Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w97 11/15 rau 25-28
  • Mishnah Bona Dirava Ena Taravatu Mose Dekenai

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Mishnah Bona Dirava Ena Taravatu Mose Dekenai
  • 1997 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Iuda Tomadihona mai Ena Dubu Helaga Lasi
  • Uduna amo Idia Gwauraia Taravatuna Idia Haboua
  • Mishnah Lalonai Idia Noho Gaudia
  • Uduna amo Idia Gwauraia Taravatuna—Dahaka Dainai Idia Torea?
    1999 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Talmud be Dahaka?
    1998 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Keriso Do Lasi Neganai Ia Noho Taravatuna
    1996 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Kara Maoromaoro be Sene Herevadia amo Ia Mai Lasi
    1991 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
Ma Haida Itaia
1997 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
w97 11/15 rau 25-28

Mishnah Bona Dirava Ena Taravatu Mose Dekenai

“ITA matamaia neganai ita laloa nega daudau idia karaia vadaeni herevahereva lalonai ita vareai bona idia herevalaia gaudia ita lalo-pararalaia diba lasi . . . Eda . . . hemami be tano daudau ena peleini gabuna ai idia naria taudia edia daiutu badana dekenai ita noho. Taunimanima idia gwauraia herevadia ita diba, to edia anina bona lalohadai ita lalo-pararalaia lasi, bona edia gadona dekenai idia hahedinaraia karaharaga lalohadaina ita daradaralaia bada.” Iuda aonega tauna Jacob Neusner ia gwau reana nega ginigunana Mishnah idia duahia taudia edia hemami be unai bamona. Neusner be ma ia gwau: “Mishnah ena matamana be lasi bamona. Ia doko haraga.”

Buka ta A History of Judaism dekenai, Daniel Jeremy Silver ia gwau Mishnah be “rabi taudia edia Iuda tomadihona ena revareva badana.” Ia gwau danu: “[Iuda taudia edia] hadibaia karana lalonai Mishnah be Baibel ena gabu ai idia gaukaralaia bada gauna.” Dahaka dainai momo idia lalo-pararalaia diba lasi bukana be mai anina bada gauna ai ia lao?

Haere ena kahana be Mishnah ena hereva ta lalonai, ia gwau: “Mose ese Sinai dekenai Torah ia abia bona Iosua dekenai ia henia, Iosua amo elda taudia dekenai, bona elda taudia amo peroveta taudia dekenai. Bona peroveta taudia ese orea badana ena tatau dekenai idia henia.” (Avot 1:1) Idia gwau Mishnah be Dirava ese Sinai Ororona ai Mose dekenai ia hadibaia herevadia ia hahedinaraia​—Dirava ena Taravatu ena kahana ta Israela taudia dekenai, idia torea lasi kahana unai. Taunimanima idia laloa orea badana (gabeai idia gwauraia Sanhedrin) ena tatau be aonega bada taudia, eiava diba momo taudia, bona idia ese uduna amo hahediba herevadia be uru ta amo ta dekenai idia gwauraia ela bona Mishnah dekenai idia torea. To unai be momokani, a? Daika ese Mishnah ia torea, bona dahaka dainai? Ena hereva be Mose ese Sinai dekenai ia abia, a? Hari inai negai ia be mai anina ita dekenai, a?

Iuda Tomadihona mai Ena Dubu Helaga Lasi

Dirava ese idia torea Mose ena Taravatu sibona ia henia lasi to idia torea lasi taravatuna danu ia henia lalohadaina be Dirava ena lauma amo Baibel idia torea neganai, ia noho lasi.a (Esodo 34:27) Lagani handred momo idia hanaia murinai, Iuda tomadihona lalonai idia noho Farisea taudia oreana ese unai lalohadai idia hamatamaia bona idia habadaia. Aposetolo taudia edia negai, Sadukea taudia bona Iuda taudia ma haida be unai Baibel amo ia mai lasi lalohadaina idia dadaraia. Ierusalema ena dubu helaga be Iuda taudia edia tomadiho gabuna badana neganai, uduna amo idia gwauraia taravatuna idia hepapahuahulaia be mai anina bada lasi. Dubu helaga dekenai idia tomadiho karana ese Iuda taudia edia mauri ena heau dalana ia haginia bona unai do ia idau haraga lasi.

To, lagani 70 C.E. ai, Iuda besena be edia tomadiho dalana ia hadikaia karana badana idia davaria. Roma ena ami taudia ese Ierusalema idia hadikaia, bona Iuda taudia milioni ta mai kahana idia hamasea. Dubu helaga, lauma dalanai edia mauri ena badina badana, idia hadikaia vadaeni. Mose ena Taravatu hegeregerena, boubou gaudia henia karana bona hahelaga taudia edia hesiai gaukarana dubu helaga ai, be idia karaia diba lasi. Iuda tomadihona ena badina badana be ia boio. Talmud ia stadilaia aonega tauna Adin Steinsaltz ia gwau: “Unai dika badana . . . lagani 70 C.E. ai ia vara dainai, tomadiho dalana idia haginia lou be gau badana.” Bona idia haginia lou momokani.

Dubu badana idia do hadikaia lasi neganai, Yohanan Ben Zakkai, Farisea tauna badana Hillel ena hahediba tauna bona taunimanima ese idia matauraia tauna, be Vespasian (nega sisina murinai pavapava ai ia lao tauna) amo gwaumaoro ia abia, Iuda taudia edia tomadiho gabuna badana bona Sanhedrin gabuna do idia haidaua, Ierusalema amo Yavneh dekenai do idia abia lao totona. Steinsaltz ese ia gwauraia hedinarai bamona, Ierusalema idia hadikaia ore murinai, Yohanan Ben Zakkai “be gaukara badana ia abia, taunimanima edia tomadiho gabuna matamatana ia haginia bona hari Dubu Helaga ia noho lasi lalonai idia ia durua, edia tomadiho urana be gau matamatana dekenai ia veria totona.” Unai gau matamatana be uduna amo idia gwauraia taravatuna.

Dubu helaga idia hamorua murinai, Sadukea taudia bona Iuda oreadia ma haida dekenai taunimanima edia lalona ia veria dalana ma ta ia noho lasi. Farisea taudia oreana be Iuda taudia edia orea badana ai ia lao, bona guna idia dadaraia oreadia be ia lalonai idia hatamonaia. Lalo-tamona lalohadaina idia hagoadaia totona, rabi taudia badadia ese edia ladana Farisea taudia, taravatu maragidia badinaia auka lalohadaina ia havaraia ladana unai, idia rakatania. Taunimanima ese idia gwauraidia rabi taudia sibona, “Israela ena diba momo taudia.” Unai diba momo taudia ese tomadiho dalana idia haginia, uduna amo idia gwauraia taravatuna idia gaukaralaia totona. Unai be lauma rumana bamona, taunimanima ese dubu badana idia hadikaia haraga bamona do idia hadikaia diba lasi gauna.

Uduna amo Idia Gwauraia Taravatuna Idia Haboua

Ena be rabi taudia edia sikuli badana Yavneh ai (kilomita 40 Ierusalema amo west kahanai) be gabu badana, to uduna amo idia gwauraia taravatuna idia hadibaia sikuli ma haida be Israela tano kahana kahana ai idia haginia bona gabu daudaudia, hegeregere Babulonia bona Roma dekenai danu. To, unai ese hekwakwanai ia havaraia. Steinsaltz ese ia gwauraia, ia gwau: “Diba momo taudia ibounai idia noho hebou bona hadibaia gaukara badana be grup tamona [Ierusalema dekenai] ena tatau ese idia karaia neganai, sene karadia be dala tamona ai idia badinaia. To hadibaia taudia be momo bona sikuli idauidau momo idia haginia ese . . . gwauraia bona karaia dala idauidau idia havaraia.”

Uduna amo idia gwauraia taravatuna idia hadibaia taudia be idia gwauraia Tannaim, unai be Aramaic hereva badana amo ia mai bona ena anina be “stadi,” “gwauraia loulou,” eiava “hadibaia.” Unai ese ia hahedinaraia uduna amo idia gwauraia taravatuna be idia gwauraia loulou bona idia laloatao toho dalanai idia dibaia bona hadibaia. Uduna amo idia gwauraia sene taravatudia idia laloatao diba totona, oda o sene taravatu ta ta ena anina be hereva haida sibona amo idia gwauraia. Idia laloa bema hereva be haida sibona unai be namo herea. Idia ese ane torea dalana ai idia torea toho, bona nega momo ane bamona idia gwauraia. To, unai oda be idia atoa namonamo lasi, bona hadibaia taudia huanai unai taravatu idia idauidau.

Uduna amo idia gwauraia sene taravatu idauidau momo ia hatamonaia rabi tauna ginigunana be Akiba Ben Joseph (50-​135 C.E. bamona). Steinsaltz ese ia herevalaia, ia gwau: “Ena negai idia noho taudia idia gwau ia be gaukara tauna ta bamona, ia be uma dekenai ia lao bona ia davaria gaudia ibounai be ena puse dekenai ia atoa kava, vadaeni ruma dekenai ia giroa bona gau idauidau be edia gabu edia gabu ai ia haboua. Akiba ese idia atoa namonamo lasi herevadia ia stadilaia bona edia kahana edia kahana ai ia haboua.”

Lagani 100 C.E. murinai​—lagani 60 bamona Ierusalema idia hadikaia ore murinai​—Bar Kokhba ese Iuda taudia edia dagedage karana badana iharuana Roma taudia dekenai ia gunalaia. Guna bamona, unai gwau-edeede karana ese dika ia havaraia. Akiba bona ena hahediba taudia momo be idia mase Iuda taudia milioni ta bamona lalonai. Roma ena Pavapava Hadrian ia gwau Iuda taudia be Ierusalema dekenai idia vareai diba lasi, lagani ta ta dubu idia hadikaia ore dinana dekenai sibona idia vareai diba. Unai neganai dubu helaga do idia haginia lou helarona be ia boio momokani.

Akiba ia mase murinai idia noho Tannaim taudia be nega ta Ierusalema ena dubu helagana idia itaia lasi. To uduna amo idia gwauraia sene taravatudia idia stadilaia karana be edia “dubu,” eiava edia tomadiho ena anina bada gauna ai ia lao. Akiba bona ena hahediba taudia ese idia hamatamaia gaukarana, uduna amo idia gwauraia taravatudia hatamonaia gaukarana unai, be Tannaim taudia ginigabena, Judah ha-Nasi, ese ia karaia.

Mishnah Lalonai Idia Noho Gaudia

Judah ha-Nasi be Hillel bona Gamaliela edia tubuna.b Ia be Bar Kokhba ese Roma dagedage henia karana ia gunalaia negana lalonai ia vara, bona lagani 200 C.E. ia kahirakahira neganai bona unai lagani murinai ia be Israela dekenai idia noho Iuda taudia gunalaia tauna ai ia lao. Dagi ladana ha-Nasi ena anina be “lohia,” bona unai ese ena negai idia noho Iuda taudia be ia idia laloa dalana ia hahedinaraia. Nega momo idia gwauraia Rabi. Judah ha-Nasi be sibona ena sikuli badana bona Sanhedrin ia gunalaia, guna Bet She’arim dekenai bona gabeai Sepphoris ai, Galilea dekenai.

Judah ha-Nasi ia laloa gabeai Roma dagedage henia karadia be reana uduna amo idia gwauraia taravatudia hadibaia dalana do idia hadikaia dainai, ia ura dala ta ia haginia do ia noho daudau totona. Ia ese ena sikuli badana dekenai, ena negai idia noho aonega taudia badadia ia haboua. Uduna amo idia gwauraia taravatuna ena kahana ta ta bona sene herevadia ta ta idia herevalaia namonamo. Unai herevahereva amo idia abia hidi gaudia be hereva kwadogidia amo idia gwauraia, Heberu gado ai ane torea dalana idia badinaia.

Unai hereva be orea eiava Kahana, badadia 6 ai idia hapararaia, edia hereva badadia hegeregerena. Judah ese unai be buka maragidia 63 ai ia hapararaia. Edia tomadiho dalana idia haginia ore unai. Ela bona unai negai, unai bamona sene taravatudia be uduna sibona amo idia hadibaia. To idia naria namonamo totona, guna idia karaia lasi gauna badana idia karaia​—unai hereva iboudiai be idia torea. Ia lalonai uduna amo idia gwauraia taravatudia idia noho toretorena idia gwauraia Mishnah. Ladana Mishnah be Heberu hereva badana sha·nahʹ amo ia mai, ena anina be “gwauraia loulou,” “stadi,” eiava “hadibaia.” Ia be Aramaic hereva tenaʼʹ hegeregerena, unai hereva amo be hereva tan·na·ʼimʹ idia abia, Mishnah hadibaia taudia idia gwauraidia ladana unai.

Mishnah be taravatu ibounai ia gwauraia totona idia torea lasi. Ia be taravatu ese ia guia lasi dala idauidau ia herevalaia, idia laloa duahia tauna be hakaua hereva badadia ia diba vadaeni. Momokani, ia ese Judah ha-Nasi ena negai rabi taudia edia sikuli badadia dekenai idia herevalaia bona hadibaia gaudia ia gwauraia. Mishnah be uduna amo idia gwauraia taravatuna ia hahedinaraia, taunimanima be gabeai idia herevalaia namonamo totona, badina herevadia sibona ia noho gauna, gabeai do idia habadaia totona.

Mishnah be Sinai Ororona dekenai Mose ia abia herevadia ia hahedinaraia lasi, to taunimanima ia durua uduna amo idia gwauraia taravatuna, Farisea taudia idia haginia taravatuna, ia vara dalana idia diba totona. Mishnah ena hereva amo Keristani Greek Revarevadia lalonai idia noho herevadia haida bona Iesu bona Farisea taudia edia herevahereva haida ita lalo-pararalaia diba. To, namona be ita naria namonamo, badina Mishnah ena lalohadai ese lagani 100 C.E. murinai idia noho Iuda taudia edia lalohadai ia hahedinaraia. Mishnah be dubu helaga iharuana ena nega bona Talmud ena nega huanai ia noho.

[Footnotes]

a Ma hereva haida do oi diba totona, Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. ia halasia buklet Will There Ever Be a World Without War? ena rau 8-​11 itaia.

b Gima Kohorona, July 15, 1996, ena hereva “Gamaliela​—Taso Tauna Saulo Ia Hadibaia Tauna” itaia.

[Box on page 26]

MISHNAH ENA KAHANA IDAUIDAU

Mishnah be Kahana 6 ai idia hapararaia. Edia lalonai be buka maragidia 63 idia noho, unai be karoa bona mishnayot, eiava paragraf (siri lasi) ai idia hapararaia.

1. ZERAIM (Uma Gaukara Taravatudia)

Unai buka maragidia be aniani bona uma gaukara totona idia gwauraia guriguridia ia herevalaia. Idia lalonai aniani kahana 10 amo kahana ta henia karana, hahelagaia taudia idia abia kahana, uma aniani orena gogoa karana, bona Sabati laganidia edia taravatu idia noho.

2. MOED (Helaga Negadia, Ariadia)

Unai Kahana ena buka maragidia ese Sabati, Kara Dika ena Davana Karaia Dinana, bona ma aria haida edia taravatu ia herevalaia.

3. NASHIM (Hahine, Headava Taravatu)

Unai buka maragidia be headava bona headava hadokoa karana, gwauhamata, Nasiri taudia, bona ta ia laloa ena adavana be ia heudahanai neganai, do idia karaia karadia ia herevalaia.

4. NEZIKIN (Hadikaia Karadia Bona Kara Heheni Taravatu)

Unai Kahana ena buka maragidia ese kara heheni taravatu bona kohu edia taravatu, hahemaoro bona kara dika ena davana, Sanhedrin ena gaukara dalana, kaivakuku tomadiho henia karana, gwauhamata, bona Tamana Taudia edia Mauri Taravatudia (Avot) ia herevalaia.

5. KODASHIM (Boubou Karadia)

Unai buka maragidia ese animal bona uma aniani bouboudia edia taravatu bona dubu badana ena kahana idauidau edia bada idia herevalaia.

6. TOHAROT (Hagoevaia Karadia)

Unai Kahana lalonai idia noho buka maragidia ese tomadiho dalanai goeva karana, digudigu karadia, imana huria karana, kopina goreredia, bona gau idauidau edia miro idia herevalaia.

[Box on page 28]

MISHNAH BONA KERISTANI GREEK REVAREVADIA

Mataio 12:​1, 2: “Unai neganai Iesu be Sabati Dina dekenai uiti uma dekenai ia raka hanaia. Ena diba tahua taudia be idia hitolo, vadaeni uiti ena anina idia kokia, idia ania. Farisea taudia idia itaia, vadaeni idia ese Iesu idia hamaoroa, idia gwau, ‘Itaia, oiemu diba tahua taudia be karaia lasi gaukara Sabati Dina dekenai idia karaia.’ ” Heberu Revarevadia ese Iesu ena hahediba taudia idia karaia karana idia taravatua lasi. To Mishnah lalonai be rabi taudia ese Sabati dina dekenai idia taravatua karadia 39 ita davaria.​—Shabbat 7:2.

Mataio 15:3: “Iesu ia haere idia dekenai, ia gwau, ‘Badina be dahaka umui ese Dirava ena taravatu umui makohia umui emui sene taudia edia taravatu karaia totona?’ ” Mishnah ese unai lalohadai ia hamomokania. (Sanhedrin 11:3) Ia gwau: “Taravatu Tahua taudia edia hereva idia [badinaia] goadagoada, to [idia torea] Taravatu ena hereva idia [badinaia] sisina. Bema tau ta ia gwau, ‘Ia hegeregere bema ta ese taravatu edia maua maragidia ia huaia lasi,’ bona unai amo Taravatu ena hereva ia utua, ia be mai ena kerere lasi; [to bema ia gwau], ‘Idia lalonai kahana ima idia noho’, bona unai amo Taravatu Tahua taudia edia hereva dekenai ma hereva ta ia atoa, ia be mai ena kerere.”​—The Mishnah, Herbert Danby ese ia torea gauna, rau 400.

Efeso 2:​14: “Badina be Keriso ese iseda maino ia karaia. Ia ese Iuda taudia bona Iuda lasi taudia edia dagedage ia haorea, bese tamona ia halaoa vadaeni. . . . Unai bese ruaosi ia hapararaia maguna ia kokia ore momokani.” Mishnah ia gwau: “Dubu Helaga ena Ororo dekenai be magu maragina (Soreg) ia noho, ena lata be imana 10 edia lababa hegeregerena.” (Middot 2:3) Idau Bese taudia be unai magu idia hanaia diba lasi dubu ena ariara dekenai vareai totona. Aposetolo Paulo ese lagani 60 eiava 61 C.E. ai Efeso taudia dekenai ia torea neganai, reana unai magu, unai negai ia do gini noho maguna ia laloa. Unai magu ese Taravatu kontrakana ia laulaulaia, nega daudau lalonai ia ese Iuda taudia bona Idau Bese taudia ia hapararaia. To, lagani 33 C.E. ai Keriso ena mase dainai, unai magu ia ore.

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia