Dirava be Lasi Lalohadaina Ena Ramuna
DINA iboudiai niuspepa ese idia hahedinaraia tanobada be dika ai ia honudae. Tanobada ia dika herea dainai, taunimanima momo idia daradara Dirava ia noho eiava, bona haida idia gwau Dirava be lasi. Oi danu be unai bamona, a?
Unai emu lalohadai hegeregerena oi ese nega vaira oi laloa. Bema Dirava be lasi, anina be taunimanima mo ese tanobada taudia do idia hamauridia diba—unai be helaro namona lasi, badina be idia hamasedia ore diba danu. Bema oi abia dae Dirava be ia mauri noho, reana oi laloa iena palani tanobada noholaia taudia totona be gabeai do ia hagugurua.
Ena be gunaguna nega ta ta haida idia gwau Dirava be lasi, to momo ese unai lalohadai idia abia dae lasi ela bona lagani 1700 C.E. murinai.
Ena Ramuna Dibadia
Ena be au lata hereana ta ita hoalaia, to eda matana ese ena rauna, ena rigina, bona ena badina mo idia itadia. Au ena ramuna—ia idia hamauria gaudia—be tano lalonai idia hehuni.
Dirava be lasi lalohadaina be unai bamona. Au ta bamona ia tubu daekau ela bona lagani 1800 C.E. murinai ia bada herea. Bema Ihavaradia Diravana be lasi, mauri bona guba bona tanobada be idia noho diba, a? Unai bamona Diravana tomadiho henia karana be anina lasi, a? Unai neganai aonega taudia badadia edia haere idia hedinarai goevagoeva. Friedrich Nietzsche ia gwau: “Ita dekenai taravatu bona tomadiho be anina lasi.” Ludwig Feuerbach ia gwau: “Tomadiho be taunimanima edia nihi gauna.” Bona Karl Marx ia gwau: “Lau ura taunimanima edia daradia be tomadiho ena seini amo do lau ruhadia nege.”
Momo ese edia hereva idia lalodia bada. To idia kamonai herevadia be Dirava be lasi lalohadaina ena rauna, ena rigina, bona ena badina sibodia mo. Lagani momo idia do noho ela bona lagani 1800 C.E. neganai, iena ramuna be idia noho bona idia tubu matama vadaeni. Hoa gauna be inai: Kerisendom ena tomadiho oreadia ese unai lalohadai idia habadaia! Badina be edia kara kereredia dainai taunimanima momo edia abidadama ia boio bena idia gwau-edeede.
Uhe Idia Hadodia
Gunaguna, Katolik Oreana ese ena orea taudia ia biagudia auka. The Encyclopedia Americana ia gwau: “Tomadiho gunalaia taudia idia hegeregere lasi edia orea taudia be lauma dalanai do idia durudia. Bisop momo be lohia iduhudia taudia; idia laloa edia dagi amo ladana bada bona siahu do idia abia be namo.”
John Calvin bona Martin Luther bona ma haida ese unai orea idia hamaoromaoroa toho. To nega haida edia kara be Keriso ena hegeregeredia lasi. Dagedage bona tuari idia havaradia. (Mataio 26:52 itaia.) Unai dagedage karadia haida be dika herea, unai dainai lagani 300 bamona murinai, Thomas Jefferson, United States ena presiden ihatoina, ia gwau: “Ita gwau Dirava be lasi be dika sisina, ita gwau iena kara be Calvin ena kara dika rohorohodia hegeregeredia be dika herea.”a
Ena be Protestan oreadia ese tomadiho goevana idia haginia lou lasi, to idia ese Katolik Oreana ena siahu idia hamaragia. Taunimanima momo ese unai Protestan oreadia matamatadia ai idia vareai. Ma haida be tomadiho idia hesikulaia dainai, sibodia edia aonega idia laloa bada. Ura-kwalimu danu idia laloa bada dainai, Dirava be dala idauidau ai idia laloa.
Daradara Ia Tubu
Lagani 1700 C.E. murinai momo idia gwau sibodia edia lalohadai maorodia amo tanobada do idia hanamoa. Germany ena aonega tauna Immanuel Kant ia gwau, taunimanima ese edia noho idia hanamoa be auka, badina be politik bona tomadiho dekediai idia tabekau dainai. Ia gwau: “Sibomui emui aonega umui gaukaralaia mai emui lalo-goada ida!”
Lagani 100 bamona lalodiai unai lalohadai idia goadalaia bona diba idia tahua goadagoada; unai nega ena ladana idia hatoa Lalo-Diari bona Aonega Negana. Buka ta ladana Milestones of History ia gwau: “Daradara ese abidadama kava ia boloa, bona hahediba herevadia gunadia iboudiai idia daradaralaidia.”
Buka ta ladana The Universal History of the World ia gwau: “Taunimanima ese edia lalohadai tomadiho dekenai idia haidaua. Edia davana namona be guba ai do idia abia gwauhamatana be idia do moalelaia lasi; idia gwau idia ura mauri namona be tanobada ai do idia abia. Edia abidadama Dirava dekenai be idia haboioa matama.” Momokani, unai aonega taudia momo ese tomadiho idia dadaraia. Idia gwau Katolik Oreana gunalaia taudia ese taunimanima be lalo-duhu ai idia koudia, do idia biagudia noho diba totona.
Tomadiho idia moalelaia lasi dainai, unai aonega taudia momo be lalohadai matamatana idia abia dae; idia gwau Dirava ia mauri noho to taunimanima ia lalodia lasi.b Ma haida idia gwau Dirava be lasi. Idia ta ladana Paul Henri Thiry Holbach be ia gwau, tomadiho ese “heiriheiri, kava, bona taravatu utua karadia ia havaradia.” Gabeai, taunimanima momo ese Kerisendom idia hesikulaia bada bona Holbach ena lalohadai idia abia dae.
Momokani, Dirava be lasi lalohadaina be Kerisendom ese ia habadaia! Profesa Michael J. Buckley ia gwau: ‘Dirava be lasi lalohadaina be tomadiho oreadia dainai ia tubu. Europe taudia bona America taudia ese unai orea idia badulaidia bona idia lalohisihisilaidia. Badina be Europe idia hadikaia, ala-ala bona gwau-edeede idia havaradia, bona pavapava be edia orea amo idia atodia siri toho eiava edia dagi idia kokidia toho.’
Dirava be Lasi Lalohadaina Ia Tubu Daekau Guguru
Lagani 200 bamona idia lao vadaeni, aonega taudia bona saiens taudia idia hereva hedinarai mai edia goada ida, idia gwau Dirava be lasi. Ta ia gwau: “Dirava be iseda inai tauna. Dirava inai henia karana be aonega ena matamana. Taunimanima ese edia noho do idia hanamoa momokani totona, namona be do idia abia dae Dirava be lasi.”
To, idia hanai laganidia 90 bamona lalodiai, idia be unai kara ai idia manoka idia lao. Dirava be lasi lalohadaina idauna ta ia vara, bena idia gwau idia abia dae Dirava ia mauri noho taudia danu be ia ese ia hakereredia.
[Footnotes]
a Protestan oreadia unai negai idia vara ese hahediba herevadia kereredia momo idia dogodiatao. Noga! Issue Number 2/1990, rau 14-19 itaia.
b Idia haida idia gwau, dina gauna karaia tauna bamona, Dirava ese ena ima karakara gaudia ia karaia ore murinai ia rakatanidia bena ia lalodia lou lasi. Buka ta ladana The Modern Heritage ia gwau: “Idia laloa Dirava be lasi lalohadaina be dara-doko amo ia vara to Katolik Oreana ena lohia siahuna aukana bona ena taravatu aukadia edia dika ese ia hanaia.”
[Picture on page 3]
Karl Marx
[Picture on page 3]
Ludwig Feuerbach
[Picture on page 3]
Friedrich Nietzsche
[Picture Credit Line on page 2]
COVER: Earth: By permission of the British Library; Nietzsche: Copyright British Museum (see also page 3); Calvin: Musée Historique de la Réformation, Genève (Photo F. Martin); Marx: U.S. National Archives photo (see also page 3); Planets, instruments, crusaders, locomotive: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck; Feuerbach: The Bettmann Archive (see also page 3)