“Inai Haroro Gaukara ai Dekenai Ia Henia, Unai Dainai Ai Hesiku Lasi”
RONALD TAYLOR ESE IA SIVARAILAIA
Lagani 1963 ena siahu negana lalonai, lau mauri totona lau hekwarahi bada. Davara badinai lau raka lao lalonai, ia hedinarai namonamo lasi guri ta lalonai lau moru diho, ranu dobu masemase lalonai. Lau be kone kahirakahira dekenai to lau nahu diba lasi dainai lau maloa noho. Nega toi bamona lau diho ranu lalonai bona davara ranu bada herea lau hadonoa vadaeni bena lauegu turana ta ese lau ia itaia bona ia veria lao kone dekenai. Haraga momokani egu kemena idia moia diho bona hodahoda idia hiriria vareai egu baragi dekenai dainai, lau mauri.
UNAI be nega ginigunana lasi—ena be dika ia vara to lau hekwarahi bada totona. Lau do maragi negana amo, lauma dalanai lau goada noho totona lau hekwarahi bada danu.
Keristen hereva momokani be tanobada tuarina iharuana ena nega lalonai lau davaria. Peleini ese bomu idia negea dainai, London amo natudia tausen momo idia abidia siri; lau be unai natu ta. Lauegu lagani be 12 sibona dainai, tuari lau laloa bada lasi; ia be gadara ta sibona bamona.
Tau buruka ta mai ena adavana ida ese lau idia naria, Weston-super-Mare, sautwest England dekenai. Unai buruka taudia edia gabu dekenai lau ginidae bona daudau lasi murinai, painia taudia haida ese ai idia vadivadi henia matamaia. Idia be Hargreaves ruma bese taudia; idia iboudiai hani—Reg, Mabs, Pamela, bona Valeri—be spesel painia taudia. Lau idia ubua tama sina ese hereva momokani idia abia dae. The Harp of God buka lau stadilaia murinai, lau danu egu lalona lau hadaia Iehova lau hesiai henia totona. Wiki 6 murinai, lau idia boiria haroro totona.
Egu haroro gaukara ena dina ginigunana lau do lalotao noho. Lau hegaegae lasi, to buklet idia henigu bona idia gwau: “Unai dalana kahana dekenai oi gaukara diho lao.” Egu haroro dina ginigunana be unai bamona lau karaia. Unai nega ai rekoda masini ena rekodi amo hereva namodia ai harorolaia. Lau moalelaia negadia be ruma ta ruma ta dekenai rekoda masini lau huaia lao bona haroro hereva edia rekodi lau gadaralaidia. Unai dala amo lau idia gaukaralaia dainai lau moale bada.
Sikuli gabuna dekenai lau haroro momo danu, bona lau laloatao Baibel idia herevalaia buka haida lau henia egu het-tisa dekenai. Egu lagani be 13 neganai, Bath dekenai bapatiso lau abia. Tuari lalonai idia karaia hebouhebou ma ta, do lau laloboio diba lasi gauna, be lagani 1941 lalonai Leicester ena De Montfort Hall dekenai idia karaia. Lau daekau lao platfom dekenai buka ladana Children, ena kopi ta lau abia totona. Unai buka lalonai Tadikaka Rutherford, Watch Tower Society ena presiden unai nega ai, ese ena hereva ta ia torea. Idia mai natu maragidia ibounai dekenai idia henia hagoadaia hereva ese lau ia hagoadaia Iehova lau hesiai henia hanaihanai totona.
Lau be lagani rua lalonai, mai moale ida lau idia ubua tama sina danu lau noho lauma dalanai lau tubu. To egu mauri lagani be 14 neganai, lau giroa lao London dekenai moni gaukara totona. Ena be egu ruma bese momokani danu lau noho, to lauma dalanai sibona lau gini bamona, badina egu ruma bese taudia ta lasi ese hereva momokani idia diba. To daudau lasi, Iehova ese heduru ia siaia. London dekenai lau ginidae bona wiki toi murinai, tadikaka ta ia mai emai ruma dekenai bona egu tamana ena gwaumaoro ia abia, lau ia abia lao Kingdom Hall dekenai totona. Unai tadikaka be John Barr, hari ia be Iehova ena Witness taudia edia Hakaua Oreana ena memba ta. Ia be lauegu “tamana” ta lauma dalanai, egu hekwakwanai matamata negana lalonai.—Mataio 19:29.
London Betele Ruma badinai, Craven Terrace dekenai idia hebou Paddington Kongregesen ida lau hebou matamaia. Lauma dalanai lau ogogami dainai, horoa tadikaka buruka ta, “Papa” Humphreys, idia abia hidi lau ia durua totona. Hahenamo bada lau davaria badina unai kongregesen lalonai horoa tadikaka bona taihu momo ida lau hebamo. Tanobada helarona ai abia taudia—emai ladana idia gwauraia Ionadab taudia—be momo lasi. Egu Kongregesen Buka Stadi grup lalonai lau sibona be “Ionadab” tauna. Ena be lauegu mauri lagani bamona matamata taudia danu lau hebamo momo lasi, to tadikaka badadia danu lau hebamo karana amo gau momo lau dibaia. Reana, lau dibaia mai anina bada gauna be Iehova ena hesiai gaukara rakatania lasi karana.
Unai nega lalodiai, Saturday bona Sunday ibounai be haroro gaukara ai karaia. “Saun motuka” naria gaukara idia henia lau dekenai. Unai motuka be baisikele bamona to saun ia karaia gaudia idia atoa bona motuka ena bateri idia atoa danu. Saturday ibounai unai baisikele amo lau lao dala idauidau edia kona dekenai bona miusik sisina lau gadaralaia murinai, Tadikaka Rutherford ena hereva rekodi ta lau gadaralaia. Saturday ibounai be emai magasin baege ai abia bona dala dekenai ai haroro. Sunday ibounai be ruma-ta-ruma-ta haroro gaukara ai karaia, buklet bona buka ai hariharilaidia.
Lau ura bada lau painia badina mai goada ida idia haroro lagani bada tadikaka lau bamodia dainai. Lauegu ura ia bada distrik hebouhebou dekenai painia hereva lau kamonai neganai. Lauegu mauri ia haidaua hebouhebouna ta be Earl’s Court, London, lagani 1947 lalonai idia karaia hebouna. Hua rua murinai, painia gaukara lalonai lau vareai bona unai nega ema bona hari lau hekwarahi unai “painia ura” lau dogoatao noho totona. Egu Baibel stadi idia goada idia lao dainai lau moale, bona lau diba lau abia hidi gaukara be gaukara maorona.
Spain Kekeni Bona Haroro Gaukara Spain Dekenai
Lagani 1957 lalonai, Paddington Kongregesen dekenai lau do painia noho lalonai, Spain taihu namo hereana ta ladana Rafaela lau hedavari henia. Hua haida murinai, ai headava. Ai ruaosi emai ura be do ai painia hebou, to Madrid dekenai ai lao guna, Rafaela ena tama sina ai vadivadi henidia totona. Unai vadivadi ese lauegu mauri ia haidaua. Madrid dekenai, Tadikaka Ray Dusinberre, Spain ena brens naria tauna ese lau ia nanadaia Spain dekenai do lau gaukara lau lalohadailaia totona, badina unuseniai gaukara idia manadalaia tadikaka be momo lasi.
Edena bamona unai noinoi ai dadaraia diba? Unai dainai, lagani 1958 lalonai Spain dekenai emai ful-taim hesiai gaukara ai matamaia. Unai neganai Spain be General Franco ese ia lohiaia bona iseda gaukara idia abia dae lasi dainai, haroro gaukara dekenai ai hekwarahi bada. Bona danu, lagani haida lalonai Spain gado dibaia totona lau hekwarahi bada. Unai negai danu, lau hekwarahi bada bona lau hesiku lasi be namo, ena be nega haida lau tai badina kongregesen dekenai tadikaka danu lau hereva namonamo diba lasi dainai.
Naria gaukara karaia taudia be momo lasi dainai, ena be Spain gado lau diba lasi to hua ta ia ore lasi lalonai, lau ese grup maragina ta lau naria. Badina emai gaukara be hehuni dalanai ai karaia, grup maragidia ai karaia bona pablisa 15 eiava 20 ai hebou kongregesen maragina ta bamona. Nega ginigunana ai, hebou lau naria be auka momokani, badina tadikaka edia haere lau lalo-pararalaidia diba lasi. To, lauegu adavana be murina kahanai ia helai bona bema lau daradara neganai, kwarana ia hamarerea bena lau diba edia haere be maoro.
Lau hegeregere lasi gado ma ta lau dibaia haraga totona. Nega momo lau ura lau giroa lao England dekenai, unuseniai mai hekwarahi bada lasi ida gaukara ibounai lau karaia diba. To herevana, nega ginigunana amo, Spain tadikaka bona taihu edia lalokau bona hetura karana ese unai gado dibaia ena lalo-hekwarahi ia hamaragia. Bona Iehova ese hahenamo momo ia henia dainai egu hekwarahi be mai anina. Lagani 1958 lalonai lau idia boiria Spain amo, New York intenesenel hebouhebou dekenai ai lao totona. Bena lagani 1962 lalonai, Tangier, Morocco dekenai, ai lao totona idia hegaegaelaia Basileia Hesiai Gaukara ena Sikuli amo dava bada diba lau abia.
Gado dibaia hekwakwanai sibona lasi to, pulisi ese lau idia abia garina dainai nega ibounai lau lalo-hekwarahi momo. Lau be hanua idauna tauna dainai, lau diba bema lau idia abia lau do idia siaia lou egu hanua dekenai. Unai ia vara lasi totona, rua rua ai gaukara. Ta be ia haroro noho lalonai, ta be gabu ia raraia pulisi idia mai garina dainai. Ruma badadia mai edia noho rumadia momo lalonai atai momokani dekenai ruma tamona o rua ai karaia murinai, ma ai lao sisina daudau ai unai bamona ruma badana ta dekenai, ruma rua o toi ai karaia. Baibel ai gaukaralaia momo, bona buklet haida ai atodia emai kouti lalonai idia ura kamonai taudia ai henidia totona.
Madrid dekenai ai noho lagani tamona murinai, ai idia siaia lao Vigo dekenai. Ia be siti badana ta Spain ena notwest kahanai bona unuseniai Witness taudia be lasi. Hua ginigunana lalonai, Society ia ura lauegu adavana sibona do ia haroro—unai amo do idia laloa ai be vadivadi taudia sibona. To ena be unai bamona ai karaia, emai haroro gaukara idia davaria. Unai hua lalonai Katolik pris ese reidio amo ai idia gwauraia dika. Edia dubu lao taudia idia hadibadia tau bona hahine ta be ruma ta ruma ta dekenai idia lao Baibel idia herevalaia noho—unai neganai, Baibel gaukaralaia be taravatu. Unai “pulisi ese idia tahua tau bona hahine” be idau hanua tauna bona ena Spain hahine—ia ese hereva ibounai ia gwauraia!
Pris taudia ese oda hereva idia henia, ta ese unai tau bona hahine ia hereva henidia be kara dika, bona ena kara dika do idia gwauatao diba bema haraga momokani pris ta dekenai ia gwauraia hedinarai neganai. Unai hegeregerena, hahine ta danu ai herevahereva namo herea murinai, ai dekenai ia sori bona ia gwau do ia lao pris dekenai ai danu ia kiki be do ia gwauraia hedinarai. Ena ruma ai rakatania neganai, ia ai itaia dubu dekenai ia lao haraga.
Ai Idia Lulua
Vigo dekenai ai ginidae bona hua rua murinai, pulisi ese ai idia abia. Ai ia abia pulisi tauna be ai ia hebogahisi henia dainai aiemai imana ia kwatua lasi ela bona pulisi steisen dekenai ai ginidae. Steisen dekenai, ai diba vairana ta ai itaia, vanegai ai haroro henia taipist hahine. Ia itaia ai be kara dika taudia bamona idia kara henia neganai, ia hemarai bona ai ia hamaoroa ia ese ai ia samania lasi. To herevana, idia gwau ai ese “Spain ena lalo-tamona lauma dalana ai hadikaia,” bena wiki 6 murinai ai idia lulua emai hanua dekenai.
Unai neganai, emai gaukara ai karaia namonamo lasi, to ai ura lasi ai hadokoa. Iberian Peninsula dekenai gaukara bada ia noho. Tangier dekenai hua toi murinai, ai idia siaia lao Gibraltar—guna idia gaukaralaia lasi teritori dekenai. Aposetolo Paulo ia hereva bamona, bema emai haroro gaukara ai laloa bada, do ai gaukara noho bona hahenamo do ai davaria. (2 Korinto 4:1, 7, 8) Unai hereva be ai dekenai ia momokani. Gibraltar dekenai ruma ginigunana dekenai ai haroro neganai, Baibel stadi ai hamatamaia unai ruma bese taudia ibounai danu. Daudau lasi lalonai, ai ta ta be stadi ibounai 17 ai karaia. Ai stadi henidia taudia momo be Witness taudia ai idia lao, bena lagani rua lalonai kongregesen ta mai ena pablisa 25 ia noho.
To, Vigo dekenai bamona, haroro taudia ese ai idia hereva dika henia matamaia. Gibraltar ena Anglikan bisop ese pulisi ia hamaorodia “ai idia abia dae lasi,” bona ia hereva momo dainai kara haida idia vara. January 1962 lalonai Gibraltar amo ai idia lulua. Edeseniai do ai lao? Spain dekenai gaukara be do bada herea dainai ai giroa lou, emai lalohadai be reana guna emai faila pulisi danu be hari idia laloa bada lasi.
Dina siahu gabuna Seville be emai noho gabuna matamatana. Unuseniai mai moale danu painia tau bona hahine ta danu ai gaukara hebou, idia be Ray bona Pat Kirkup. Ena be Seville ena taunimanima ibounai be 500,000 bamona, pablisa taudia be 21 sibona, unai dainai gaukara be bada. Hari kongregesen ibounai be 15 bona pablisa taudia be 1,500. Lagani ta murinai, hoa gauna namona ta ia vara; ai idia noia Barcelona dekenai loaloa naria gaukara ai karaia totona.
Unai neganai, unai tano dekenai iseda gaukara be taravatu, bona sekit gaukara ai karaia be ia idau. Wiki ta ta lalonai grup maragidia ai vadivadi henidia, idia momo lalonai gaukara idia manada tadikaka be momo lasi. Unai gaukara goada tadikaka ese ai henidia diba heduru bona hahediba ibounai idia abia. Unai gaukara ai lalokau henia bada! Lagani momo lalodia ai gaukara gabudia ai Witness taudia be lasi eiava haida sibona, unai dainai ai moale tadikaka bona taihu idauidau ai vadivadi henidia neganai. Unai sibona lasi, to Barcelona dekenai haroro gaukara be auka lasi, bona taunimanima momo idia ura Baibel idia stadilaia.
Lalo-Metau Lau Hekwarahilaia
To hua 6 murinai, egu mauri ia idau momokani. Ai lao holide davara kahirakahira dekenai bena kahirakahira dika bada ia vara, guna lau kikilaia aksiden lau davaria neganai. Kahirakahira lau maloa mase dainai lau gari bada, to daudau lasi murinai, egu tauanina ia goada lou. To egu hemami varovarona dekenai unai aksiden be bero ta bamona ia noho.
Hua haida lalonai, lau hekwarahi bada sekit gaukara lau karaia, to England dekenai lau giroa lao medikol heduru lau abia totona. Lagani rua idia ore murinai, lau hegeregere Spain dekenai ai giroa lou bona sekit gaukara ai karaia lou. To madi, ai noho daudau lasi. Egu adavana ena tama sina idia gorere dikadika dainai, ful-taim hesiai gaukara ai rakatania idia ai naria totona.
Lagani 1968 lalonai, emai mauri ia auka momokani badina egu hemami varovarodia bona laloa dalana idia gaukara namonamo lasi dainai. Nega haida lau bona Rafaela ai laloa do lau namo lou diba lasi. Ia be hegeregere lau maloa lou to ma dala idauna ai! Lau lalohadailaia gaudia momo be namo lasi, bona unai sibona lasi to lalo-metau ese egu goada ibounai ia haorea. Lauegu tauanina ia manoka dainai nega ibounai lau hekure sibona. Unai nega lalonai tadikaka momo ese unai hekwakwanai idia lalo-pararalaia namonamo lasi; to lau diba Iehova ia diba. Gima Kohorona bona Noga! magasin be mai lalo-parara ida lalo-metau taudia totona ia henia heduru lau duahia neganai, lau moale bada.
Unai hekwarahi bada negadiai lalonai, egu adavana ese lau ia hagoadaia nega ibounai. Unai hekwakwanai lalonai ai hekwarahi hebou dainai emai headava varodia ai ha-aukaia. Rafaela ena tama sina idia mase, bona lagani 12 idia ore murinai, lau namo lau lao bona egu mamina ia hegeregere ful-taim hesiai gaukara lau karaia lou totona. Lagani 1981 lalonai, ai hoa bona ai moale danu badina ai idia boiria lou sekit gaukara ai karaia totona.
Spain dekenai tiokratik dalana ai gau momo idia idau, guna loaloa gaukara ai karaia negana amo. Hari, haroro gaukara be taravatu lasi, unai dainai lau ese unai dala matamatadia lau dibaia. To herevana, sekit naria gaukara lau karaia lou be hahenamo badana. Guna be nega aukadia lalonai ai painia dainai, ai ese painia taudia ai durudia diba hekwakwanai idia davaria neganai. Bona nega momo ai ese ma haida ai durudia painia gaukara idia karaia totona.
Madrid bona Barcelona dekenai lagani 11 lalonai loaloa gaukara ai karaia murinai, ai gorere dainai emai gaukara ai haidaua. Ai idia siaia Salamanca siti dekenai spesel painia gaukara karaia totona. Unuseniai lau ese elda gaukara lau karaia. Salamanca tadikaka ese ai idia durua bada. Lagani ta murinai, hekwakwanai ma ta ia vara bona unai ese emai haheauka karana ia tohoa bada.
Rafaela ese anemia gorere ia abia, bona ena gorere idia tahua neganai idia davaria ena bogana lalonai kensa gorere ia noho. Hari, lau be do lau goada bona egu adavana lau durua be namo. Emai hemami ginigunana be unai gorere ai abia dae lasi, ai ura lasi ia momokani, bona ai gari danu. Rafaela be inai gorere amo do ia namo, eiava? Unai bamona negadia ai, Iehova ai abidadama henia bona unai ese ai ia hagoadaia. Mai moale danu lau hereva diba, Rafaela ena opereisini ia namo bona ai emai ura bada be kensa do ia vara lou lasi totona.
Ena be Spain dekenai lagani 36 lalodiai namo bona dika ai davaria, hari ai moale bada badina ai itaia momo ese hereva momokani idia abia dae. Lagani 1958 lalonai pablisa grup maragina 800 be ia bada ia lao bona pablisa 100,000 mai kahana hari idia noho. Emai hekwakwanai negadia be moale ese ia hanaia—badina haida ai durudia hereva momokani idia abia bona idia goada idia lao, bona ai ruaosi, tau bona hahine ai gaukara hebou bona ai mamia emai mauri be dala namo hereana dekenai ai gaukaralaia dainai.
Paulo ena revareva iharuana Korinto taudia dekenai, ia gwau: “Dirava ena [hebogahisi] dainai inai haroro gaukara ai dekenai ia henia, unai dainai ai be hesiku lasi.” (2 Korinto 4:1) Guna gaudia lau lalodia neganai, lau abia dae gau haida ese lau idia durua lau hesiku lasi totona. Lau maragi neganai, horoa abidadama tadikakadia ese lau idia naria dainai unai ese lau ia durua bada. Lau bona egu adavana emai ura lauma gaudia dekenai be tamona be heduru gauna badana; lau lalo-metau neganai Rafaela ese lau ia hagoadaia, bona lau ese ia dekenai unai bamona lau karaia danu. Hevaseha karana danu be gau namona. Tadikaka danu ita kiri hebou—bona ita sibona ita kirilaia—unai ese hekwakwanai ia hamaragidia bamona.
To mai anina bada gauna be, hetoho idauidau lalonai ita haheauka totona Iehova ena goada ita abia be namo. Nega ibounai Paulo ena hereva lau laloatao, ia gwau: “Lau dekenai goada ia henia Diravana dainai gau iboudiai lau karaia diba.” Iehova ese ita ia durua neganai, do ita hesiku lasi.—Filipi 4:13, NW.
[Picture on page 23]
Ronald bona Rafaela Taylor lagani 1958 lalonai
[Picture on page 24]
Spain dekenai taravatu to ai hebou (1969)