Origen—Edena Bamona Ena Hadibaia Karana ese Dubu Ia Hakaua?
“Aposetolo idia mase murinai ia be Dubu ena gunalaia tauna hereadaena.” Unai hereva amo Latin gado ai Vulgate Baibel ia hahanaia tauna Jerome ese lagani 200 C.E. murinai tomadiho stadilaia tauna Origen ia hanamoa. To, taunimanima iboudiai ese Origen be unai bamona idia laloa bada lasi. Haida idia laloa ia be dika ena badina bona ia amo Dubu ena hahediba herevadia hakoikoia karana ia hamatamaia. Lagani 1600 murinai toretore tauna ta ena hereva hegeregerena, Origen maumauraia taudia idia gwau: “Iena hahediba herevana be anina lasi bona dika herea, Gaigai ta ena alaia mase poisini be tanobada dekenai ia mumutaia bamona.” Momokani, Origen ia mase bena lagani 300 bamona idia hanaia murinai, ia idia gwauraia Dubu ena hahediba herevadia hakoikoia tauna korikorina.
DAHAKA dainai Origen ese hanamoa herevana bona heiriheiri ia havaraia? Iena kara ese dubu ena hahediba herevadia dekenai dahaka ia havaraia?
Dubu Gaukara Ia Goadalaia
Origen be lagani 185 C.E. ai, Egypt ena siti Alexandria dekenai ia vara. Ia be Greek bukadia ia diba namonamo, to iena tamana, Leonides, ese ia hagania Baibel stadilaia karana ia goadalaia danu. Origen ena mauri lagani be 17 neganai, Roma ena lohia tauna ese taravatu ta ia halasia ia gwau tau ta ese ena tomadiho ia haidaua be taravatu utua karana. Origen ena tamana be dibura ruma dekenai idia atoa badina Keristani tauna ta ai ia lao. Unai matamata negana ena lalo-goada ia noho dainai, Origen be ena lalona ia hadaia dibura ruma do ia lao danu bona abidadama dainai do idia mase. Origen ena sinana be unai ia itaia dainai, Origen ena dabua ia hunia, ruma ia rakatania lasi totona. Origen be revareva amo tamana ia hamaoroa, ia gwau: “Oi naria namonamo, ai dainai emu lalona oi haidaua lasi.” Leonides ia haheauka noho bona idia hamasea, iena ruma bese ia rakatania mai ogogami danu. To, Origen ena diba be hegeregere vadaeni dainai, Greek toretore hadibaia karana amo ena sinana bona ena tadina memerodia 6 ia durua diba.
Lohia tauna ena ura be Keristani tomadiho ena tubu daekau karana do ia koua. Ia halasia taravatuna be stiuden taudia sibona totona lasi to hadibaia taudia danu, unai dainai Keristani tomadiho ena hadibaia taudia ibounai ese Alexandria idia heautania. To Keristani lasi taudia be Revareva Helagadia amo hadibaia hereva idia tahua bona matamata tauna Origen ena heduru idia noia neganai, ia abia dae bona ia laloa unai gaukara be Dirava amo ia abia. Iena stiuden taudia momo be edia abidadama dainai idia hamasedia, idia haida be edia sikuli idia haorea lasi bena idia hamasea. Origen be sibona ena mauri ia laloa lasi, to taunimanima vairanai ena stiuden taudia ia hagoadaia, herevana idia be hahemaoro tauna ta ena vairanai idia gini, dibura dekenai, eiava idia hamasea gwauraia. Lagani 300 C.E. ai histori ia torea tauna Eusebius ia gwau, idia hamasea totona idia hakaudia lao noho neganai, Origen be “mai ena gari lasi ida, kisi amo idia ia hanamoa bada.”
Keristani lasi taudia momo ese Origen idia badu henia, idia gwau ia ese edia turadia edia lalohadai ia haidaua dainai idia hamasedia. Nega momo ia idia hadikaia gwauraia taudia bona mase dalana dikana amo ia heau mauri. Origen be ena inai taudia amo ia hunia totona gabu ta amo ma gabu ta ia lao, to ena hadibaia karana ia hadokoa lasi. Unai gari lasi karana bona abidadama dogoatao karana dainai, Alexandria ena bisop tauna Demetrius ia hoa. Unai dainai, Origen ena mauri lagani be 18 sibona neganai, Demetrius ese tomadiho hahediba sikuli ena gunalaia tauna ai ia halaoa, Alexandria dekenai.
Gabeai, Origen be diba bada tauna bona toretore tauna mai ena ladana bada ai ia lao. Haida idia gwau ia ese buka 6,000 ia torea, to unai ena toana be edia lalohadai sibona. Taunimanima momo idia diba gauna be Hexapla bukana ia torea, unai be Heberu Revarevadia ena buka badana mai ena volium ibounai 50. Origen ese Hexapla ena rau be column 6 dekenai ia hapararadia, bona inai buka edia hereva idia noho: (1) Heberu bona Aramia toretore, (2) unai toretore be Greek gado ai idia hahanaia, (3) Aquila ena Greek gado Baibel, (4) Symmachus ena Greek gado Baibel, (5) Greek Septuagint Baibel, Origen ese ia torea lou gauna, Heberu toretore ida ia hegeregere totona, bona (6) Theodotion ena Greek gado Baibel. Baibel diba bada tauna John Hort, ia gwau: “Origen ia laloa unai toretore ia haboua karana amo hereva momo edia anina ia hahedinaraia namonamo diba, to Greek gado ia duahia tauna ese Septuagint sibona ia itaia neganai reana ia daradara eiava ia hakaua kerere diba.”
‘Buka Helaga Ena Hereva Ia Utua’
To, lagani 200 C.E. murinai, tomadiho lalodiai lalohadai idauidau idia vara bona unai ese Origen ena Baibel hadibaia dalana ia haidaua. Ena be Kerisendom ia matamaia sibona, to Baibel ese ia gwauraia lasi lalohadaidia amo idia hamiroa vadaeni, bona iena amo idia parara dubudia ese unai hahediba herevadia idauidau idia hadibaia.
Origen ese unai Baibel idia hakoikoia hahediba herevadia haida ia abia dae, bona ia gwau idia be aposetolo taudia edia hahediba. To henanadai haida be sibona ena lalohadai amo ia gwauraia toho. Unai neganai, iena stiuden taudia momo be unai nega ena aonega taudia edia lalohadai idia hepapahuahulaia. Ia durudia totona, Origen ese iena stiuden matamata taudia edia lalona ia haidaua noho tanobada aonegana ena kahana idauidau ia tahua namonamo. Ia ese stiuden taudia idia daradaralaia lalohadai ia haerelaia namonamo toho.
Baibel be tanobada aonega lalohadai ida ia hahegeregerea totona, Origen ese Buka Helaga ena anina ia herevalaia neganai, ia be anina hehuni dekenai ia tabekau momo. Ia gwau Buka Helaga ena hereva ena anina be hanaihanai lauma dalanai to reana gau korikorina ta ia herevalaia lasi. Diba bada tauna ta ia gwau, unai dala amo Origen be “Baibel ia duahia neganai, Baibel amo idia mai lasi lalohadai amo ena anina ia gwauraia bema unai lalohadai be ia haginia tomadiho hahediba herevadia hegeregerena, to ia gwau (bona mai momokani ida sibona ia laloa) ia be Baibel ena anina ia gwauraia goadagoada bona ia gwauraia maoromaoro tauna.”
Origen ese iena stiuden tauna ta dekenai ia siaia revarevana amo ena lalohadai ita dibaia. Origen ese ia hahedinaraia Israela taudia ese Iehova ena dubu be Aigupito amo idia mailaia golo amo idia karaia. Unai gauna dekenai anina hehunina ta ia laloa, Greek aonega lalohadai amo Keristani tomadiho ia hadibaia karana ia hamomokania toho totona. Ia gwau: “Israela taudia edia natuna dekenai Aigupito amo idia mailaia gaudia be mai anina bada, bona Aigupito taudia ese idia gaukaralaia namonamo lasi, to Heberu taudia ese, Dirava ena aonega ena hahekau dainai, idia gaukaralaia Dirava ena hesiai gaukara totona.” Unai dainai, Origen ese iena stiuden tauna ia hagoadaia “Greek aonega lalohadai amo do ia gaukaralaia diba gaudia ia abia Keristani tomadiho stadilaia eiava hegaegaelaia totona.”
Unai dala ai Baibel ia herevalaia kava sibona dainai, Keristani hahediba bona Greek aonega lalohadai edia idau hahedinaraia be ia auka. Hegeregere, Origen ena buka ta ena ladana Taravatu Ginigunadia Dekenai ese Iesu ia gwauraia ‘Natuna tamona sibona, ia vara, to ia be matamana lasi.’ Ma ia gwau: ‘Ia be noho hanaihanai tauna. Ia be mauri ena laga ia abia dainai eiava kara ta dainai Natuna ai ia lao lasi, to Dirava sibona ena oromana dainai.’
Origen ese unai lalohadai be Baibel dekenai ia davaria lasi, badina Buka Helaga ia gwau Iehova ena Natuna tamona sibona be “vara guna Natuna” bona “Dirava ia karaia gaudia ibounai edia biaguna momokani.” (Kolose 1:15; Apokalupo 3:14) Tomadiho ena histori ia stadilaia tauna Augustus Neander ia gwau, Origen ese “Lohiabada ia noho hanaihanai” lalohadaina be “Plato ena sikuli dekenai idia hadibaia aonegana” amo ia abia. Unai dainai, Origen ese inai Buka Helaga ena taravatu ia badinaia lasi: “Buka Helaga ena hereva do umui utua lasi.”—1 Korinto 4:6.
Idia Gwauraia Dubu Ena Hahediba Herevadia Hakoikoia Tauna
Origen be ena mauri negana ibounai lalonai ia be hadibaia tauna ena gaukara ia karaia, to Alexandrine ena Kaunsolo ta ese iena pris dagina ia kokia. Reana unai ia vara badina Bisop Demetrius be Origen ena ladana ia bada ia lao karana dekenai ia mama. Origen be Palestine dekenai ia lao neganai, unuseniai ia be Keristani hahediba herevadia ia badinaia auka tauna bamona idia hanamoa bada, bona unuseniai pris gaukara ia karaia noho. To, “dubu ena hahediba herevadia hakoikoia karana” be East dekenai ia bada daekau neganai, taunimanima be iena heduru idia noia idia kara dika bisop taudia do ia boiridia tomadiho hahediba herevadia idia abia dae lou totona. To lagani 254 C.E. ai Origen ia mase neganai, iena ladana idia hadikaia bada. Dahaka dainai?
Sibona idia gwauraia Keristani taudia be ladana bada tomadiho badana ai ia lao neganai, guna dubu ese idia abia dae hahediba hereva edia anina idia gwauraia namonamo diba. Unai dainai, gabeai tomadiho stadilaia taudia ese Origen ena lalohadai momo idia abia dae lasi bona nega haida unai lalohadai haida idia hedinarai goevagoeva lasi. Unai dainai dubu lalonai ena hahediba herevadia ese hepapahuahu idia havaraia. Dubu ai unai hepapahuahu hamaoromaoroa bona lalo-tamona ia vara totona, dubu ese Origen idia gwauraia dubu ena hahediba herevadia hakoikoia tauna.
Origen sibona be unai kerere ia karaia lasi. Baibel ia gwau taunimanima be Keriso ena hahediba herevadia momokanidia amo do idia raka siri. Iesu ena aposetolo idia mase murinai, unai tomadiho momokani negea karana be lagani 100 C.E. ia mai neganai ia bada matamaia. (2 Tesalonika 2:6, 7) Gabeai, sibona idia gwauraia Keristani taudia haida idia gwau idia be “hahediba hereva badinaia taudia,” ma idia gwau oredia ibounai be “hahediba herevadia hakoikoia taudia.” To momokani, Kerisendom be Keristani momokanina amo ia daudau herea.
“Aonega Koikoi Sibona”
Ena be Origen ena lalohadai idauidau be momo herea, to ia torea gaudia haida be mai edia namo. Hegeregere, Hexapla bukana lalonai Dirava ena ladana ia noho, unai be Heberu ena leta hani gauna, idia gwauraia Tetragramaton. Unai ese gau badana ta ia hamomokania, Keristani taudia ginigunadia be Dirava ena ladana—Iehova—idia diba bona idia gaukaralaia. To, lagani 500 B.C.E. murinai, dubu tauna badana ladana Theophilus be nega ta ia gwau: “Origen ena gaukara be palaoapalaoa idauidau idia noho tanona ta bamona. Bema palaoapalaoa ta mai ena hairai lau davaria, lau abia; to bema toana be mai ena ginigini, lau dadaraia, gwadaia gauna amo lau siri bamona.”
Baibel ena hahediba be Greek aonega lalohadai ida ia haboua tamona dainai, Origen ena tomadiho lalohadaina be hereva kereredia amo ia honu, bona unai ese Kerisendom ia hadikaia momokani. Hegeregere, ena be Origen ena lalohadai dikadia momo idia dadaraia, to iena lalohadai, Keriso ia “noho hanaihanai” lalohadaina, ese idia ia durua Baibel ai ia noho lasi toi tamona herevana idia abia dae totona. Buka ladana The Church of the First Three Centuries ia gwau: “Tanobada ena aonega lalohadaina [Origen ese ia matamaia lalohadaina] ura henia karana be ia boio haraga lasi.” Bona dahaka ia vara? “Keristani taudia edia abidadama hereva namodia ia hadikaia, bona kerere idauidau be Dubu dekenai idia vareai.”
Origen be aposetolo Paulo ena sisiba ia badinaia diba bena hereva momokani negea karana idia havaraia gaudia do ia dadaraia bema ia ese ‘hereva kavakava, Dirava ena laloa idia badinaia lasi taudia edia hepapahuahu dekena amo [ia] raka siri badina edia diba be aonega koikoi sibona.’ To, Origen ese ena hahediba herevadia momo be unai bamona “aonega” amo ia havaraia dainai, ‘abidadama ia rakatania.’—1 Timoteo 6:20, 21; Kolose 2:8.
[Picture on page 31]
Origen ena “Hexapla” ese ia hahedinaraia, Keristani Greek Revarevadia dekenai Dirava ena ladana ia noho
[Credit Line]
Published by permission of the Syndics of Cambridge University Library, T-S 12.182
[Picture Credit Line on page 29]
Culver Pictures