Karaite Taudia Bona Hereva Momokani Idia Tahua Karana
“NAMONA be [Revareva Helagadia] umui tahua namonamo bona lauegu hereva dekenai umui abidadama lasi.” Unai be lagani 700 C.E. ia lao 799 C.E. lalonai ia noho Karaite tauna badana ta ese ia gwauraia herevana. Karaite taudia be daidia? Idia amo mai anina bada gauna ta ita dibaia diba, a? Unai henanadai ita haerelaidia totona, guna sivaraidia dekenai Karaite oreana ena hamatamaia dalana ia havaraia hepapahuahuna ta ita laloa lou.
Hepapahuahu be Edena Bamona Ia Matamaia?
Lagani handred haida sibona gunanai Iesu ia do vara lasi neganai, Iuda tomadihona lalonai lalohadai matamatana ta ia vara. Unai lalohadai dekenai idia gwau Dirava be Sinai Ororona dekenai Taravatu rua ia henia, ia torea gauna bona uduna amo do idia gwauraia gauna.a Aposetolo taudia edia nega lalonai, unai lalohadai idia abia dae bona idia dadaraia taudia huanai hepapahuahu badadia idia vara. Farisea taudia be unai lalohadai idia habadaia, to Sadukea taudia bona Essene taudia be unai lalohadai idia dadaraia.
Unai hepapahuahu ia do vara noho lalonai, Dirava ese ia gwauhamatalaia Mesiana, Nasareta tauna Iesu, ia hedinarai. (Daniela 9:24, 25; Mataio 2:1-6, 22, 23) Iesu be unai hepapahuahu oreadia taudia ia hereva henidia danu. Mai ena diba ida ia hereva henidia neganai, ia hamaorodia idia ese edia sene herevadia dainai Dirava ena hereva be anina lasi gauna ai idia halaoa. (Mataio 15:3-9) Mesia ai ia lao tauna sibona ese ia hahedibalaia diba hereva momokanidia be Iesu ese ia hahedibalaia. (Ioane 7:45, 46) Unai sibona lasi, to Iesu murinai idia raka taudia momokanidia sibodia ese idia hahedinaraia idia be Dirava amo heduru idia abia. Idia be inai ladana, Keristani, idia abia.—Kara 11:26.
Lagani 70 C.E. ai, Ierusalema ena dubu idia hadikaia neganai, Farisea taudia edia tomadiho oreana sibona be ia parara lasi. Unai neganai hahelaga taudia, boubou gaudia, bona dubu be lasi dainai, Farisea taudia ese idia gunalaia Iuda tomadihona ese edia gabu dekenai ma kara haida idia atoa, unai amo edia sene herevadia bona lalohadai taravatu dekenai idia laloa bada to idia torea Taravatuna idia laloa maragi. Unai ese dala ia kehoa “buka helagadia” matamatadia idia torea totona. Buka ginigunana be Mishnah; ia lalonai hereva ma haida bona edia lalohadai uduna amo idia gwauraia taravatuna dekenai, idia torea. Gabeai, ma toretore haida ida idia haboua bena idia gwauraia Talmud. Unai nega tamona lalonai, hereva momokani idia dadaraia Keristani taudia be Iesu ena hahediba herevadia amo idia raka siri. Unai orea ruaosi be tomadiho daladia goadadia idia haginia—ta be rabi taudia edia siahu henunai bona ta be dubu biagudia edia siahu henunai.
Badina be Iuda taudia be Dirava idia diba lasi Roma taudia ida bena gabeai idia gwauraia “Keristani” Roma taudia ida idia hepapahuahu momo dainai, Iuda tomadihona ena hedikota be idia abia lao bona Babulonia dekenai idia haginia. Unuseniai, Talmud toretoredia idia torea guguru. Ena be rabi taudia idia gwau Talmud bukana ese Dirava ena ura ia hahedinaraia goevagoeva, to Iuda taudia momo idia itaia rabi taudia edia siahu be ia bada ia lao bona unai Iuda taudia be Dirava ena hereva, Mose bona peroveta taudia edia amo idia abia herevadia, idia ura henia dikadika.
Lagani 750 C.E. ia lao 799 C.E. lalonai, Babulonia dekenai rabi taudia edia siahu bona uduna amo idia gwauraia taravatuna idia dadaraia taudia, Iuda taudia, be gunalaia tauna ta ladana Anan ben David ena hereva idia abia dae. Ia ese Iuda taudia ta ta edia maoro Heberu Revarevadia stadilaia karana dekenai ia herevalaia bona ia hahedinaraia unai be tomadiho momokani ena badina, rabi taudia edia lalohadai eiava Talmud do idia laloa lasi. Anan ese ia hadibadia: “Torah [Dirava ena taravatu, idia torea taravatuna] umui tahua namonamo bona lauegu hereva dekenai umui abidadama lasi.” Revareva Helagadia ia herevalaia bada dainai, Anan murinai idia raka taudia idia gwauraidia Qa·ra·ʼimʹ. Unai Heberu herevana ena anina be “duahiduahi taudia.”
Karaite Taudia Bona Rabi Taudia Idia Hepapahuahu
Rabi oreana lalonai daradara ia havaraia hahediba herevadia haida, Karaite taudia edia hahediba herevadia unai, be dahaka? Rabi taudia be vamu bona rata ania hebou karana idia taravatua. Idia gwau unai be uduna amo idia gwauraia taravatuna ese Esodo 23:19 ena anina ia herevalaia dalana. Unai siri be inai bamona ia gwau: “Nani ena natuna be iena sinana ena rata lalonai do umui nadua lasi.” To, Karaite taudia idia gwau unai siri ena anina be ena hereva hegeregerena—unai sibona, ma hereva ta lasi. Idia gwau rabi taudia ese idia atoa taravatudia be taunimanima ese idia havaraia taravatudia.
Rabi taudia ese Deuteronomi 6:8, 9 idia herevalaia neganai idia gwau, namona be Iuda tatau idia guriguri neganai, tefillin do idia kwatua, bona mezuzah be edia iduara ena du dekenai idia atoa.b Karaite taudia idia gwau unai siri be laulau amo hereva edia anina idia hahedinaraia, unai dainai rabi taudia edia sisiba herevadia idia dadaraia.
Kara ma haida dekenai Karaite taudia edia taravatu ia auka to rabi taudia edia ia auka lasi. Hegeregere, edia lalohadai Esodo 35:3 dekenai. Unai siri ena hereva be inai: “Lahi be do umui karaia lasi emui ruma dekenai Sabati Dina dekenai” Karaite taudia idia gwau, lamepa ta ia araia noho be taravatu, herevana unai lamepa be Sabati dinana do lasi neganai idia ha-araia.
Anan ia mase murinai, Karaite oreana gunalaia taudia ese unai taravatu haida edia anina idia abia dae lasi, bona idia herevalaia gauna be ia hedinarai namonamo lasi. Karaite taudia idia lalo-tamona lasi badina gunalaia tauna ta idia laloa lasi to ta ta sibona ese Revareva Helagadia ia duahia bona ena anina ia herevalaia karana idia laloa bada, rabi taudia edia gunalaia siahuna idia hahedinaraia bamona lasi. Herevana unai ia vara, to unai Karaite oreana be Babulonia Iuda hanuadia dekenai sibona ia goada lasi to ia tubu bona ia goada ela bona Middle East tanodia dekenai danu. Karaite oreana ena brens badana ta danu be Ierusalema dekenai idia haginia.
Lagani 800 C.E. ia lao 999 C.E. lalonai, Karaite ena diba tahua taudia be Heberu gado idia stadilaia namonamo lou, unai dainai edia orea ia tubu haraga. Idia gwau, idia torea Heberu Revarevadia be helaga, to sene negana amo idia gwauraia herevadia be helaga lasi. Karaite taudia haida be Heberu Revarevadia torea hanai taudia namodia ai idia lao. Momokani, Karaite taudia edia gaukara dainai Iuda taudia idia hagoadaia bena Masorete toretoredia amo idia torea Heberu Revarevadia idia stadilaia, unai amo, hari Baibel herevadia be idia maoromaoro.
Idia tubu haraga negana lalonai, Karaite taudia edia Iuda tomadihona be Iuda taudia huanai misinari gaukara idia karaia. Unai neganai unai kara ese rabi taudia edia Iuda tomadihona ia hadikaia diba.
Rabi Taudia be Dahaka Idia Karaia?
Rabi taudia idia karaia karana be heai herevadia mai siahudia idia gwauraia, bona mai aonega ida edia hahediba herevadia idia hamanokaia bona haidaua, edia ura hagugurua totona. Anan ena nega murinai idia hanai laganidia handred lalonai rabi edia Iuda tomadihona be Karaite taudia edia dala haida idia abia dae. Rabi taudia be Heberu Revareva siridia gwauraia dalana idia dibaia namonamo, bona Karaite taudia edia hereva dalana be edia hereva lalonai idia gaukaralaia.
Karaite taudia danu unai hepapahuahu ia gunalaia tauna be Saʽadia ben Joseph, lagani 900 C.E. ia lao 950 C.E. bamona lalonai Babulonia ai idia noho Iuda besena edia gunalaia tauna. Saʽadia ese ia torea bukana badana, The Book of Beliefs and Opinions, be Samuel Rosenblatt ese English gado dekenai ia hahanaia, bona ena hamatamaia hereva dekenai ia gwau: “Ena be . . . iena nega lalonai Talmud gaukaralaia totona iena siahu be bada, to ia ese unai sene bukana ia gaukaralaia momo lasi, badina ia ura bada Karaite taudia, idia gwau idia Torea Taravatuna sibona be mai anina taudia, be idia abia dae herevadia amo do ia hamorudia.”
Saʽadia idia badinaia amo, rabi taudia edia Iuda tomadihona ia goada ia lao bona ena siahu ia bada. Unai ia vara badina idia Torea Taravatuna idia manadalaia ela bona unai be hegeregere Karaite taudia edia hepapahuahu herevadia haorea totona. Edia siahu ia haorea vaitani karana be Moses Maimonides, lagani 1100 C.E. murinai Talmud bukana ia tahua namonamo tauna, ese ia karaia. Ia ida Aigupito dekenai idia noho Karaite taudia ia tura henidia, bona iena diba gaukaralaia dalana amo, edia lalona ia veria bona edia gunalaia siahuna ia hamanokaia.
Karaite Oreana Ena Gaukara Ia Goada Lasi
Lalo-tamona be lasi bona gaukara namonamo dalana ta idia karaia lasi dainai, Karaite oreana ena gaukara bona orea taudia edia namba ia maragi ia lao. Nega ia hanaia lao murinai, Karaite taudia be edia lalohadai bona hakaua herevadia idia haidaua sisina. Leon Nemoy, Karaite oreana ena sivarai ia torea tauna, be inai ia torea: “Ena be Karaite taudia ese Talmud bukana be idia taravatua, to hehuni dalanai ena kahana haida be idia edia taravatu badinaia daladia bona kara lalodia ia vareai.” Unai ia vara dainai, Karaite taudia be edia ura ginigunana idia haboioa bona rabi taudia edia Iuda tomadihona ena lalohadai momo idia abia dae.
Israel dekenai Karaite taudia 25,000 idia do noho. Tausen ma haida be gabu haida dekenai, momo be Russia bona United States dekenai idia noho. Idia dekenai uduna amo gwauraia taravatudia, sibodia edia, ia noho dainai, Karaite ginigunadia amo idia idau.
Karaite taudia edia sivarai amo dahaka ita diba? Ita diba ‘sene daladia amo Dirava ena hereva be anina lasi gauna ai ita halaoa’ be kerere. (Mataio 15:6, NW) Revareva Helagadia dekenai diba maoromaoro ita abia be gau badana, sene daladia metaudia amo ita ia ruhaia totona. (Ioane 8:31, 32; 2 Timoteo 3:16, 17) Oibe, Dirava idia ura dibaia bona iena ura idia ura karaia taudia be taunimanima edia sene daladia dekenai idia tabekau lasi. Lasi, to, Baibel idia tahua goadagoada bona hakaua herevadia mai edia namo idia badinaia.
[Footnotes]
a Unai uduna amo idia gwauraia taravatuna dekenai ma hereva haida oi diba totona, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ese idia halasia buklet, ladana Will There Ever Be a World Without War?, rau 8-11 oi itaia.
b Teffilin be animal ena kopina amo idia karaia maua maragidia rua, edia lalonai be Baibel siridia idia torea pepapepadia haida. Unai maua be pura lalonai daba gurigurina dekenai imana laurina bona kwarana dekenai idia kwatua. Mezuzah be lokua bukana maragina; Deuteronomi 6:4-9 bona 11:13-21 ena hereva idia torea, maua ta lalonai idia udaia bena iduara ena du dekenai idia atoa.
[Picture on page 30]
Karaite oreana ta
[Credit Line]
Buka ladana, The Jewish Encyclopedia, 1910, amo