Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • w00 3/1 rau 25-28
  • Ieserele Dekenai Dahaka Idia Davaria?

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Ieserele Dekenai Dahaka Idia Davaria?
  • Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2000
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Ieserele Baibel Lalonai
  • Akioleji Taudia be Dahaka Idia Davaria?
  • Ieserele Ena Kronoloji
  • Ieserele Ena Histori Ita Diba Dalana Ia Noho, A?
  • Kara Gageva Ia Haheaukalaia
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2014
  • Kwini Dikana be Panisi Ia Abia
    Baibel amo Do Oi Dibaia Gaudia
  • Baibel ese Tano Bona Gabu Ia Gwauraia Maoro, A?
    1993 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Hari be Lalorua Negana Lasi
    2006 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2006
Ma Haida Itaia
Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2000
w00 3/1 rau 25-28

Ieserele Dekenai Dahaka Idia Davaria?

LAGANI handred momo lalodiai idaunegai Ieserele hanuana ia noho kava. Guna Baibel ena histori ai ia be mai anina bada. Ena gunaguna hairaina ia ore bona tano miri bada ese ia koua, hari ia be tano miri ororo maragina sibona. Vanegai lagani haida lalodiai akioleji taudia be Ieserele ai idia do noho gaudia idia tahua matamaia. Unai hanua ai idia do noho gaudia ese Baibel ena sivarai dekenai dahaka idia hahedinaraia?

Ieserele Baibel Lalonai

Ieserele be Ieserele Kourana ena ist kahana dekenai, bona idaunegai Israela tanona ai gau momo idia tubu namonamo gabudia amo ia be ta. Unai koura ena not kahanai be More ororona, Midiana taudia be Hahemaoro Tauna Gideona bona ena ami idia tuari henidia gwauraia neganai, unuseniai edia kamepa idia karaia. Ist kahanai sisina oi lao neganai be Haroda ena ranu gurina, Gileboa Ororona badinai. Unuseniai Iehova ese Gideona ena ami tatau tausen momo be ia hamaragia ela bona tatau 300 sibona idia noho, unai amo ia hahedinaraia tuari oreana amo lasi to ia sibona ese ena bese taudia ia ruhaia diba. (Gunalaia Taudia 7:​1-25; Sekaraia 4:⁠6) Kahirakahira ai ia noho Gileboa Ororona ai, Pilistia taudia be tuari badana dekenai Israela ena king ginigunana, Saulo, idia halusia, bona unai neganai Ionatana bona Saulo ena natudia memero ma rua idia hamasea, bona Saulo ese sibona ia hamasea.​​—⁠1 Samuela 31:​1-5.

Baibel ese idaunegai Ieserele hanuana ia herevalaia neganai ia hahedinaraia taunimanima edia kara be idauidau. Ena sivarai dekenai Israela ena lohia taudia be edia dagi siahuna idia gaukaralaia kerere bona hereva momokani idia negea, to danu, Iehova ena hesiai taudia be mai edia abidadama bona idia gaukara goadagoada. Lagani 950 B.C.E. murinai iduhu ten edia not kahana basileiana, Israela, ena lohia be King Ahaba, bona ena be ia lohiaia hanua badana be Samaria to ia noholaia rumana be Ieserele dekenai ia haginia. (1 King Taudia 21:⁠1) Ieserele ai Ahaba ena adavana, idau tano hahinena Iesebele, be hamasea totona hagaria herevadia Iehova ena peroveta tauna Elia dekenai ia siaia. Ia badu badina Karamele Ororona ai daika be Dirava momokanina idia tahua murinai, mai gari lasi ida Elia ese Bala ena peroveta taudia ia hamasea.​​—⁠1 King Taudia 18:⁠36–19:⁠2.

Bena Ieserele ai taravatu utua karana ta ia vara. Tau ta ese Ieserele tauna Naboto ia alaia. King Ahaba be mai mama danu Naboto ena vain umana ia ura abia. King ese unai tano ia abia totona oda ia henia neganai, Naboto be taravatu badinaia karana ia hahedinaraia bona ia haere: “Lohiabada ia ura lasi lauegu tubuna taudia edia tano oi dekenai do lau henia.” Naboto be taravatu ia badinaia bena unai haere ia henia dainai Ahaba ia badu momokani. Ia itaia king be ia moale lasi dainai, Kwini Iesebele be kota koikoina ta ia hegaegaelaia, Naboto idia samania, idia gwau ia be Dirava ena ladana ia hadikaia. Ena be ia kerere lasi to unai kota dekenai idia gwau Naboto be taravatu ia utua bona idia hodoa mase, bena king ese iena vain umana ia abia.​​—⁠1 King Taudia 21:​1-​16.

Unai kara dikana dainai, Elia ia peroveta: “Sisia ese Iesebele do idia ania, Ieserele hanua ena magu badinai.” Peroveta tauna be ma ia gwau: “Ahaba ena iduhu tauna ta, bema hanua lalonai ia mase neganai, sisia ese do idia ania . . . Ahaba ese sibona ia hoia momokani, Lohiabada ena vairanai kara dika do ia karaia totona. Tau ta ese guna unai bamona ia karaia lasi, Ahaba hegeregerena. Ahaba ese unai bamona ia karaia, badina be iena adavana Iesebele ese Ahaba ena lalona ia veria dainai.” To, Elia ese Iehova ena hahemaoro herevana ia gwauraia neganai, Ahaba be sibona ia hamanaua dainai, Iehova ia gwau panisi be Ahaba ena mauri negana ai do ia henia lasi. (1 King Taudia 21:​23-29) Baibel ena sivarai ia gwau, Elia ena dagi ia abia tauna, Elisaia, ena nega lalonai, Iehu be Israela ena king ai ia lao totona idia horoa. Hosi ia guia bona Ieserele ia vareai neganai, Iehu be oda ia henia Iesebele be iena lohia rumana ena uindo amo idia negea totona, bona hosi ese idia moia. Gabeai, idia davaria loa kava sisiadia be iena tauanina ibounai idia ania to ena kwarana, ena aena, bona ena imana turiadia sibona idia rakatania. (2 King Taudia 9:​30-37) Baibel lalonai Ieserele ia herevalaia negana ginigabena be Ahaba ena natuna memero 70 idia hamasea murinai sivaraina dekenai. Iehu be senu rua dekenai Ieserele hanuana ena geiti ai edia kwaradia ia haboua, bena unai murinai Ahaba ena hereva momokani negea lohia negana ai idia noho hakaua tataudia bona pris taudia ia hamasea.​​—⁠2 King Taudia 10:​6-​11.

Akioleji Taudia be Dahaka Idia Davaria?

Lagani 1990 ai, orea rua be Ieserele gabuna ena tano geia gaukarana idia hamatamaia hebou. Idia karaia hebou oreadia be Institute of Archaeology of Tel Aviv University (David Ussishkin idia siaia) bona British School of Archaeology in Jerusalem (John Woodhead idia siaia). Lagani 1990 ia lao 1996 lalonai, nega 7 (unai nega ta ta ena lata be pura 6) volantia taudia 80 ia lao 100 bamona be unai tano geia gabuna ai idia gaukara.

Hari inai negai akioleji gaukara idia karaia dalana be tano idia geia neganai idia davaria gauna sibona idia laloa, bona edia lalohadai bona hereva gunadia idia laloa lasi. Unai dainai, akioleji tauna be Baibel tanodia ia stadilaia neganai, ia abia dae lasi Baibel ena sivarai be hereva dokona. Ma gabu haida edia sivarai bona idia davaria gaudia do idia laloa bona idia tahua namonamo. To, John Woodhead ia hereva hegeregerena, idaunegai toretoredia ma haida ese Ieserele idia herevalaia lasi to Baibel ena karoa haida sibona. Unai dainai gabu idauidau idia tahua neganai Baibel ena sivarai bona kronoloji idia laloa be maoro. Akioleji taudia edia gaukara ese dahaka idia hahedinaraia?

Unai siti ena magu bona ena uro idia geia neganai, ia hedinarai haraga idia davaria gaudia be idia gwauraia Iron Age negana ai idia haginia, bona unai be momokani Baibel ese ia herevalaia Ieserele ena nega ai. To idia geia noho neganai, idia davaria gaudia haida dainai idia hoa. Idia hoalaia gau ginigunana be unai hanua ena bada bona ena magu ena goada. Akioleji taudia idia laloa unai hanua ena magu be idaunegai Samaria, Israela basileiana ena siti badana, ena magu ida do ia hegeregere. To, geia gaukarana ia lao noho neganai, ia hedinarai goevagoeva Ieserele ena bada be Samaria ena bada ia hanaia. Unai siti idia hahetohoa neganai idia davaria ena haba ena bada be mita 300 bona ena lata be mita 150. Idia davaria Ieserele siti ena gabu ibounai ena bada ese nega toi amo unai negai Israela siti ma haida edia bada ia hanaia. Koupa kaukauna ese unai siti ia hagegea, bona unai siti ena magu ena ataiai amo ia diho henuna kahana ai be mita 11. Profesa Ussishkin ena hereva hegeregerena, unai siti ia hagegea koupa kaukauna be idau momokani gauna Baibel negadia ai. Ia gwau: “Unai bamona gauna ma ta ita davaria lasi Israela dekenai ela bona Kruseid taudia edia negai.”

Idia hoalaia gauna ma ta be, siti ena bogaragina ai ruma badadia be lasi. Unai siti idia haginia neganai tano miri kakakakana idia mailaia bona magu lalonai ororo maragina ta idia karaia​​—⁠unai be patapata badana bamona. Tel Jezreel ai geia gaukarana ia herevalaia Second Preliminary Report ia gwau unai patapata badana be sedira ia hamomokania Ieserele be lohia tauna ena noholaia gabuna sibona lasi. Ia gwau: “Ai ura ai gwau Omeri ena lohia besena [Omeri ena bese taudia] ena nega ai Ieserele be Israela edia king edia ami ena tuari hanua badana . . . unuseniai king ena kariota bona hosi oreadia idia noho bona idia tereini.” Unai ororo patapatana ena bada idia itaia dainai, bona danu magu ese ia hagegea gabuna ena bada dainai, Woodhead ia gwau reana unai be ami taudia idia raka lao raka mai gabuna edia tuari siahuna idia heagilaia totona, badina unai negana ai idia be Middle East ai kariota orea badana.

Akioleji taudia idia ura bada tahua gauna be siti ena geiti gaudia. Idia hahedinaraia geiti ena daiutu be hani. To, lagani handred momo lalodiai unai geia gabuna ena nadi momo be haida ese idia henaoa dainai, unai idia hamomokania diba lasi. Woodhead ia laloa idia do noho gaudia idia hahedinaraia geiti ena daiutu be 6 bona edia bada be Megido, Hasoro, bona Gesere dekenai idia davaria geiti edia bada hegeregerena.a

Akioleji taudia idia davaria gaudia ese idia hahedinaraia tuari, uma gaukara, bona taunimanima idia noholaia totona unai siti be gabu namona ai ia gini, unai dainai ena noho negana kwadogina idia hoalaia. Woodhead ena hereva badana be Ieserele be magu bada hanuana to nega daudau ia noho lasi​​—⁠lagani 20 bona reana ma haida ia noho. Unai be idau momokani Israela ai ma Baibel gabudia haida ita laloa neganai, hegeregere Megido, Hasoro, bona siti badana Samaria, badina unai hanuadia idia haginia loulou, idia habadaia, bona nega idauidau ai idia noholaia. Dahaka dainai unai gabu namona idia rakatania haraga? Woodhead ia laloa sedira Ahaba bona ena lohia besena be Israela besena ena kohu idia negea kava dainai unai bese ena moni be kahirakahira idia haorea vaitani. Unai be Ieserele ena bada bona ena goada dekenai ia hedinarai. Iehu ia lohia neganai unai siti idia rakatania badina reana idia ura lasi taunimanima idia laloa Ahaba bamona do idia karaia.

Ema bona hari idia geia gaudia iboudiai ese idia hamomokania Ieserele gabuna be Israela taudia edia hanua badana ta Iron Age negana ai. Ena bada bona ena magu ena goada be Baibel ese ia herevalaia hegeregerena, unai be Ahaba bona Iesebele idia lohia neganai idia noholaia gabuna badana. Unai negai idia noholaia daudau lasi toana be Baibel ese unai hanua ia sivarailaia hegeregerena: Ahaba ena lohia negana ai ia goada haraga bena, Iehova ena oda dainai, idia hahemaraia bona idia hamorua badina Iehu ese “Ahaba ena famili taudia oredia Ieserele dekenai ia alaia mase. Ahaba ena opesa taudia ibounai, bona iena turana momokani taudia, bona iena hahelagaia taudia, be Iehu ese ia alaia ore, ta ia mauri noho lasi.”​​—⁠2 King Taudia 10:⁠11.

Ieserele Ena Kronoloji

John Woodhead ia gwau: “Akioleji gaukarana dekenai lagani duahia dalana ena badina ita atoa be ia auka momokani.” Unai dainai akioleji taudia be lagani 7 lalodiai idia geia gaudia idia laloa neganai, ma akioleji taudia haida ese idia geia gabudia haida ai idia davaria gaudia ida idia hahegeregerea. Unai dainai edia lalohadai idia haidaua bona idia herevaherevalaia. Badina be dahaka? Badina guna Israel akioleji tauna Yigael Yadin be lagani 1960 ia lao 1970 murinai Megido gabuna ia geia negana amo ema bona hari, akioleji taudia momo idia laloa ia ese hanua maguna ta bona siti geiti ia davaria bona unai gaudia be King Solomona ena nega ai idia haginidia. To hari, Ieserele ai idia davaria magu, uro, bona geiti dainai haida be Yigael Yadin ese ia davaria gaudia idia daradaralaia.

Hegeregere, Ieserele ai idia davaria uro gaudia be Megido tanona lalonai Yadin ese ia davaria gaudia hegeregerena, bona ia gwau unai gaudia be Solomona ena lohia neganai idia noho. Unai geiti rua edia karaia dalana bona edia bada be hegeregere, bona reana edia toana be tamona. Woodhead ia gwau: “Idia davaria gaudia iboudiai ese idia hamomokania Ieserele ia noho negana be Solomona ena nega hegeregerena eiava unai ma geia gabudia [Megido bona Hasoro] ai idia davaria gaudia be Ahaba ena nega amo gaudia.” Baibel ena sivarai ese ia hahedinaraia goevagoeva Ieserele gabuna be Ahaba ena nega ai ia noho, unai dainai Woodhead ia laloa unai tano ai idia geia gaudia be Ahaba ena lohia negana ai idia noho ita abia dae be lalohadai maorona. David Ussishkin danu ia laloa unai bamona, ia gwau: “Baibel ia gwau Solomona ese Megido ia haginia​—⁠ia gwau lasi idia davaria geiti ia haginidia.”

Ieserele Ena Histori Ita Diba Dalana Ia Noho, A?

Akioleji taudia ese idia davaria gaudia bona ia havaraia hepapahuahu dainai Baibel lalonai Ieserele eiava Solomona edia sivarai dekenai ita daradara be namo, a? Lasi, unai akioleji taudia edia hepapahuahu ena anina be bada lasi Baibel ena sivarai dekenai. Akioleji gaukarana lalonai histori ena sivarai idia tahua dalana be ta to Baibel ena sivarai tahua dalana be idau. Edia henanadai be idau bona idia tahua gaudia be idau. Ita gwau diba Baibel stiuden bona akioleji tauna be hegeregere dala idaudia rua amo gabu tamona idia lao loaloa taudia rua bamona. Loaloa tauna ta be dala ai motuka ia taria, to ma ta be dala badinai ia raka lao. Idia tahua gaudia bona idia laloa momo gaudia be idau. To, nega momo edia lalohadai be idau lasi to idia tamona. Unai loaloa taudia ruaosi edia lalohadai ita hahegeregerea neganai lalona veria gaudia momo ita davaria diba.

Baibel lalonai be idaunegai idia vara gaudia bona taunimanima edia sivarai idia torea; tano lalonai idia do noho gaudia idia geia neganai akioleji taudia be unai nega ai idia vara gaudia bona taunimanima edia sivarai dekenai diba idia tahua. To, nega momo idia do noho gaudia be momo lasi bona lalohadai idauidau idia havaraia diba. Unai dekenai, iena buka Archaeology of the Land of the Bible​​—⁠10,000−586 B.C.E. lalonai, Amihai Mazar ia gwau: “Akioleji gaukarana . . . be nega momo oiemu diba ese ia havaraia karana bona oiemu treinini bona gaukara dibana oi gaukaralaia hebou. Ita gwau lasi karaia dalana tamona oi badinaia neganai do oi kwalimu, bona gaukara dairekta taudia idia kara auka lasi bona dala matamatadia idia havaraia be gau badana. Akioleji tauna ena treinini bona ia gaukaralaia diba kohu be mai anina bada, to danu, iena kara, diba, bona laloa dalana namona be mai anina bada.”

Akioleji ese ia hamomokania Ieserele be lohia taudia bona tuari orea edia siti badana ta, bona unai gabu be nega kwadogi sibona ia noho Ahaba ena lohia negana ai​​—⁠Baibel ese ia sivarailaia hegeregerena. Lalona hamauria henanadai ma momo idia havaraia bona reana lagani momo lalodiai akioleji taudia ese unai do idia stadilaia. To, Baibel, Dirava ena Hereva, ena hereva ia hedinarai goevagoeva noho, bona unai buka ena rau dekenai sivarai momokani ibounai ita abia diba to akioleji taudia be dala lasi unai idia karaia totona.

[Footnotes]

a The Watchtower, August 15, 1988 lalonai “The Mystery of the Gates” ena sivarai itaia.

[Pictures on page 26]

Ieserele ai akioleji ena tano geia gaukarana

[Picture on page 28]

Ieserele ai idia davaria Kanana kaivakuku ta

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia