Kerisendom be Inai Tanobada ena Gau ai Ia Lao Dalana
LAGANI momo murinai, Roma Basileiana, ia lalonai Keristen tomadihona ia matamaia, be ia moru. Sivarai gunana torea taudia momo idia gwau ia moru neganai Keristen tomadihona ese Keristen lasi tomadihona ia halusia. Anglikan bisop E. W. Barnes ena lalohadai be idau; ia gwau: “Greece bona Roma taudia edia noho dalana gunana ia moru neganai Keristen tomadihona danu ia moru, ia be do Iesu Keriso ena tomadiho hereadaena lasi; ia be heiriheiri tanobadana hatamonaia tomadihona ai ia lao.”—The Rise of Christianity.
Sivarai gunana ese ia hahedinaraia unai moru ia do vara lasi neganai, lagani 100 C.E. ela bona 400 C.E. bamona neganai, idia gwau Iesu murinai idia raka taudia be dala momo ai Roma basileiana amo idia noho tabe. To ia hahedinaraia danu Iesu ena hahediba herevadia haida idia hagagevadia bona edia kara haida bona orea naria dalana idia haidaudia, Iesu bona ena aposetolo idia peroveta hegeregerena. (Mataio 13:36-43; Kara 20:29, 30; 2 Tesalonika 2:3-12; 2 Timoteo 2:16-18; 2 Petero 2:1-3, 10-22) Gabeai, sibodia idia gwauraia Keristen taudia haida ese Keristen lasi tomadiho karadia (hegeregere, ena aria, bona dirava hahinena bona toi tamona diravana tomadiho henidia karadia), herevadia (hegeregere, taunimanima be mai edia mase diba lasi laumana), bona orea naria dalana (fada taudia ese edia orea idia naria) be idia abidia dae. Unai Keristen tomadiho gagevana ese Keristen lasi taudia momo edia lalodia ia veridia, bena Roma pavapavadia ese idia koua toho to gabeai idia gaukaralaia sibodia edia ura gaudia havaraia totona.
Tanobada ese Ia Hadarerea
Ekalesia ena sivarai gunana torea tauna Augustus Neander ese “Keristen tomadihona” bona tanobada edia hetura karana matamatana ena dika ia gwauraia. Ia gwau bema Keristen taudia be tanobada amo noho tabe karana do idia rakatania, “anina be ekalesia bona tanobada do idia siriudia . . . bena ekalesia do ia goeva noho lasi, bona, ena be ia laloa ia kwalimu, to gauna be ia lusi.”—General History of the Christian Religion and Church, Buka 2, rau 161.
Lagani 300 C.E. murinai, Roma pavapavana Constantine ese “Keristen” tomadihona ia gaukaralaia toho iena basileia, ia parara noho basileiana, do ia hatamonaia totona. Unai do ia vara totona, sibodia idia gwauraia Keristen taudia be gwaumaoro ia henidia edia tomadiho karadia do idia karaia bona Keristen lasi hahelaga taudia edia hahenamo haida be edia haroro taudia do ia henidia hanai. The New Encyclopædia Britannica ia gwau: “Ekalesia be tanobada amo ia noho tabe, to Constantine ese ia veria tanobada gaukaradia abidia dae totona, bona ia durua, Keristen lasi taudia ia veridia edia ekalesia ai do idia vareai totona.”
Gavamani Ena Tomadiho
Constantine murinai, Pavapava Julian (361-363 C.E.) ese Keristen tomadihona ia inai henia bona Keristen lasi tomadihona ia haginia lou toho. To ia kwalimu lasi, bena lagani 20 bamona murinai, Pavapava Theodosius Ginigunana ese Keristen lasi tomadihona ia taravatua bona “Keristen tomadihona,” Toi Tamona Diravana tomadiho henia gauna, be Roma Basileiana ena tomadiho ai ia halaoa. Sivarai gunana torea tauna Henri Marrou ia gwau: “Theodosius ena lohia negana dokona ai, Keristen tomadihona, reana ladana maorona be otodoks Katolik tomadihona, be Roma basileiana ibounai ena tomadiho ai ia lao.” Otodoks Katolik tomadihona ese Keristen tomadihona momokanina ena gabu ia abia bona “tanobada ena” gau ai ia lao. Unai tomadiho be idau vaitani, Iesu ena hahediba taudia edia hegeregerena lasi, idia be “tanobada ena lasi.”—Ioane 15:19.
Sivarai gunana torea tauna Louis Rougier ia gwau: “Keristen tomadihona be gabu idauidau ai ia vareai neganai ia idau ia lao ela bona ia idau vaitani. . . . Ogogami taudia edia ekalesia . . . ia kwalimu ia lao bena gavamani taudia ia biagudia diba lasi neganai edia siahu ia abia dae.”
Lagani 400 C.E. murinai, Roman Katolik tauna “Saint” Augustine ese buka ta ladana The City of God ia torea. Ia lalonai hanua badadia rua ia gwauraidia, “Dirava ena bona tanobada ena.” Unai buka ese ia hahedinaraia Katolik taudia be idau, tanobada ena lasi a? Lasi. Profesa Latourette ia gwau: “Augustine ia gwau unai hanua badadia rua, tanobada gauna bona guba gauna, be idia hesiriu.” Augustine ia gwau: “Dirava ena Basileia be inai tanobada ai ia matamaia vadaeni, [Katolik] ekalesiana idia haginia negana unai.” (The New Encyclopædia Britannica, Macropædia, Buka 4, rau 506) Vadaeni, herevana Augustine ena palani ginigunana be dahaka, to iena hereva dainai Katolik Ekalesiana be tanobada ena politikol karadia ai ia vareai momokani.
Basileia Ia Parara
Lagani 395 C.E. ai, Theodosius Ginigunana ia mase neganai, Roma Basileiana be kahana rua ai ia parara. East Basileiana ena hanua badana be Constantinople (ladana matamatana be Istanbul), bona West Basileiana ena hanua badana (402 C.E. murinai) be Ravenna, Italy ai. Unai dainai, Kerisendom ia parara, politikol bona tomadiho daladia ai. East Basileiana ai ekalesia ese Eusebius (Constantine Badana ena uru tauna ta) ena hereva ia abia dae. Tanobada amo noho tabe karana be Keristen taravatuna ta, to Eusebius ese unai ia dadaraia bona ia laloa bema pavapava bona basileia be Keristen taudia ai do idia lao, Ekalesia bona Gavamani be Keristen oreana tamona ai do idia lao, bona pavapava be tanobada ai Dirava ena ladanai do ia lohia. Lagani handred momo ai East Otodoks ekalesiadia ese Ekalesia bona Gavamani idia gaukara hebou karana idia abia dae. Ena buka ladana The Orthodox Church ai, Timothy Ware, Otodoks bisop ta, ia gwau: “Idia hanaia laganidia 1,000 ai, sibodia edia bese abia isi karana ese Otodoks tomadihona ia hadikaia.”
Lagani 476 C.E. ai, Germany besedia be West tanodia ai idia vareai bena Roma pavapavana ginigabena idia kokia. Roma ena West Basileiana ia doko unai. The New Encyclopædia Britannica ese unai murinai ia vara gauna ia gwauraia: “Siahu matamatana ia vara: Roma Ekalesiana, Roma ena bisop ena ekalesia unai. Unai ekalesia ia laloa ia ese ia ore vadaeni Roma Basileiana ia boloa.” Unai buka be ma ia gwau: “Roma ena pope . . . ese ekalesia ena siahu gavamani dekenai idia habadaia . . . idia gwau Keriso ese siahu pope ia henia, lauma gaudia ai ekalesia do ia naria bona tanobada gaudia ai tanobada basileiadia do ia naridia danu.”
Protestan Ekalesiadia
Lagani 476-1450 C.E. bamona negadiai, Otodoks bona Roman Katolik tomadiho oreadia be politik, tanobada karadia, bona tuari ai idia vareai. Vadaeni, lagani 1500 C.E. murinai, Protestan Refomeisen ia vara neganai, Keristen tomadiho korikorina ia vara lou, bona tanobada amo idia noho tabe a?
Lasi. The New Encyclopædia Britannica ia gwau: “Protestan Refomeisen taudia, Lutheran, Calvinist, bona Anglikan tomadiho oreadia idia hamatamadia taudia unai . . . ese Augustine ena lalohadai idia dogoatao auka momokani . . . Lagani 1500 C.E. murinai, unai Protestan tomadiho oreadia badadia ta ta . . . ese heduru idia abia gavamani amo, Saxony [Germany], Switzerland, bona England lalodiai, bona lagani 467 C.E. murinai ia noho tomadiho oreana hegeregerena, gavamani idia tura henia.”
Refomeisen ese Keristen tomadiho korikorina lou henia dalana ia havaraia lasi, to tano idauidau ai tomadiho oreadia momo ia havaradia bena idia ese gavamani idia tura henidia bona edia tuari ai idia durudia. Katolik bona Protestan tomadiho oreadia ese tomadiho tuaridia haida idia havaradia. Ena buka ladana An Historian’s Approach to Religion ai Arnold Toynbee ese unai tuari ia herevalaidia, ia gwau: “Idia hahedinaraia Katolik bona Protestan taudia France, Netherlands, Germany, bona Ireland ai, bona idia heai heheni Protestan oreadia England bona Scotland ai, be tuari kohudia amo idia koua heheni toho mai edia dagedage ida.” Hari inai negai, Ireland bona guna idia gwauraia Yugoslavia tanodia idia hapararadia tuaridia ese idia hahedinaraia Roman Katolik, Otodoks, bona Protestan tomadiho oreadia be tanobada ena gaukara lalonai idia do noho.
Unai ena anina be Keristen tomadiho korikorina, tanobada amo ia noho tabe gauna, be ia do noho lasi a? Hereva gabena ese unai henanadai do ia haerelaia.
[Box/Picture on page 10, 11]
“KERISTEN TOMADIHONA” BE GAVAMANI ENA TOMADIHO AI IA LAO DALANA
IESU ia ura lasi Keristen tomadihona be tanobada ena gau ai do ia lao. (Mataio 24:3, 9; Ioane 17:16) To, idaunegai sivaraina idia gwauraia bukadia idia gwau lagani 300 C.E. murinai, “Keristen tomadihona” be Roma Basileiana ena Gavamani tomadihona ai ia lao. Unai be edena bamona ia vara?
Nero ena nega (54-68 C.E.) amo ela bona lagani 250 C.E. murinai, Roma pavapavadia ese Keristen taudia idia dagedage henidia eiava dagedage henidia karana idia koua lasi. Gallienus (253-268 C.E.) be Roma pavapavana ginigunana unai dagedage karana ia taravatua. To, unai neganai Keristen tomadihona be do taravatu unai basileia ai. Gallienus ena nega murinai, dagedage ia vara noho, bona Diocletian (284-305 C.E.) bona ia murinai idia lohia taudia edia negai, unai dagedage idia habadaia.
Lagani 300 C.E. murinai unai ia senisi, Pavapava Constantine Ginigunana ia gwau ia helalo-kerehai bena Keristen tauna ai ia lao neganai. France gado bukana ladana Théo—Nouvelle encyclopédie catholique ese ena “helalo-kerehai” ia gwauraia, ia gwau: “Constantine be sibona ia gwauraia Keristen pavapavana. To gauna be, ena mase be kahirakahira neganai mo bapatiso ia abia.” Vadaeni, lagani 313 C.E. ai, Constantine bona ia ida ia lohia tauna, Licinius, ese hahegani ta idia halasia, idia gwau Keristen taudia bona Keristen lasi taudia be edia ura hegeregeredia do idia tomadiho diba. New Catholic Encyclopedia ia gwau: “Constantine ese gwaumaoro Keristen taudia ia henidia edia ura hegeregerena do idia tomadiho be kara idau hereana ta; ia hahedinaraia Keristen tomadihona be religio licita [gavamani ese ia taravatua lasi tomadihona], Keristen lasi tomadihona bamona.”
To, The New Encyclopædia Britannica ia gwau: “[Constantine] ese Keristen tomadihona be unai basileia ena tomadiho ai ia halaoa lasi.” Sivarai gunana ia torea tauna Jean-Rémy Palanque ia gwau: “Roma Gavamanina . . . ese Keristen lasi tomadiho dalana ia badinaia noho. Bona Constantine ese Keriso ena tomadiho ia badinaia neganai, unai kara ia hadokoa lasi.” Buka ta ladana The Legacy of Rome ai, Profesa Ernest Barker ia gwau: “[Constantine ia kwalimu neganai] ia ese maoromaoro Keristen tomadihona be Gavamani ena tomadiho ai ia halaoa lasi. Keristen tomadihona be unai basileia ena tomadiho ta ia gwauraia neganai ena lalona ia hegeregere. Unai murinai, lagani 70 lalodiai, Keristen lasi tomadiho karadia gunadia be Roma ai idia karaia, gavamani ena ura hegeregerena.”
Unai neganai Roma Basileiana ai “Keristen tomadihona” be tomadiho maorona ta idia gwauraia. To edena negai ia be Gavamani ena tomadiho ai idia halaoa? New Catholic Encyclopedia ia gwau: “[Constantine] murinai idia lohia taudia ese iena hahegani idia badinaia, Julian [361-363 C.E.] mo sibona ese ia badinaia lasi; ia ese Keristen tomadihona ia dagedage henia to unai dagedage ia doko haraga, ia mase neganai. Gabeai, . . . Theodosius Badana [379-395 C.E.] ese Keristen tomadihona be Basileia ena tomadiho korikorina ai ia halaoa bona Keristen lasi tomadihona ia koua, taunimanima vairadiai do idia badinaia diba lasi.”
Sivarai gunana torea tauna F. J. Foakes Jackson ese unai ia hamomokania bona unai Gavamani tomadihona matamatana ena anina ia hahedinaraia, ia gwau: “Constantine ena siahu henunai Keristen tomadihona bona Roma basileiana idia gaukara hebou. Theodosius ena siahu henunai idia hatamonadia. . . . Unai nega amo, Tamana, Natuna bona Lauma Helaga be dala tamona ai idia tomadiho henidia taudia mo edia ladana idia hatoa Katolik. Unai pavapava ena palani ibounai tomadiho enai be unai bamona, unai dainai Katolik Tomadihona be gavamani ese Roma taudia edia tomadiho maorona tamona ai ia halaoa.”
Jean-Rémy Palanque ia gwau: “Theodosius ese Keristen lasi tomadihona ia koua toho neganai, otodoks [Katolik] Ekalesiana ia durua danu; iena hahegani, lagani 380 C.E. ai ia gwauraia gauna, ese iena siahu henunai idia noho taudia ia haganidia Pope Damasus bona Alexandria ena bisop edia tomadiho dalana do idia abia dae, bona idia abia dae lasi taudia ia koudia, sibodia edia ura hegeregerena do idia tomadiho lasi. Constantinople ena Kaunsolo badana (381) ese hahediba herevadia idaudia iboudiai ia gwauraidia kerere, bona pavapava ese dala ia karaia, bisop ta ese unai hereva do ia abidia dae lasi totona. Nicene [Toi Tamona] Keristen Tomadihona be Gavamani tomadihona ai ia lao momokani . . . Ekalesia be Gavamani ida idia gaukara hebou bona Gavamani ese ia sibona mo ia durua.”
Vadaeni, Keristen tomadihona goevana, aposetolo edia negai ia noho gauna, be Roma Basileiana ena Gavamani tomadihona ai ia lao lasi. Gauna be Katolik tomadihona, Toi Tamona Diravana herevana ia abia dae gauna, lagani 300 C.E. murinai Pavapava Theodosius Ginigunana ese ia haheganilaia bona hari inai negai Roman Katolik Ekalesiana ese ia badinaia gauna. Unai nega amo ema bona hari ia be momokani tanobada ena.
[Credit Line]
Pavapava Theodosius Ginigunana: Real Academia de la Historia, Madrid (Foto Oronoz)
[Picture Credit Line on page 8]
Scala/Art Resource, N.Y.