Ang Hangkat sang Pag-atipan

“KON kaisa ginahandum ko nga kuntani makapalagyo ako gikan sa kahimtangan. Apang kinahanglan gid niya ako. Kon kaisa ang pamatyagan ko daw isahanon lang ako sa kalibutan.”​—⁠Jeanny, nga nag-atipan sa iya 29-anyos nga bana sing 18 ka bulan antes sia mapatay bangod sa tumor sa ulo.a

“May mga tion nga nagapagot gid ako kay Nanay, kag dayon maugot man ako sa akon kaugalingon. Ginabatyag ko nga napaslawan ako kon indi ako makaagwanta.”​—⁠Rose, 59, nga nag-atipan sa iya maluya na nga iloy nga 90 anyos, kag nagparumatay na lang sa higdaan.

Ang balita tuhoy sa ilisipon na lang ang kabuhi ukon nagabalikbalik nga balatian mahimo mangin makahalapay sa pamilya kag sa mga abyan. “Sa tion nga masapwan ang balatian ginabatyag sang tagsa ka pamilya nga daw silahanon lamang sila sa kalibutan. Ayhan wala sila sing hinalung-ong nga may iban pa nga may subong man sini nga palaligban,” siling ni Jeanne Munn Bracken, sa Children With Cancer. Masami man nga “nagakunol ang [ila] balatyagon kag indi makapati,” subong sang ginbatyag ni Elsa sang matukiban niya nga ang iya 36-anyos nga suod nga abyan nga si Betty may kanser. “Nagsul-ab kag daw nahuk-ab” ang suloksulok ni Sue, nga may amay nga nagabalatian, sang mahibal-an niya sang ulihi nga ang iya amay malapit na mapatay bangod sang kanser.

Mahimo nga sa hinali mapilitan ang mga katapo sang pamilya kag mga abyan sa pagkuha sang papel subong mga manug-atipan​—⁠nagaaman sing pisikal kag emosyonal nga mga kinahanglanon sang isa nga nagabalatian. Mahimo nga dapat sila maghanda sing masustansia nga pagkaon, atipanon ang pagpabulong, areglahon ang pagkadto sa doktor, abiabihon ang mga nagaduaw sa pasyente, magpadala sing mga sulat para sa pasyente, kag madamo pa gid. Sa masami ining mga hilikuton ginasal-ot sa masako na nga daan nga iskedyul.

Apang, samtang nagagrabe ang kahimtangan sang pasyente, labi pa nga nagabudlay ang hilikuton sa pag-atipan. Ano ang mahimo nalakip sa sini? “Tanan-tanan gid!” tuaw ni Elsa nahanungod sa iya nagaparumatay sa higdaan nga abyan nga si Betty. “Pagtinlo kag pagpakaon sa iya, pagbulig sa iya kon magsuka sia, pag-ula sang unod sang bag nga ilihian niya.” Si Kathy, walay sapayan nga nagatrabaho sa bug-os nga adlaw, nagaatipan pa sa iya nagabalatian nga iloy. Si Sue, nga ginsambit kaina, nagasugid nga “ginakuha [niya] kag ginarekord ang temperatura [sang iya amay] kada tunga sa oras, ginasebenan sia kon hilanaton sia, kag ginailisan ang iya panapton kag hapin sa katre kada pila ka oras.”

Ang kalidad sang pag-atipan nga mabaton sang pasyente nagadepende sing daku sa malipayon nga panimuot sang mga nagaatipan. Apang, ang balatyagon kag mga kinahanglanon sang mga manug-atipan masami nga ginakalimtan. Kon ang pag-atipan nagaresulta lamang sa pagpalanakit sang likod kag abaga, mabudlay na ini. Apang, subong pamatud-an sang kalabanan nga manug-atipan, ang pag-atipan nga ginaaman may daku nga bili sa emosyon.

“Makahuluya Gid Yadto”

“Masami ginalaragway sang mga pagtuon ang kahuol nga resulta sang indi makatarunganon, makahuluya nga pagginawi, kag pagpangakig [sang pasyente],” report sang The Journals of Gerontology. Halimbawa, ginalaragway ni Gillian kon ano ang natabo sang mangabay ang iya abyan sa Cristianong miting nga makilala ang iya tigulang na nga iloy. “Daw sa naurungan lang si Nanay kag wala gid magtingog,” masubo nga hinumdom ni Gillian. “Makahuluya gid yadto kag nakahibi ako.”

“Isa ini sang labing mabudlay nga mga butang nga batason,” siling ni Joan, nga ang iya bana may dementia (balatian sa hunahuna). “Daw sa wala sa burungugan niya ang etiketa,” paathag niya. “Kon nagakaon kami sa restawran upod sa iban, kon kaisa nagakadto sia sa iban nga mga lamesa sa sulod sang hulot-kalan-an, ginapanilawan ang mga jam, kag ginabalik ang nadilapan na niya nga kutsara sa bulutangan sing jam. Kon magduaw kami sa mga kaingod, nagapanupla sia sa alagyan sang hardin. Indi ko gid malikawan ang maghunahuna nga basi ginalibak sang iban ining mga pamatasan kag ayhan ginakabig sia nga walay batasan. Daw manago gid ako.”

“Nahadlok Ako nga Kon Magpabaya Kami . . . ”

Ang pag-atipan sa isa ka hinigugma nga may grabe nga balatian mahimo nga mangin isa ka makahaladlok nga eksperiensia. Mahimo nahadlok ang manug-atipan kon basi ano ang matabo samtang nagagrabe pa ang balatian​—⁠ayhan nahadlok pa gani nga basi mapatay ang iya hinigugma. Mahimo nahadlok man sia nga basi makulangan sia sing kusog ukon ikasarang sa pag-atubang sa mga kinahanglanon sang pasyente.

Ginalaragway ni Elsa ang kabangdanan sang iya kahadlok sing subong sini: “Nahadlok ako nga basi masaklaw ko ang buot ni Betty, sa amo madugangan pa ang iya pag-antos, ukon nga basi may mahimo ako nga magapalip-ot sang iya kabuhi.”

Kon kaisa ang ginakahadlukan sang pasyente ginakahadlukan man sang manug-atipan. “Nahadlok gid ang akon amay nga madunlan sia kag kon kaisa nagasalasala sia,” tu-ad ni Sue. “Nahadlok ako nga kon magpabaya kami, basi madunlan sia kag sa amo maeksperiensiahan niya ang iya ginakahadlukan gid.”

“Mahimo Ikaw Magkasubo Bangod Indi Na Sila Subong sang Una”

“Ang kasubo isa ka normal nga eksperiensia para sa mga tawo nga nagaatipan sa isa ka hinigugma nga may nagabalikbalik nga balatian,” siling sang Caring for the Person With Dementia. “Samtang nagagrabe pa ang balatian sang pasyente, mahimo mo kahidlawan ang pagkadula sang pagpakig-upod kag relasyon nga importante sa imo. Mahimo ikaw magkasubo bangod indi na sila subong sang una.”

Ginalaragway ni Jennifer kon paano naapektuhan ang iya pamilya sang padayon nga pag-as-as sang panglawason sang iya iloy: “Naglain ang amon buot. Ginakahidlawan namon ang iya mapagsik nga pagpakigsugilanon. Nasubuan gid kami.” Si Gillian nagpaathag: “Indi ko luyag nga mapatay ang akon iloy, kag indi ko luyag nga mag-antos sia. Pirme ako nagahilibion.”

“Daw Sinikway Ako, Akig”

Ang isa ka manug-atipan mahimo magpalibog: ‘Ngaa natabo ini sa akon? Ngaa wala nagabulig ang iban? Indi bala nila makita nga nabudlayan ako? Indi bala ang pasyente makakooperar sing dugang pa?’ Kon kaisa, ang manug-atipan mahimo maakig gid sa butang nga daw nagabudlay pa kag sa indi makatarunganon nga mga ginapahimo sa iya sang pasyente kag sang iban pa nga mga katapo sang pamilya. Si Rose, nga ginsambit sa introduksion kaina, nagsiling: “Mas masami nga akig ako sa akon kaugalingon​—⁠sa sulod nakon. Apang siling ni Nanay bal-anon ini sa akon nawong.”

Ang manug-atipan mahimo nga amo ang mapaukpan sang mga kapaslawan kag kaakig sang pasyente. Sa libro nga Living With Cancer, si Dr. Ernest Rosenbaum nagpaathag nga ang iban nga mga pasyente “mahimo nga kon kaisa makabatyag sing kaakig kag kapung-aw nga ginapaupok sa pinakamalapit nga tawo . . . Ining kaakig masami nga ginapakita subong pagkaugot sa diutay nga mga butang nga sa kinaandan wala ginasapak sang pasyente.” Sing halangpunon, dugang pa ini nga makapaugot sa nabudlayan na nga mga hinigugma nga nagahimo sang ila labing masarangan sa pag-atipan sa pasyente.

Si Maria, halimbawa, dalayawon nga nagaatipan sa iya abyan nga malapit na mapatay. Apang, kon kaisa, sobra ka sensitibo sang iya abyan kag nagahimo sing sayop nga mga konklusion. “Masakit kag daw wala katahuran sia maghambal, nga nagapahuya sa mga hinigugma,” paathag ni Maria. Paano ini nag-apektar kay Maria? “Sadto nga tion, daw ‘nahangpan’ ko ang pasyente. Apang sang ginbinagbinag ko ini sang ulihi, daw sinikway ako, akig, nagaduhaduha​—⁠kag wala sing gana nga magpakita sing ginakinahanglan nga gugma.”

Ang isa ka pagtuon nga ginbalhag sa The Journals of Gerontology naghinakop: “Ang kaakig mahimo nga magsingkal kon may ginaatipan nga pasyente [kag] kon kaisa nagaresulta sa aktuwal ukon ginaplano nga kasingki.” Natukiban sang mga mananalawsaw nga halos 1 sa kada 5 ka manug-atipan ang nagakahangawa nga basi mangin masingki sia. Kag kapin sa 1 sa 20 ang aktuwal nga nangin masingki sa iya pasyente.

“Ginakonsiensia Ako”

Madamo nga manug-atipan ang ginakonsiensia. Kon kaisa resulta ini sang kaakig​—⁠buot silingon, ginabatyag nila nga sila ang salaon bangod nagapangakig sila kon kaisa. Ini nga mga emosyon mahimo nga magapakag-as sa ila tubtob sa punto nga indi na sila makaatipan sa pasyente.

Sa pila ka kaso, wala na sing medyos kundi ipaatipan ang pasyente sa isa ka institusyon ukon ospital. Isa ini ka mabudlay nga desisyon nga mahimo magtublag sa emosyon sang manug-atipan. “Sang wala na sing medyos kundi dalhon si Nanay sa balay para sa mga tigulang, ginbatyag ko nga daw ginluiban ko sia, kag ginsikway,” siling ni Jeanne.

Maospital man ukon indi ang pasyente, mahimo nga makonsiensia ang iya mga hinigugma nga kulang gihapon ang ila ginahimo. Si Elsa nagsiling: “Pirme ako nagakasubo nga kulang gid ang akon tion. Kon kaisa indi gid ako luyag palakton sang akon abyan.” Mahimo ginakabalak-an man kon kaisa nga basi mapatumbayaan ang iban nga mga salabton sa pamilya, labi na kon ang manug-atipan nagahinguyang sing daku nga tion sa ospital ukon dapat magtrabaho sa mas malawig nga inoras agod makabulig sa pagbayad sa nagadaku nga mga balayran. “Dapat ako magtrabaho agod makabulig sa mga kagastuhanan,” panganduhoy sang isa ka iloy, “apang ginakonsiensia gihapon ako bangod indi ako makapauli agod atipanon ang akon kabataan.”

Maathag nga ang mga manug-atipan nagakinahanglan gid sing suporta, labi na kon mapatay ang isa nga ginaatipan. “Ang akon pinakamabudlay nga salabton [sa tapos mapatay ang pasyente] . . . amo ang pagpakanay sa ginakonsiensia nga balatyagon sang manug-atipan, nga sa masami wala ginapautwas,” siling ni Dr. Fredrick Sherman, nga taga-Huntington, New York.

Kon ining mga balatyagon indi mapautwas, mahimo nga makahalit ini sa manug-atipan kag sa pasyente. Ano, nian, ang mahimo sang mga manug-atipan agod malandas ining mga balatyagon? Kag ano ang mahimo sang iban​—⁠mga katapo sang pamilya kag mga abyan​—⁠agod mabuligan sila?

[Footnote]

[Kahon sa pahina 5]

Indi Sila Pagpasapayani!

“NAHIBALUAN naton nga 80% sang pag-atipan sa mga tigulang nga nagakatabo sa puluy-an ang ginahimo sang mga babayi,” siling ni Myr­na I. Le­wis, kabulig nga propesor sa departamento sang pagpamulong sa komunidad sa ­Mount Si­nai Med­ical ­School, New York.

Ginpakita sang isa ka pagtuon tuhoy sa mga babayi nga manug-atipan, nga ginbalhag sa The Journals of Gerontology,b nga 61 porsiento sang mga babayi ang nagreport nga wala sila ginabuligan sang ila pamilya ukon mga abyan. Kag kapin sa katunga (57.6 porsiento) ang nagsiling nga wala sila makabaton sing bastante nga emosyonal nga suporta gikan sa ila bana. Sa Children With Cancer, ginpakita ni ­Jeanne Munn ­Bracken nga samtang ang iloy mahimo nga amo lang ang halos nagaatipan, “ang amay mahimo nga wala nagapasilabot kag masako sa iya trabaho.”

Apang, may daku nga bahin sang pag-atipan nga ginahimo sang mga lalaki, siling ni Dr. Le­wis. Halimbawa, daw daku-daku ang grupo sang mga bana nga may asawa nga nagabalatian sing _Alz­hei­mer’s dis­ease. Kag matuod gid nga apektado man sila sang kahuol sa pag-atipan sa nagabalatian nga hinigugma. “Mahimo nga ining mga lalaki amo ang madali maapektuhan sa tanan,” padayon ni Lewis, “bangod masami nga mas tigulang sila sa ila asawa kag mahimo nga mapigaw man ang ila panglawas. . . . Ang kalabanan sa ila wala mahanas sa praktikal nga pag-atipan.”

Dapat magbantay ang mga pamilya batok sa huyog nga pabug-atan ang isa ka katapo nga daw makasarang sa pag-atubang sa hangkat. “Masami nga ang isa ka partikular nga katapo sang pamilya amo ang nangin manug-atipan, kon kaisa sia lang gihapon sa pila ka hinigugma,” siling sang libro nga Care for the Carer. “Madamo sini sa ila mga babayi nga nagatigulang na man. . . . Ang mga babayi masami man nga amo ang ginatamod subong ‘natural’ nga mga manug-atipan . . . , apang indi gid sila dapat pagpasapayanan sang ila mga pamilya kag mga abyan.”

[Footnote]

[Retrato sa pahina 6]

Ang mga manug-atipan nagakinahanglan sing suporta agod malandas ang ila ginakonsiensia kag akig nga balatyagon