugtatap sang mga Saksi ni Jehova, nagsiling nga sa mga tinuig ang iya bana nagbulig sa iya sa pag-atubang sang hangkat sang balatian. Ginasugid niya sa iya ang iya apresasyon apang nagkomento: “Ang mga abyan masunson nagapangamusta sa akon kag sa akon kahimtangan, apang si Ken nagakinahanglan man sing pagpalig-on.”
Positibo nga Pakot—Apang Makatalagam
Ang CFS indi gid man makapatay. Ina nga ihibalo mahimo magabulig sa imo sa pag-atubang sa hangkat. Ang kalabanan nagaayoayo sa ulihi, kag madamo ang nagaayo. Si Dr. Anthony Komaroff nagsiling: “Wala sing isa ka pasyente nga nakita namon gikan sa mga ginatos nga gintun-an namon ang may makalalaton, nagausmod sing amat-amat nga kahimtangan diin nagagrabe kag nagagrabe kag nagagrabe sila sa pagligad sang tion. Wala sing isa ang may amo sina. Gani indi kaangay sang iban nga mga balatian nga nagagrabe sing dalayon, ini nga balatian tuhay.”
Bilang pagpalig-on, si Dr. Andrew Lloyd, isa ka nagapanguna nga mananalawsaw sang CFS sa Australia, nagsiling: “Kon mag-ayo, kag ginapatihan namon nga kinaandan ina nga nagakatabo, ina nga pag-ayo bug-os. . . . Ina, busa, nagapakita nga ano man ini nga proseso nga nagapatubas sining kapoy nga kahimtangan bug-os gid nga mabaliskad.” Maathag nga ang mga pasyente wala sing mamutikan nga halit sa mga organo sang lawas pagkatapos nag-ayo.
Si Deborah, nga pirme nangamuyo nga mapatay bangod nagbatyag sia nga nagamasakit sing grabe, nag-uswag sang ulihi. Nagbalik sia sa una niya nga kahimtangan sang wala pa sia magmasakit kag nagsiling sining karon lang nga nagaplano sia nga magabuylog liwat sa iya bana sa bug-os tion nga ministeryo. Ang iban nakaagom sing kaanggid nga mga pag-ayo. Apang, kinahanglan maghalong. Ngaa?
Si Keith, nga ginbughat, nagpaandam: “Importante katama nga indi pagpakadiutayon ini nga balatian, indi mangin tuman kaabtik sa paghunahuna nga nagligad na ini.” Sang nag-ayo liwat ang pamatyag, si Keith nagsulod liwat sa bug-os tion nga ministeryo kag ginpadayon ang iya atletiko nga buhat, tayuyon nga pagdalagan kag pagbarbel. Apang, sing masubo, ang balatian nagbalik, kag naghigda sia liwat sa katre!
Isa ini ka malimbungon nga kinaugali sang balatian; ang mga bughat kinaandan. Apang, mabudlay ini likawan. Subong sang ginpaathag ni Elizabeth: “Tuman kabudlay nga indi pagtinguhaan nga tumbasan ang nawasi nga tion kon magaayoayo ang imo pamatyag. Buot mo gid kalimtan ang balatian—buot mo nga may himuon.”
Bangod sina nga rason kinahanglan ang daku nga panikasog kag pailob sa pag-atubang sang hangkat sang CFS.
Kon Ano ang Sarang Himuon sang mga Nagaantos
Importante nga ang mga nagaantos magpasibu sa hunahuna sa makalalaton nga balatian nga may dimapaktan nga lakat. Si Beverly, madugay na nagaantos, nagpaathag: “Kon magsugod ako sa pagpati nga nag-ayo na gid sa akon maayong mga senemana ukon mga binulan, masunson ako nga nagaeksperiensia sing grabe nga pagkabughat sa pisikal. Gani pirme ko ginapangabudlayan nga batunon ang akon mga limitasyon.” Si Keith nagsiling: “Ang pailob ayhan amo ang pinakaimportante nga butang.”
Ang mga nagaantos sang CFS kinahanglan magtipon sing enerhiya kag magtugot sang ila mga lawas sa pag-ayo. Busa, yadtong madinalag-on nga nakalandas sang CFS nagapadaku sang kabilihanan sang ginatawag nga makugi nga terapiya sang pagpahuway. Nagakahulugan ini sang paghanda sing makugi para sa palaabuton nga mga hitabo paagi sa pagtigayon sing ekstra nga pahuway sing abanse. Subong resulta, ang mga nagaantos sang CFS mahimo makatambong sa Cristianong mga asambleya ukon iban pa pinasahi nga mga hitabo nga wala nagaantos sing dikinahanglanon pagkatapos bangod sang pagpanikasog.
Importante, man, amo ang paghupot sing kalma, malulo nga espiritu, kay ang kahuol sa hunahuna ukon balatyagon madasig nga nagapabughat sing subong sa sobra nga pagpangabudlay. Gani ang maayong laygay amo: “Indi pag-uyangi ang imo enerhiya sa pag-apin sang imo kaugalingon.” Huo, likawi ang pagtinguha nga ipaathag ang imo kahimtangan sa mga nagaduhaduha nga wala makahangop.
Kon ikaw nagaantos sang CFS, dapat mo dumdumon nga indi kon ano ang mahimo hunahunaon sang iban sa imo ang importante kundi kon ano ang ginahunahuna sang aton Manunuga, si Jehova nga Dios. Kag nahangpan niya ang imo kahimtangan kag tunay nga nagahigugma sa imo tungod sang ginahimo mo agod alagaron sia. Makasalig ka nga si Jehova kag ang mga anghel nagabantay, indi sang imo hinimuan, kundi, subong kay Job, sang imo panimuot, pagbatas, kag katutom.
Si Susan, nga nagahigda na lamang sa katre bangod sang CFS sa mga duha ka tuig, nagsiling nga ang isa sang pinakamasubo nga bahin sang CFS amo nga ang isa ka tawo nagabatyag nga daw wala sing katuyuan ang kabuhi. Gani nagarekomendar sia: “Magpangita sing mga butang nga makahatag sa imo sing kalipay ukon kaayawan. May yara ako tatlo ka African violet nga tanom, kag ginatan-aw ko ini kada adlaw kon ini may bag-ong mga bukol.” Apang ang pinakaimportante, siling niya, amo ang “magsalig kay Jehova paagi sa pangamuyo kag maghimo sang imo espirituwalidad nga prioridad.”
Madamong nagaantos ang nagasiling nga nasapwan nila nga ang pagpamati sa tape recordings sang Biblia kag sang Watchtower kag Awake! nga mga magasin nakabulig. Sing talalupangdon, si Priscilla, nga ginsambit sa ikaduha nga artikulo, nagkomento nga kon ang isa ka tawo magalab-ot sa punto nga nagauntat sia sa pagpanumdom sang kon ano ang nawasi, “ang CFS indi na gid man grabe.” Sia nagsiling: “Agod indi ko mahunahuna nga ining kahimtangan magadugay sa walay katubtuban, ginbutang ko ang makapalig-on nga mga kasulatan sa kitaon nga mga lugar sa palibot sang akon hulot.”
Kamusta ang Pagbulong?
Sa karon ang pagbulong lamang sa mga sintoma ang sarang mahimo. May daku nga paglaum para sa eksperimento nga bulong nga Ampligen. Madamo sang nagainom sang bulong ang daw nagauswag, apang ang malain nga side effect nga naeksperiensiahan sang iban nagdul-ong sa U.S. Food and Drug Administration nga ipauntat ang paggamit sini.
Ang indi maayo nga pagtulog, lakip ang insomnia, kinaandan sa CFS. Sing makawiwili, ang bulong sa pagbatu sa kapung-aw—kon kaisa ikaisa ka gatos sang dosis nga ginainom para sa kapung-aw—nakabulig sa iban, apang indi sa tanan, nga mga pasyente nga makatulog sing maayo kag busa nag-uswag. Ginlikawan ni Beverly ina nga mga bulong sa mga tinuig apang sang ulihi nagtilaw sang isa. “Nakabulig ini sa akon sing daku,” siling niya, “kuntani ginsugdan ko ini sang una pa.”
“Madamong iban pa nga metodo [lakip ang “mapilian” nga mga pagbulong nga nasapwan sang iban nga mga pasyente nga makagalanyat kon ang kinaandan nga mga paagi napaslawan] ang gintilawan sa pagbulong sang CFS,” siling sang The Female Patient. “Nagalakip ini sang nanuhaytuhay nga mga medikasyon, pisikal nga terapiya, . . . acupuncture, homeopathy, naturopathy, anticandidal therapy, kag ayurvedism, lakip sa iban pa.”
Ining magasin sa medisina nagsiling: “Walay sapayan sang personal nga mga pagpati, ang manugbulong dapat may ihibalo sa sina nga [mga pagbulong] agod mahangpan sing maayo pa kag malaygayan ang pasyente. Madamong pasyente ang nagapasalamat nga makakita lamang sing manugbulong nga nagapamati sa ila kag nagabaton sing hanuot sang ila madamo nga reklamo. . . . Ang kalabanan nga mga pasyente nga may CFS sarang mabuligan nga mag-ayo ang pamatyag—bisan pa ginapasalig lamang sila nga may mananabang sila—kag madamo ang mahimo mapauswag sing daku.”
Sanglit wala sing bulong, ginapangduhaduhaan sang iban ang kabilihanan sang pagkadto sa isa ka manugbulong. Ang importante nga benepisyo sang pagpangayo sina nga bulig amo nga ang mga pagtilaw wala nagalakip sang iban pa nga mga balatian nga mahimo may kaanggid nga mga sintoma, subong sang kanser, multiple sclerosis, lupus, kag Lyme disease. Kon mahibaluan ini sa maaga nga halintang, ang importante nga pagbulong sarang mahatag. Ang Emergency Medicine nagarekomendar sa mga manugbulong: “Kon nakahimo na kamo sing pag-usisa, ang inyo pinakamaayo nga mahimo amo ang pagtudlo sa pasyente sa isa ka sentro sang pagtuon sa chronic fatigue syndrome.”
Ang pahuway ginakilala nga amo ang pinakamaayo nga bulong, apang ang isa dapat mangin timbang. Gani ang pinakamaayo nga laygay amo: Tun-i ang maghaganhagan. Hibalua ang imo mga limitasyon, kag pangabudlayi ini, sa adlaw-adlaw, sa sulusemana, sa binulan. Ang haganhagan nga ehersisyo, subong sang paglakatlakat ukon paglangoy sa mainit nga paliguan, mapuslanon basta wala ini ginahimo tubtob sa punto nga kapuyon sa pisikal ukon hunahuna. Ang maayo nga pagkaon nga nagabulig sa pagpabakud sang immune system importante man.
Ang pagkawalay paglaum mahimo nga nagaupod sini nga balatian, subong sang masubo nga ginlaragway sang isa ka nagaantos nga nagahingalan kay Tracy nga nadulaan sing paglaum kag naghikog. Apang ang kamatayon indi ang sabat. Subong sang ginsiling sang nasubuan nga abyan: “Nahibaluan ko kon ano gid ang luyag ni Tracy. Indi niya luyag mapatay. Luyag niya mabuhi—apang ang mabuhi nga wala sing balatian. Kag ina dapat ang aton tulumuron.” Huo, maayo ini nga tulumuron. Gani ihugod ang imo mga paglaum, indi sa kamatayon, kundi sa paglampuwas agod malab-ot ina nga tulumuron, kon san-o ini mag-abot.
Ang CFS amo ang isa sang madamong makatalanhaga nga balatian nga madugang sa listahan sang mga salot nga nagapapiot sa modernong katawhan. Bisan ano man nga pag-uswag ang mahimo sang medikal nga siensia, nagakinahanglan sing labaw pa sa medikal nga kalantip agod bulngon ini tanan. Ang Dakung Manugbulong, si Jehova nga Dios, nagahunahuna gid sini—ang bug-os kalibutan nga bulong sa tanan nga balatian—paagi sa mahigugmaon nga administrasyon sang iya Ginharian nga gobierno. Sa sina nga tion “ang pumuluyo indi magsiling: ‘Nagamasakit ako.’ ” Amo ina ang sigurado nga saad sang Dios!—Isaias 33:24.
[Kahon sa pahina 12, 13]
Kon Paano ang Iban Makabulig
Kon Ano ang Indi Dapat Ihambal kag Himuon
◆ “Kaayo sa imo tan-awon” ukon “Daw wala ka nagamasakit tan-awon.” Ang paghambal sing amo sina nagahimo sa nagaantos nga magbatyag nga daw wala mo ginapatihan ang pagkagrabe sang iya mga sintoma.
◆ “Ginakapoy man ako.” Ini nga komento nagapakadiutay sang pag-antos. Ang CFS nagadalahig sing labi pa sang sa ginakapoy lamang. Isa ini ka masakit kag makapaluya nga balatian.
◆ “Ginakapoy ako. Siguro may CFS man ako.” Mahimo ini ihambal sing lahog, apang wala sing makahalam-ot sa CFS.
◆ “Kuntani makabakasyon ako sing pila ka adlaw agod makapahuway ako.” Ang mga pasyente nga may CFS wala nagabakasyon.
◆ “Nagapangabudlay ka sing lakas. Amo ina kon ngaa nagmasakit ka.” Mahimo ini magapanugda sa nagaantos nga sia ang balasulon sa natabo.
◆ “Kamusta ka?” Indi mamangkot kon indi mo gid luyag makahibalo. Sing prangka, malain gid ang pamatyag sang nagaantos apang indi niya luyag magyamo.
◆ “Si kuwan may CFS, kag isa ka tuig lang sia nga nagmasakit.” Ang tagsa ka kaso sang CFS lainlain sing kadugayon kag kalubha, kag ang pagtudlo sa maaga nga pag-ayo sang iban makapaluya sa isa nga nagaantos sing mas madugay.
◆ Indi maghatag sing laygay sa pagbulong kon wala ka ginapangabay kag kalipikado sa paghatag sini.
◆ Indi pag-ipanugda sa mga pasyente nga may CFS nga kon mabughat sila, mahimo nga bangod ini sa pila ka butang nga ginhimo nila.
Kon Ano ang Dapat Ihambal kag Himuon
◆ Ipakita nga nagapati ka nga nagamasakit gid sila.
◆ Magtawag sa telepono, ukon magduaw. Ang pagtawag anay sa telepono masami nga isa ka maayo nga ideya.
◆ Tahura ang mga pagdumili sa mga bisita ukon mga tawag sa telepono.
◆ Kon indi sia puwede maduaw, magpadala sing kard ukon sulat. Ang mga pasyente masami nalangkag sa pagbukas sing sulat kada adlaw.
◆ Mangin mainawaon. Kon kaisa nagakahulugan lamang ini sang pagbaton kon ano ang ginaeksperiensia sang tawo nga nagamasakit.
◆ Magtanyag nga mahimo masugosugo, mamalaklon sang ila groserya, magdala sa ila sa doktor, kag iban pa.
◆ Makasiling ka lamang: “Makalilipay nga makita ka. Ginaapresyar gid ni Jehova ang imo matutom nga pagbatas.”