Ang Pagpakig-away Agod Salbaron ang Aton Planeta

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA ESPANYA

SI Yury, nga nagapuyo sa siudad sang Karabash sa Rusya, may duha ka kabataan, kag lunsay nagamasakit. Nagakabalaka sia apang wala sia nagakatingala. “Wala diri sing mapagros nga kabataan,” paathag niya. Ang mga taga-Karabash ginahiluan. Kada tuig ang isa ka lokal nga pabrika nagabuga sing 162,000 ka tonelada sang pol­lu­tants sa hangin​—⁠9 ka tonelada para sa tagsa ka lalaki, babayi, kag bata nga nagapuyo didto. Sa Nikel kag Mon­che­gorsk sa Kola Peninsula, sa aminhan sang Arc­tic Cir­cle, “duha sang pinakadaku kag pinakadaan nga tulunawan sing nikel . . . ang nagabuga sing kapin nga mga metal kag sulfur di­oxide sa hangin kada tuig sangsa bisan ano nga subong sina nga iban pa nga mga pabrika sa Rusya.”​—⁠The New York Times.

Mahigko man ang hangin sa Siudad sang Mex­ico. Natukiban sang pagsurbe ni Dr. Margarita Cas­ti­llejos nga bisan gani sa isa ka duog sang mga manggaranon sa siudad, 4 ka adlaw nga nagamasakit ang kabataan sa sulod sang 5 ka adlaw. “Nangin normal na sa ila nga magmasakit sila,” siling niya. Ang isa sang una nga mga kabangdanan, siling niya, amo ang nagapanalupsop nga ambon gikan sa linibo ka salakyan nga nagabara sa mga kalye. Ang kadamuon sang ­ozone mas mataas sing apat ka pilo sangsa talaksan sang ­World ­Health Or­gani­zation.

Sa Australia, ang katalagman indi kitaon​—⁠apang makamamatay man. Ang kabataan karon dapat magkalo kon nagadinagyang sa halampangan sang eskwelahan. Bangod sang pagnipis sang nagaamlig nga taming sang ­ozone sa Nabagatnan nga Hemisperio, ginatamod sang mga Australiano ang adlaw subong isa ka kaaway sa baylo nga abyan. Nakita nila nga nagdugang sing tatlo ka pilo ang mga kanser sa panit sa tunga nila.

Sa iban nga mga bahin sang kalibutan, ang pagpangita sing bastante nga tubig isa ka problema sa adlaw-adlaw. Sang 13 anyos si Amalia, natabo ang tigpalamangag sa Mozam­bique. Maiwat ang tubig sa una nga tuig kag halos wala na gid sang masunod nga tuig. Ang mga utanon nagkalalaya kag nagkalamatay. Napilitan si Amalia kag ang iya pamilya sa pagkaon sing ilahas nga mga prutas kag sa pagpangutkot sa balasbalason nga mga suba para sa hamili nga tubig nga makita nila.

Sa estado sang Rajasthan sa India, ang halalban madasig nga nagakadula. Si Phagu, isa ka manlulugayaw nga katapo sang isa ka tribo, masunson nga nagapakigbais sa lokal nga mga mangunguma. Indi sia makakita sing halalban para sa iya panong sang mga karnero kag mga kanding. Bangod sang daku nga kakulang sing matambok nga duta, natublag ang mga siniglo na nga kalinong sa ulot sang mga mangunguma kag mga manlulugayaw.

Mas malain pa gani ang kahimtangan sa Sahel, isa ka masangkad nga duog sang medyo kigas nga duta sa nabagatnan nga punta sang Sahara sa Aprika. Subong resulta sang pagkalbo sa kagulangan kag nagsunod nga tigpalamangag, nagkalamatay ang bug-os nga mga panong kag dimaisip sang diutay nga mga talamnan ang ginlubong sa mga balas sang nagalapad nga desyerto. “Indi na ako liwat magpananom,” panumpa sang isa ka Fulani nga mangunguma nga taga-Niger sa tapos mapierde ang iya mil­let nga pananom sa ikapito nga tion. Ang iya kabakahan nagkalamatay bangod wala sing mahalban.

Ang Nagadaku nga Peligro

Ang mga tigpalamangag nga natabo kasan-o lang may mga agi nga nagapatimaan sing malain, ang napierde nga mga pananom, kag ang mahigko nga hangin nga nagapuot sa mga siudad. Mga sintomas ini sang isa ka nagabalatian nga planeta, isa ka planeta nga indi na makapaayaw sa tanan nga kinahanglanon sang tawo sa sini.

Wala na sing butang sa duta nga kapin ka importante para sa aton kaluwasan sangsa hangin nga aton ginahaklo, pagkaon nga aton ginakaon, kag tubig nga aton ginainom. Sing walay untat, ining nagasakdag sang kabuhi nga mga kinahanglanon ginahigkuan ukon amat-amat nga ginapierde​—⁠sang tawo mismo. Sa pila ka pungsod, ang kahimtangan sang palibot peligruso na sa kabuhi. Subong sang maathag nga ginpabutyag sang anay presidente sang Sobyet nga si ­Mikhail Gor­bachev, “ginakuga kita sang ekolohiya.”

Indi dapat pasapayanan ang peligro. Ang populasyon sang kalibutan dalayon nga nagadamo, kag nagamuad ang mga kinahanglanon sa limitado nga manggad sang kinaugali. Si Lester ­Brown, presidente sang World­watch In­sti­tute, nagsiling kasan-o lang nga “ang daku nga katalagman sa aton palaabuton indi ang pagsalakay sang militar kundi amo ang pagpierde sa palibot sang planeta.” Ginahimo bala ang nagakaigo nga tikang agod malikawan ang trahedya?

Ang Pagpakig-away Agod Amligan ang Planeta

Mabudlay buligan ang isa ka alkoholiko nga kumbinsido nga wala sia sing problema sa pag-inom. Subong man, ang una nga tikang agod mapauswag ang kahimtangan sang planeta amo ang pagkilala sa kadakuon sang problema. Mahimo nga ang edukasyon amo ang talalupangdon nga kadalag-an tuhoy sa palibot sining karon nga mga tinuig. Nahibaluan na karon sang kalabanan nga tawo nga ang aton duta ginapierde kag ginahigkuan​—⁠kag dapat may butang nga himuon nahanungod sini. Ang peligro sa pagkapierde sang palibot mas daku karon sangsa peligro sang nuklear nga inaway.

Ang mga lider sang kalibutan wala nagapabungol sa mga problema. Mga 118 ka pangulo sang estado ang nagtambong sa ­Earth Sum­mit sang 1992, diin ginhimo ang pila ka tikang sa pag-amlig sa atmospera kag sa nagakaubos nga manggad sang duta. Ang kalabanan nga pungsod nagpirma sa isa ka tratado para sa klima diin nag-ugyon sila nga magtukod sing isa ka sistema agod ireport ang mga pagbalhin sa kadamuon sang carbon nga ginabuga sa hangin, sa tuyo nga padulugon ang kabug-usan nga kadamuon sang ginabuga nga carbon sa malapit nga palaabuton. Ginbinagbinag man nila ang mga paagi sa pag-amlig sa bio­di­ver­sity sang planeta, ang kabug-usan nga kadamuon sang mga espesyi sang tanom kag sapat. Wala mahimo ang kasugtanan sa pag-amlig sa mga kagulangan sang kalibutan, apang duha ka dokumento ang nahimo sang komperensia​—⁠ang “Rio Dec­la­ra­tion” kag ang “Agenda 21,” nga nagalakip sing mga panuytoy kon paano ang mga pungsod makahimo sing “sarang masakdag nga mga tikang sa pag-uswag.”

Subong sang ginsiling sang envi­ron­men­talist nga si Al­len Ham­mond, “ang pinakaimportante nga pagtilaw amo kon bala ang mga kasugtanan nga nahimo sa Rio ginatuman​—⁠kon bala ang talalupangdon nga mga pulong magadul-ong sa mga aksion sa maabot nga mga bulan kag mga tuig.”

Apang, ang talalupangdon nga tikang amo ang 1987 Mon­treal Protocol, nga nagadalahig sing isa ka internasyonal nga kasugtanan sa pagdula sang chloro­fluo­ro­car­bons (CFCs) sa sulod sang natalana nga tion.a Ngaa may kabalaka? Bangod ang CFCs ginapatihan nga may kaangtanan sa madasig nga pagnipis sang nagaamlig nga ­ozone lay­er sang duta. Ang ­ozone sa naibabaw nga atmospera sang duta nagatungod sing importante nga papel sa pagsala sang ultra­violet ­rays halin sa adlaw, nga ginabangdan sang kanser sa panit kag katarata. Problema ini indi lamang sa Aus­tralia. Kasan-o lang, namutikan sang mga sientipiko ang 8-porsiento nga pagbuhin sang kadamulon sang ­ozone sa haganhagan ang klima nga mga rehiyon sang Naaminhan nga Hemisperio sa panahon sang tigtulugnaw. Beinte milyones ka tonelada sang CFCs ang nagpaibabaw na padulong sa stratosphere.

Bangod sining malaglagon nga paghigko sa atmospera, ginpahigad sang mga pungsod sang kalibutan ang ila mga dipaghangpanay kag naghimo sila sing desidido nga aksion. May yara iban pa internasyonal nga aksion nga ginaplano agod amligan ang mga espesyi nga yara sa peligro nga maubos, ang Ant­arc­tica, kag kontrolon ang pagbiyahe sang makahililo nga mga basura.

Madamo nga pungsod ang nagahimo sing mga tikang agod tinluan ang ila mga suba (ang salmon nagbalik na karon sa ­Thames Riv­er sang Inglaterra), kontrolon ang paghigko sa hangin (nagnubo ini sing 10 porsiento sa mga siudad sang Estados Unidos nga may pinakagrabe nga ambon), gamiton ang mainabyanon sa palibot nga mga kuluhaan sing enerhiya (80 porsiento sang mga balay sa Ice­land ang ginapainit paagi sa geo­ther­mal nga enerhiya), kag amligan ang ila kinaugali nga panublion (mga 12 porsiento sang kabug-usan nga duta sang Costa Rica kag Na­mib­ia ang ginhimo nila nga pungsudnon nga mga parke).

Pamatuod bala ining positibo nga mga tanda nga ginatamod sing serioso sang katawhan ang katalagman? Indi na bala magadugay antes ang aton planeta magabalik liwat sa maayong kahimtangan? Tinguhaan sang masunod nga mga artikulo nga sabton ining mga pamangkot.

[Footnote]