Madinalag-on Bala ang Pagpakig-away?

“TIPIGI ining planeta, wala na kita sing iban pa sini.” Amo ini ang makatalandog nga pakiluoy ni ­Prince Phi­lip sang Britanya, presidente sang ­World Wide Fund for Na­ture.

Linibo ka tuig sang una, ang salmista nagsulat: “Ang mga langit mga langit ni Jehova, apang ang duta nahatag niya sa mga anak sang mga tawo.” (Salmo 115:16) Ginhatag sa aton sang Dios ang duta subong puluy-an naton, kag dapat naton tipigan ini. Amo ini ang buot silingon sang ekolohiya.

Sing literal ang tinaga nga “ekolohiya” nagakahulugan sing “pagtuon tuhoy sa puluy-an.”a Ang isa ka kahulugan nga ginhatag sang The American Heritage Dictionary amo “ang pagtuon tuhoy sa makahalalit nga mga epekto sang modernong sibilisasyon sa palibot, sa tuyo nga punggan ukon baliskaron ang epekto sini paagi sa pagtipig.” Sa simple nga hambal, ang ekolohiya nagakahulugan sing pagtukib kon ano nga halit ang nahimo sang tawo kag dayon mangita sing mga paagi sa pagkay-o sini. Indi ini mahapos nga hilikuton.

Tatlo ka Kamatuoran sang Ekolohiya Tuhoy sa Puluy-an

Si Barry Commoner, isa ka biologo, sa iya libro nga Making Peace With the Planet, nagapanugda sing tatlo ka simple nga kasuguan sang ekolohiya nga nagabulig sa pagpaathag kon ngaa ang duta madali mahalitan sang pag-abuso.

Ang tanan may kaangtanan sa tanan. Subong nga ang may pierde nga ngipon makaapektar sa aton bug-os nga lawas, ang halit sa isa ka partikular nga manggad sang kinaugali makadul-ong sa paagisod nga mga problema sa palibot.

Halimbawa, sa sulod sang nagligad nga 40 ka tuig, 50 porsiento sang kagulangan sang Himalayas sa Nepal ang ginpamulod agod himuon nga panggatong ukon troso. Sang mapamulod ang mga kahoy, ang duta sa banglid sang bukid wala madugay nga nadaldal sang mag-abot ang tingulan. Bangod wala sing nunuo nga duta (top­soil), ang bag-o nga mga kahoy indi madali nakapanggamot, kag madamo nga kabukiran ang naglamgod. Bangod sang pagkalbo sang kagulangan, minilyon ka tonelada sang nunuo nga duta ang nagakadula karon sa Nepal kada tuig. Kag indi lamang Nepal ang may subong sini nga mga problema.

Sa Ban­gla­desh, ang mabunok nga ulan nga sang una ginasalupsop sang kakahuyan, madasig nga nagahuganas sa kalbo nga kabukiran padulong sa baybayon, diin nagapahanabo ini sing malaglagon nga baha. Sang una, ang malaglagon nga baha nagakatabo sa Ban­gla­desh kada ika-50 ka tuig; karon kada ikap-at ka tuig ukon wala pa.

Sa iban nga mga bahin sang kalibutan, ang pagkalbo sang kagulangan nagdul-ong sa paglapad sang desyerto kag sa mga pagbag-o sa lokal nga klima. Ang kagulangan isa lamang sang kinaugali nga manggad nga ginaabusuhan sang tawo. Bangod diutay pa lamang ang nahibaluan sang mga ekologo nahanungod sa nagainangot nga mga bahin sang daku nga sistema sang aton ekolohiya, ang isa ka problema mahimo nga indi matalupangdan tubtob matabo anay ang daku nga halit. Matuod ini tuhoy sa paghaboy sa basura, nga nagailustrar sing maathag sang ikaduha nga kasuguan sang ekolohiya.

Ang tanan may kaladtuan. Handurawa ko ano ang mangin kahimtangan sang isa ka kinaandan nga balay kon wala gid sing basurahan. Kaangay sini, ang aton planeta isa ka sirado nga sistema​—⁠ang tanan naton nga basura dapat may madangatan sa palibot sang dutan-on nga puluy-an. Ang pagkapierde sang ­ozone lay­er sa isa ka kasangkaron nagapakita nga bisan ang daw indi makahalalit nga mga gas, subong sang chlo­ro­fluo­ro­car­bons (CFCs), wala nagakadula lamang sa hangin. Ang CFCs isa lamang sang ginatos ka makahalalit nga mga elemento nga ginabuga sa hangin, sa mga suba, kag sa mga dagat.

Matuod, ang iban nga produkto​—⁠nga ginatawag “bio­de­grad­able”​—⁠mahimo madunot sa ulihi kag salupsupon paagi sa kinaugali nga mga proseso, apang ang iban wala nagakadunot. Ang plastik nga mga suludlan nagalinapta sa mga baybayon sang kalibutan kag magapabilin ini diri tubtob sa mga dekada nga magaabot. Ang indi tanto kitaon amo ang makahililo nga basura sang industriya, nga sa masami ginalubong kon diin. Bisan pa indi ini kitaon, wala sing garantiya nga malipatan na ini. Makasalupsop ini gihapon sa tuburan sang tubig sa idalom sang duta kag bangdan sang grabe nga mga katalagman sa lawas sang tawo kag mga sapat. “Indi namon mahibal-an kon ano ang himuon sa tanan nga kemikal nga ginapatubas sang modernong industriya,” baton sang isa ka taga-Hun­gary nga sientipiko sa In­sti­tute of Hy­drol­ogy sang Bu­da­pest. “Indi gani namon masundan kon diin ini tanan ginatago.”

Ang labing makatalagam nga basura sa tanan amo ang radyoaktibo nga basura, ikaduha nga produkto sang mga planta sang nuklear nga kusog. Linibo ka tonelada sang nuklear nga basura ang ginatago sa temporaryo nga mga duog, apang ang iban ginhaboy na sa kadagatan. Walay sapayan sang pagpanalawsaw sang siensia sa sulod sang mga tinuig, wala pa gihapon matukiban ang solusyon para sa walay peligro, permanente nga talaguan ukon halabuyan, kag wala sing ginapanan-aw sa malapit nga palaabuton. Wala sing nakahibalo kon san-o mahimo maglupok ining ekolohiko nga mga bomba. Sa pagkamatuod, ang problema indi gid madula​—⁠ang basura mangin radyoaktibo sa sulod sang mga siglo ukon mga milenyo nga maabot, ukon tubtob maghikot ang Dios. (Bugna 11:18) Ang pagpabaya sang tawo sa paghaboy sing basura isa man ka pahanumdom sang ikatlo nga kasuguan sang ekolohiya.

Indi paghilabti ang kinaugali. Kon sa aton pa, dapat magkooperar ang tawo sa kinaugali nga mga sistema sa baylo nga buslan ini sing butang nga sa banta niya mas maayo. Ang isa ka halimbawa amo ang pila ka pestisidio. Sang ginpakilala ini sa una nga tion, nakabulig ini sa mga mangunguma nga makontrol ang mga hilamon kag nadula halos ang malaglagon nga mga peste. Daw garantisado gid ang daku nga mga ani. Apang may malain nga natabo. Ang mga hilamon kag mga insekto nangin batinggilan sa lainlain nga pestisidio, kag napamatud-an nga ginahiluan sang mga pestisidio ang kinaugali nga manunukob sa mga insekto, ang ilahas nga kabuhi, kag ang tawo gani mismo. Mahimo nga naapektuhan ikaw sang paghilo sang pestisidio. Nian isa ikaw sa dimagkubos sang isa ka milyon ka biktima sa bug-os nga kalibutan.

Ang hingapusan nga kaladlawan amo ang nagadaku nga ebidensia nga ang mga pestisidio mahimo nga indi magpauswag sang mga ani sa ulihi. Sa Estados Unidos, ang mga insekto karon nagapangaon sing mas daku nga bahin sang ani sangsa ginapangaon nila anay antes gingamit ang pestisidio. Subong man, ang Inter­na­tion­al Rice Re­search In­sti­tute, nga may base sa Pilipinas, nakatukib nga ang mga pestisidio wala na nagapauswag sang mga ani sa humay sa Bagatnan-sidlangan nga Asia. Sa katunayan, ang isa ka ginasakdag sang gobierno nga programa sa Indonesia nga wala tanto nagagamit sing pestisidio nakatigayon sing 15-porsiento nga pag-uswag sang ani sa humay sugod sang 1987 walay sapayan sang 65-porsiento nga pagbuhin sa paggamit sing mga pestisidio. Walay sapayan sini, kada tuig ang mga mangunguma sa kalibutan nagagamit gihapon sing pestisidio.

Ang tatlo ka kasuguan sang ekolohiya nga bag-o lang ginsambit nagabulig sa pagpaathag kon ngaa nagalain ang mga butang. Ang importante pa nga mga pamangkot amo, Daw ano ka daku nga halit ang nahimo na, kag makay-o pa bala ini?

Daw Ano ka Daku nga Halit ang Nahimo Na?

Ang kaupod nga mapa sang kalibutan (tan-awa ang pahina 8-9) nagapadaku sang pila ka pangunang mga problema sa palibot kag kon diin ini makatalagam gid. Sing maathag, kon ang pagkadula sang puluy-an ukon iban pa nga mga butang amo ang kabangdanan sang pagkadula sang isa ka espesyi sang isa ka tanom ukon isa ka sapat, indi sarang makay-o sang tawo ang halit. Ang iban pa nga halit​—⁠subong sang pagnipis sang ­ozone lay­er​—⁠nahimo na. Kamusta naman ang nagakatabo karon nga pagkapierde sang palibot? May pag-uswag bala nga ginahimo sa pagpugong sini ukon sa dimagkubos sa pagpahinay sini?

Ang duha sang labing importante nga talaksan sang halit sa ekolohiya amo ang agrikultura kag pagpangisda. Ngaa? Bangod ang kadalag-an sa sini nasandig sa isa ka mapagros nga palibot kag bangod ang aton kabuhi nasandig sa masaligan nga abiyo sang pagkaon.

Ining duha ka bahin nagapakita sing mga tanda sang pagkapierde. Ginapanan-aw sang Food and Agri­cul­ture Or­gani­za­tion sang Nasyones Unidas nga ang mga manugpangisda nga barko sang kalibutan indi makakuha sing kapin sa 100 milyones ka tonelada sang isda nga indi mabutang sa daku nga peligro ang mga kaisdaan. Ini nga kabug-usan nalampasan sang 1989, kag matuod gid, sang masunod nga tuig ang kadamuon sang isda nga nakuha sa bug-os nga kalibutan nagnubo sing apat ka milyon ka tonelada. Hinali gid ang pagdiu­tay sang mga isda. Sa aminhan-sidlangan nga Atlantiko, halimbawa, ang kadamuon sang isda nga nakuha nagnubo sing 32 porsiento kon ipaanggid sa nagligad nga 20 ka tuig. Ang pangunang mga problema amo ang sobra nga pagpangisda, polusyon sa kadagatan, kag ang pagkapierde sang mga duog nga ginaitlugan sang mga isda.

Ining makapabalaka nga huyog ginapakita sa mga ani. Sa sulod sang dekada 60 kag 70, ang napauswag nga bariedad sang mga tanom subong man ang irigasyon kag ang masangkad nga paggamit sing kemikal nga mga pestisidio kag mga abono nagpasanyog sang patubas nga lamigas sang bug-os nga kalibutan. Sa karon, ang mga pestisidio kag mga abono indi na epektibo, kag ang kakulang sing tubig kag polusyon nagaamot man sa mas diutay nga mga ani.

Bisan pa halos 100 milyones ka tawo ang dugang nga palakan-on kada tuig, sa sulod sang nagligad nga dekada nagnubo ang kabug-usan nga kasangkaron sang ginakultibar nga kadutaan. Kag ining mapangumhan nga kadutaan nagalamgod. Ginabanta sang World­watch In­sti­tute nga ang pagkaab-ab nagdingot sa mga mangunguma sing 500 bilyones ka nunuo nga duta sa sulod sang nagligad nga 20 ka tuig. Sing dimalikawan, ang pagkaon nga patubas nagsugod sa pagnubo. Ang report nga State of the World 1993 nagkomento nga “ang 6-porsiento nga pag-usmod sa lamigas nga patubas para sa kada tawo sa ulot sang 1984 kag 1992 mahimo nga amo ang labing makatulublag nga huyog sa ekonomiya sa kalibutan karon.”

Sing maathag, ang kabuhi sang minilyon ka tawo yara na sa katalagman subong resulta sang pagpatumbaya sang tawo sa palibot.

Masarangan Bala sang Tawo ang mga Problema?

Bisan pa nahangpan na karon sang tawo kon ano ang malain nga nagakatabo, indi ini mahapos lubaron. Ang una nga problema amo nga magakinahanglan ini sing daku nga kantidad​—⁠sa dimagkubos $600 bilyones kada tuig​—⁠agod himuon ang masangkad nga mga panugda nga ginpresentar sa tion sang ­Earth Sum­mit sang 1992. Mangin kinahanglanon man ang matuod gid nga mga pagsakripisyo​—⁠mga sakripisyo subong sang pagbuhin sang pag-uyang kag dugang pa nga pag-re­cycle, pagkinot sing tubig kag enerhiya, paggamit sing pangpubliko sa baylo sang pangpribado nga salakyan, kag, labing mabudlay sa tanan, paghunahuna nga ginabinagbinag ang kaayuhan sang bug-os nga planeta sa baylo sang kaugalingon lamang.” Si John Cairns, Jr., tsirman sang isa ka komite sang Estados Unidos para sa pagpasag-uli sang mga sistema sang ekolohiya sa tubig, nagpabutyag sang problema sa malip-ot: “Malaumon ako sa sarang naton mahimo. Indi ako malaumon sa aton pagahimuon.”

Daku gid ang bili sang kabug-usan nga pagpaninlo amo kon ngaa ginapasulabi sang kalabanan nga pungsod nga paisulon ang adlaw sang paghusayay. Sa isa ka tion nga may krisis sa ekonomiya, ang mga tikang para sa palibot ginatamod subong isa ka peligro sa mga trabaho ukon magapahinay sang ekonomiya. Mas madali maghambal sangsa maghikot. Ang libro nga Caring for the Earth nagalaragway sini nga reaksion subong “nagabaha nga mga panaad nga ginasundan sang tigpalamangag sang indi paghikot.” Apang walay sapayan sining pagpabuyanbuyan, indi bala ang bag-ong teknolohiya​—⁠kon hatagan sing tion​—⁠makatukib sing indi masakit nga bulong para sa mga balatian sang planeta? Mahimo nga indi gid.

Sa isa ka binuylugan nga pinamulong, ang Na­tion­al Acad­emy of Sci­ences sang Estados Unidos kag ang Roy­al So­cie­ty sang London prangka nga nagbaton: “Kon mapamatud-an nga matuod gid ang mga pakutpakot karon tuhoy sa pagdamo sang populasyon kag indi gihapon magbag-o ang pagpanghikot sang tawo sa planeta, mahimo nga indi mapunggan sang siensia kag teknolohiya ang indi mabaliskad nga pagkapierde sang palibot ukon ang padayon nga kaimulon para sa daku nga bahin sang kalibutan.”

Ang makahaladlok nga problema tuhoy sa nuklear nga basura nga wala sing mahabuyan isa ka pahanumdom nga ang siensia indi makagagahom. Sa sulod sang 40 ka tuig nagapangita ang mga sientipiko sing walay peligro nga mga duog agod taguan sang mataas sing nibel nga radyoaktibo nga basura sing permanente. Mabudlay gid ining pagpangita amo kon ngaa ang iban nga mga pungsod, subong sang Italya kag Argentina, naghinakop nga wala sing mahanda nga duog tubtob sa tuig 2040 sa pinakamaaga. Ang Alemanya, ang labing malaumon nga pungsod sa sining bahin, nagalaum nga makahuman sang ila plano sa tuig 2008.

Ngaa problema gid ang nuklear nga basura? “Wala sing sientipiko ukon enhinyero ang makahatag sing bug-os nga garantiya nga ang radyoaktibo nga basura indi sa pila ka adlaw maglusot sa daku nga kadamuon gikan sa bisan pinakamaayo gid nga talaguan,” paathag sang geologo nga si Konrad Kraus­kopf. Apang walay sapayan sang maaga nga mga paandam nahanungod sa problema kon diin ihaboy ang basura, ang mga gobierno kag ang nuklear nga industriya walay pasunaid nga nagapadayon gihapon, nga nagapaabot nga ang teknolohiya sa palaabuton makatukib sing solusyon. Inang palaabuton wala gid mag-abot.

Kon ang teknolohiya wala sing madali nga solusyon para sa krisis sa palibot, anong iban pa nga pililian nga mga paagi ang nabilin? Mapilitan ayhan ang mga pungsod sa pagbuligay agod amligan ang planeta kon kinahanglanon na gid sa ­ulihi?

[Footnote]

[Kahon sa pahina 7]

Ang Pagpangita sing Sarang Mabag-o nga mga Kuluhaan sing Enerhiya

Ginapasapayanan sang kalabanan sa aton ang enerhiya​—⁠tubtob matabo ang black­out ukon magsaka ang presyo sang langis. Apang, ang pagkonsumo sing enerhiya amo ang isa sang labing daku nga mga kabangdanan sang polusyon. Ang kalabanan sang usado nga enerhiya nagagikan sa pagsunog sing gatong nga kahoy ukon mga fos­sil fuel, isa ka proseso nga nagabuga sing minilyon ka tonelada sang car­bon di­ox­ide sa atmospera kag nagapierde sang mga kagulangan sang kalibutan.

Ang nuklear nga enerhiya, isa pa ka pililian, kapin kag kapin pa nga wala ginakahamut-an bangod sang katalagman sang mga aksidente kag sang problema sa pagtago sa radyoaktibo nga basura. Ang iban pa nga mga pililian ginatawag nga sarang mabag-o nga mga kuluhaan sing enerhiya, kay nagagamit ini sing kinaugali nga mga kuluhaan sing enerhiya nga madali matigayon. May yara lima ka panguna nga sahi.

Enerhiya Solar. Madali ini magamit para sa pagpainit, kag sa pila ka pungsod, subong sang Israel, madamo nga balay ang may so­lar pan­el sa pagpainit sing tubig. Ang paggamit sa adlaw sa pagpatubas sing koryente mas mabudlay, apang ang modernong pho­to­vol­taic ­cells nagaaman na karon sing koryente sa kaumhan kag kapin ka makinuton.

Kusog sang Hangin. Ang dalagku nga mga galingan sa hangin nagailidas sa pila ka mahangin nga mga bahin sang kalibutan. Ang koryente nga ginasuplay sining ­eolian ener­gy, subong amo ang pagtawag sa sini, nangin mas barato kag karon mas manubo ang bili sa pila ka duog sangsa kinaandan nga mga suplay sang enerhiya.

Hydroelectricity. Beinte porsiento na sang koryente sang kalibutan ang nagagikan sa hydro­electric nga mga planta, apang sing makapasubo ang kalabanan sang mga duog nga nagakaigo para sa sini sa manggaranon nga mga pungsod nagamit na sa iban nga katuyuan. Ang madamo nga mga dam makatuga man sing daku nga halit sa ekolohiya. Ang mas maayo nga palaabuton, labi na sa imol nga mga pungsod, daw amo ang pagtukod sing madamo gamay nga hydro­electric nga mga planta.

Geothermal nga enerhiya. Ang iban nga mga pungsod, labi na ang Ice­land kag New Zea­land, nagahimulos sa “hot-water system” sa idalom sang ila tiil. Ang pagpanghikot sang bulkan sa idalom sang duta nagapainit sang tubig, nga sarang magamit sa pagpainit sa mga balay kag sa pagpatubas sing koryente. Ang Italya, Japan, Mexico, Pilipinas, kag ang Estados Unidos nagpauswag man sining kinaugali nga kuluhaan sing enerhiya sa pila ka kasangkaron.

Kusog sang Balod. Ang mga balod sang dagat ginagamit sa pila ka pungsod, subong sang Britanya, Pransia, kag Rusya, sa pagpatubas sing koryente. Apang, diutay lamang ang mga duog sa bilog nga kalibutan nga praktikal para sa sini nga suplay sang enerhiya sa manubo nga bili.

[Kahon/Mga piktyur sa pahina 8, 9]

Ang Pila sang Daku nga mga Problema sa Palibot sang Kalibutan

Pagkapierde sang mga kagulangan. Tatlo ka bahin sang haganhagan ang klima nga mga kagulangan kag katunga sang tropikal nga mga kagulangan sang kalibutan ang nadula na, kag ang kadasigon sang pagkalbo sa kagulangan makapabalaka nga nagdugang sa sulod sang nagligad nga dekada. Suno sa pinakaulihi nga pagbulubanta, yara sa ulot sang 150,000 kag 200,000 kilometros kuadrados sang tropikal nga mga kagulangan ang nagakapierde kada tuig, subong kadaku sang Uruguay.

Makahililo nga mga basura. Katunga sang 70,000 ka kemikal nga ginapatubas karon ang ginakabig nga makahililo. Ang Estados Unidos lamang nagapatubas sing 240 milyones ka tonelada sang makahililo nga mga basura kada tuig. Imposible nga bantaon ang kabilugan sa bug-os nga kalibutan bangod kulang ang impormasyon. Dugang pa, sa tuig 2000, halos 200,000 ka tonelada sang radyoaktibo nga basura ang matago sa temporaryo nga mga duog.

Pagkapierde sang duta. Ikatlo nga bahin sang kadaygan sang duta ang yara sa peligro nga mangin desyerto. Sa pila ka bahin sang Aprika, ang Sahara Desert nagsangkad sing 350 kilometros sa sulod sang 20 ka tuig lamang. Ang palangabuhian sang minilyon ka tawo yara na sa peligro.

Kaiwaton sang tubig. Mga duha ka bilyon ka tawo ang nagapuyo sa mga duog diin daku ang kakulang sa tubig. Ang nagapagrabe sang kaiwaton amo ang pagmala sang linibo ka bubon bangod sang nagausmod nga nibel sang mga aqui­fer nga ginasandigan sini.

Mga espesyi nga yara sa katalagman nga magkalaubos. Bisan ginahaumhaum lamang ang kadamuon, ginabulubanta sang mga sientipiko nga yara sa ulot sang 500,000 kag 1,000,000 ka espesyi sang mga sapat, mga tanom, kag mga insekto ang maubos sa tuig 2000.

Paghigko sa atmospera. Ang pagtuon sang Nasyones Unidas sang maaga nga bahin sang dekada 80 nakasapo nga isa ka bilyon ka tawo ang nagapuyo sa mga siudad nga ginapadayag sa adlaw-adlaw sa peligruso sa lawas nga mga nibel sang agyo ukon makahililo nga mga gas, subong sang sul­fur di­ox­ide, ni­tro­gen di­ox­ide, kag car­bon mon­ox­ide. Ang madasig nga pagtin-ad sang mga siudad sang nagligad nga dekada wala sing duhaduha nga nagpagrabe sining problema. Dugang pa, 24 bilyones ka tonelada sang car­bon di­ox­ide ang ginabomba sa atmospera kada tuig, kag ginahadlukan nga ining “green­house gas” mahimo magresulta sa pag-init sang bug-os nga globo.

[Mapa]

(For fully formatted text, see publication)

Pagkalbo sa kagulangan

Makahililo nga mga basura

Polusyon sa atmospera

Kaiwaton sang tubig

Mga espesyi nga yara sa katalagman

Pagkapierde sang duta

[Credit Lines]

Mountain High Maps™ copyright© 1993 Digital Wisdom Inc.

Retrato: Hutchings, Godo-Foto

Retrato: Mora, Godo-Foto