Junio

Patal axéʼ xi epchal axi ti kʼaʼál siglo in áynanchij kin kʼakʼnaʼ a Jehová belits abal in tamétnaʼ i kʼibataláb, jaxtám lej lábliyat kʼal a Jehová. Ayoknáj tam ti yabak in tsálpayal abal játs neʼets ka tʼajchin. Ki tsuʼuw jawaʼ in watʼaʼ an abatwálej Pablo ani a Bernabé tam ti xeʼetsakchik ti ólnom ti Listra. Tam ti ulitschik bátsʼuwat lej alwaʼ, pero talbél talchik kʼal axéʼ xi atikláb in kwiʼiy a Pablo kʼal i tʼujub, in neʼdhaʼ bodhodhól eléb ban bichow ani in jílaʼchik tanáʼ kom in tsalpay abal tsemtsits (Hech. 14:19). Pero ¿jantʼoj in tʼajaʼ a Bernabé ani a Pablo? Jajáʼchik in áynanchij ti ólnom al pil i bichow. Antsanáʼ in tólmiy yantalom i atikláb abal ka wenkʼon ti aykol kʼal a Cristo ani in kanatbédhaʼ an epchalchik kʼal in tʼiplábil (Hech. 14:​21, 22). A Bernabé ani a Pablo yab in jílaʼchik ti ólnom belits abal ayoknaʼ, jaxtám in ejtow kin tólmiy yan i atikláb. ¿Jantʼoj i exobnál? Max wawáʼ ki áynanchij tu ólnom belits abal i tametnál jun i kʼibataláb, a Jehová neʼets tu ku lej lábliy. w23.04 16, 17 párrs. 13, 14

An tsʼalej David in watʼaʼ yan i kʼibataláb pero in ujnámak kin ólonchij a Jehová abal kin konchij ka tólmiyat. A David in lej belálak abal u tokʼtsinchabak in olábil kʼal a Jehová. Wawáʼ jayej i éjtowal ki lej belaʼ nixéʼ. An Biblia tu tejwamédhanchal abal a Jehová neʼets tu ku pidhaʼ i tsalpadhtaláb ani an tsapláb axi i yéjenchal abal ki kuxuy an kʼibataláb. Jayej in éjtowal kin eyendhaʼ an epchalchik ani kʼeʼat i atikláb abal tu ku tólmiy. I exlál abal a Jehová etsʼey neʼets tu ku tokʼtsinchij i olábil, belits max yab kin tʼajaʼ antsanáʼ jantʼiniʼ ti wawáʼ i tsalpayal. Neʼets tu ku pidhaʼ jawaʼ i yéjenchal tam Jajáʼ kin tsuʼuw abal i yéjenchal. Jaxtám ki áynanchij ki belaʼ kʼal a Jehová ani etsʼey ki ólonchij. Ki lej belaʼ abal a Jehová neʼets tu ku béletnaʼ xowéʼ ani «ban it tsabál neʼets tu ku pidhaʼ patal jawaʼ i léʼ ti ichích» (Sal. 145:16). w23.05 8 párr. 4; 13 párrs. 17, 18

Lej alwaʼ ka tsalpay kʼal an alwaʼtaláb axi neʼets ka batsʼuw max ka bajuw an ayláb axi a tsalpayámal? Max jawaʼ a léʼ ka bajuw játs ka ajiy an Biblia kidhat o ka ólonchij más alwaʼ a Jehová, ka tsalpay jantʼiniʼ neʼets ti tólmiy nixéʼ xi ayláb abal ki utey más kʼal Jajáʼ (Sal. 145:​18, 19). O walám tatáʼ a léʼ ka jalkʼuy jantʼoj tin kwéntaj a ey abal ka nitsʼbiy más a Jehová, ¿jantʼoj neʼets ti tólmiy abal ka bajuw? Ka tsalpay jantʼiniʼ neʼets ti tólmiy nixéʼ abal kit neʼdhaxin más alwaʼ kʼal an epchalchik (Col. 3:14). Jayej, kʼeʼat jantʼoj axi a éjtowal ka tʼajaʼ, játs ka dhuchaʼ jaleʼ ta léʼ ka bajuw nixéʼ xi ayláb ani tam junchikíl, ka ajiy abal ka tʼilaʼ jantʼoj játs axi a léʼ ka bajuw. Jayej ka junkuw i epchal axi neʼets ti kanatbédhaʼ abal ka bajuw jun i ayláb (Prov. 13:20). Junchikíl yab neʼets ki atsʼaʼ kanat ani yabáts neʼets ki léʼnaʼ ki áynanchij kʼal an ayláb axi i kwaʼalak tsalpadh. ¿Pero walám in tomnál ki walbaʼ ti baʼ? Imbáj. Abal ka bajuw jun i ayláb in yéjenchal ka tsápnanchij, pero yab ka walbaʼ ta baʼ. w23.05 27, 28 párrs. 5-8

Max ki exbay abal wawáʼ i wálab kʼal jawaʼ kʼwajat i watʼál, nixéʼ neʼets tu ku tólmiy abal ki ólnaʼ jawaʼ i tʼajámal, ki boliy i belil ani ki tsápnanchij abal yabáts ki tʼajaʼ. Max ki tʼajaʼ antsanáʼ, neʼets ki ejtow ki áynanchij tu adhil al axéʼ an bél axi neʼets tu ku pidhaʼ i ejataláb abal etsʼey. Ka tʼilaʼ abal yab a éjtowal ka jalkʼuy jawaʼ a tʼajámalits. Yab kit kʼwajiy ta lej tsalpax kʼal jawaʼ a tʼajámal, nibal ka jólbiy axi más kʼal jawaʼ a watʼál ani jayej yab ka tsalpay abal yab lej kidháb jawaʼ a tʼajaʼ. Jawaʼ kwaʼal ka tʼajaʼ játs ka batsʼuw abal jatsits a tamtém ani ka tsalpay jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ abal ka tsʼejkan an kʼibataláb. Max a atsʼál lej tʼeʼpidh kʼal jawaʼ a tʼajámal, ka koʼoy i tsaʼataláb ani ka ólonchij a Jehová. Ka ólchij jantʼoj játs axi a tʼajámal ani ka konchij abal ti pákwlanchij (Sal. 25:11; 51:​3, 4). Max a yajbedhámal jitaʼ kʼal jawaʼ a tʼajaʼ o kʼal jawaʼ a uluw, ka konchij ti pákwlanchij ani max waʼats jantʼoj axi ti lej tʼeʼpindhál, ka tʼilmay an ókʼnomchik (Sant. 5:​14, 15). Max i ukʼpinének, ka tsalpay jantʼoj a éjtowal ka exóbnaʼ kʼal nixéʼ ani ka tsápnanchij abal yabáts ka tʼajaʼ. Ka lej belaʼ abal a Jehová neʼets ti tólmiy ani neʼets ti yajnanchij (Sal. 103:​8-13). w23.08 28, 29 párrs. 8, 9

A Jehoás in kʼakʼnaʼ a Jehová tam ti tsákamej kom lej tólmiyat kʼal a Jehoiadá. Pero tam ti a Jehoiadá tsemets, a Jehoás tujey in lej júnkuwal an príncipes axi ti Judá axi in jilamal kin kʼakʼnaʼ a Jehová (2 Crón. 24:​4, 17, 18). A Jehová in lej yajnaʼ jawaʼ in tʼajaʼchik, belits antsanáʼ in áynanchij kin abaʼ i kawlomej abal kin tólmiychik ka wichiy kʼal Jajáʼ, pero an israelitas yab in léʼnaʼ ka bélkaxin. Yabchik in léʼnaʼ kin otsʼówiy nibal a Zacarías, jajáʼ pelak in tsakámil a Jehoiadá, pelak i kawlomej ani i sacerdote, ani ma pelak in primo a Jehoás. A Jehoás ma in abaʼ ka tsemdháj a Zacarías (2 Crón. 22:11; 24:​19-22). A Jehoás in jilaʼ kin kʼakʼnaʼ a Jehová ani jaxtám in tamétnaʼ yan i kʼibataláb, kom a Jehová in ulúmalits ti biyál axéʼ xi kaw: «Neʼets ku walbaʼ jitaʼchik ti kin pojkaʼ» (1 Sam. 2:30). Wéʼ i kʼij talbél, jun mudhél i soldados sirios kʼalej in tomolnál an soldados axi ti Israel, ani in ataʼchik belits abal an soldados axi ti Israel lej yan tin eb. Jayej tsʼojbedháj an tsʼalej Jehoás (2 Crón. 24:​24, 25). Tam ti an sirios kʼaletschik, a Jehoás tsemdháj kʼal in tʼojnálil, kom in exlálakchik abal jajáʼ in abaʼ ka tsemdháj a Zacarías. w23.06 18, 19 párrs. 16, 17

An abatwálej Pablo lej xeʼtsin ti ólnom ti Éfeso (Hech. 19:​1, 8-10; 20:​20, 21). Jajáʼ in lej kʼanidhálak an epchalchik ani in léʼak kin tólmiy abal kin áynanchij kin kʼakʼnaʼ a Jehová. Tam ti an epchalchik axi ti Éfeso yabaye in exlálak tin kwéntaj a Jehová, in belálak yan jantʼoj axi yab chubax ani jayej in belálak kʼal an dhimantaláb. An atiklábchik axi ti Éfeso in tʼajálak yan jantʼoj kidháb, ejtíl ti iníkbej ani ti uxúmbej ani yabáts in atsʼálak tidhetál kʼal jawaʼ in tʼajál. Nixéʼ jats u tejwamélak ban obras de teatro axi u tʼájnalak ban bichow ani jats walím in tʼilálakchik ban ajib (Efes. 5:3). An atiklábchik axi ti Éfeso yabáts in atsʼálak tidhetál tam ka walbinchik. Jajáʼchik yabáts in atsʼálak kidháb tin ichích tam kin tʼajaʼ jun i walabtaláb (Efes. 4:​17-19). Yabak in tsálpayal max a Jehová in yajnál jawaʼ jajáʼchik exomak in tʼajál. Jajáʼchik yabáts in exlálak jantʼoj jats axi alwaʼ ani jantʼoj jats axi kidháb, jaxtám an abatwálej Pablo in uluw abal jajáʼchik «in kwaʼalak yikʼwtsidh in tsalápil, ani jaxtám yab in éjtowalakchik kin tajax exlaʼ a Dios». In jilaʼ kin tʼajaʼ patal nixéʼ ani ejtíl max kalejchik ban yikʼwaxtaláb. w24.03 20 párrs. 2, 4; 21 párrs. 5, 6

A Gedeón in koʼoy ka lej tʼójon tam ti pidhan in uchbíl ti juez. Jun i kʼicháj a Gedeón in ayoknaʼ an madianitas ti Jezreel ma ti río Jordán (Juec. 7:22). A Gedeón ani an soldados kʼwajatak lej tsekenek tam ti ulitschik ban río Jordán, ¿pero walám ketlejchik ti koyol? Imbáj. In watʼenchij an río Jordán ani in áynanchij kin ayoknaʼ an madianitas ma tin talabédhaʼchik (Juec. 8:​4-12). A Gedeón in belaʼ kʼal a Jehová ani jaxtám tólmiyat kʼal Jajáʼ (Juec. 6:​14, 34). Jun i kʼicháj a Gedeón ani an israelitas in ayoknaʼ tsab i tsʼalej axi ti Madián, axi walám neʼetsakchik punat al junchik i camellos (Juec. 8:​12, 21). A Jehová in tólmiy an israelitas abal kin ayoknaʼchik axéʼ xi tsab i tsʼalej ani kin bájuwchik. Xowéʼ ta kʼicháj an ókʼnomchik jayej in éjtowal kin lej belaʼ abal kʼal a Jehová neʼets ka tólmiyat, kom Jajáʼ «yab jaykʼiʼ u tsekel nibal u talél in tsap». Kʼal a Jehová neʼets ka pidhanchik an tsapláb axi kin yejenchij (Is. 40:​28, 29). w23.06 6 párrs. 14, 16

Wawáʼ i éjtowal ku kʼwajiy alwaʼ kubat ani yab ki jilaʼ abal jun i kʼibataláb tu ku kwajlaʼ. Neʼets ki ejtow max ki lej belaʼ kʼal a Jehová. Ki tsuʼuw jantʼoj tam alwaʼtaláb in batsʼuw a Barac kom dhúbatkʼij in bélkaʼ a Jehová. Al nixéʼ xi kʼij, an israelitas yab kʼwajatak tʼojojodh abal ka kʼalej ti pejex, kom yab in kwaʼalak i escudos nibal i lanzas. Belits antsanáʼ, a Jehová in uchaʼ a Barac abal ka kʼalej kin tomolnaʼ a Sísara ani in tolmiwal, jajáʼchik in kwaʼalak yan i eyextaláb abal ti pejex (Juec. 5:8). A Barac uchan kʼal a Débora abal ka kʼadhiy ban monte Tabor ani tam, kʼayúm ka paʼiychik abal kin tamuwchik a Sísara ani an cananeos. Jajáʼchik in kwaʼalak 900 i carros ani kʼwajatak juʼtáj ti pakʼchal. Jitakits walám kin tsalpay abal an cananeos neʼetsak kin ataʼ an pextaláb, pero belits antsanáʼ a Barac bélkaxin. Biyat a Barac ani in tolmiwal kʼwajatak ti paʼíl ban tsʼén, a Jehová in tʼajaʼ abal ka ulits jun i tsapik ab, jaxtám an carros axi in neʼdhálak a Sísara ani an soldados kʼutʼlin. A Jehová in tʼajaʼ abal a Barac kin ataʼ an pextaláb (Juec. 4:​1-7, 10, 13-16). ¿Jantʼoj i exobnál? Max ki belaʼ kʼal a Jehová ani ki bélkaʼ jawaʼ Jajáʼ tu uchál, neʼets ki ejtow ki watʼenchij jawákits tam kʼibataláb. w23.07 19 párrs. 17, 18

A Jehová neʼets tu ku kʼaniy, pero in yéjenchal ki koʼoy i kʼayaʼtaláb. In tomnál ki tʼajaʼ antsanáʼ jantʼiniʼ in tʼajaʼ in tʼojnálil a Jehová axi ti biyál, jajáʼchik in aychij kʼal i kʼayaʼtaláb abal a Jehová kin putuw in káwintal (Heb. 6:​11, 12). An Biblia in ulal abal wawáʼ pel ejtíl jun i om (Sant. 5:​7, 8). An om, u tʼojnal lej tsapik abal kin tʼayaʼ an ichláb ani kin wákʼay, pero yab in exlál jaykʼiʼ ti neʼets ka waʼtsin an aleláb. Jaxtám kwaʼal kin aychij kʼal yan i kʼayaʼtaláb ani kin lej belaʼ abal neʼets ka kalej. Patal jitaʼ in kʼakʼnál a Jehová in áynanchal kin tʼojonchij kʼal i kʼayaʼtaláb, belits abal yab «in tsoʼbim jaykʼiʼ ti neʼets ka ulits in kʼichájil» (Mat. 24:42). Wawáʼ i aychal kʼal yan i kʼayaʼtaláb abal a Jehová kin putuw jawaʼ in ulúmal ani i lej belál abal neʼets kin tʼajaʼ. Max yab ki koʼoy i kʼayaʼtaláb, walám ku tsekej tu aychix ani neʼets ku owméj kʼayúm kʼayúm kʼal a Jehová. Walám neʼets ki tujchij ki aliy pil jantʼoj axi i tsalpayal abal neʼets tu ku kulbedhaʼ. Pero max ki koʼoy i kʼayaʼtaláb, neʼets ki ejtow ki kuxuy an kʼibataláb ani a Jehová neʼets tu ku kʼaniy (Miq. 7:7). w23.08 22 párr. 7

Tam ki jumbiy an kʼej kaw axi kʼwajat ti Daniel 2:​41-43 kʼal kʼeʼatchik axi kʼwajat ban libro in kʼál a Daniel ani a Apocalipsis, i tʼajál ti kwéntaj abal in akan an estatua in tʼipoyal an Reino Unido ani a Estados Unidos. Axéʼ xi tsab i bichow pel an potencia mundial axi kʼwajat ti ábatnom xowéʼ ta kʼicháj. Tam ti a Daniel in wilkʼanchij a Nabucodonosor axéʼ xi kʼej kaw in uchaʼ axéʼ: «Axéʼ xi eyaltaláb junchikíl neʼets ka kʼwajiy tsapik ani junchikíl palulúl». An atiklábchik in tʼipoyal an anam ani an eyalchik an patʼál, ¿pero jaleʼ junchikíl axéʼ xi eyaltaláb neʼets ka kʼwajiy palulúl? Kom an atiklábchik yab neʼetsak kin jilaʼ ka abatnáj kʼal an eyalchik ani jaxtám ejtíl max neʼets kin kʼibaʼ in tsap. Jawaʼ a Daniel in ulal tin kwéntaj in akan an estatua tu exóbchal yan jantʼoj exbadh. An kʼaʼál exobchixtaláb játs abal an Reino Unido ani a Estados Unidos in tejwamedhámal abal pel jun i potencia mundial axi lej tsapik. Ejtíl, ban Primera ani ban Segunda Guerra Mundial, jajáʼchik lej tolmixin abal ka atáj an pextaláb. Pero axéʼ xi potencia kʼwajat in kʼibál in tsap kom an atiklábchik axi u kʼwajíl al nixéʼ xi bichow kʼwajat in dhaykʼál i kʼibataláb. An tsabchíl exobchixtaláb játs abal axéʼ játs an júnkatsits i potencia mundial axi neʼets ti ábatnom. Axéʼ neʼets ka talabedháj tam in Éyaltal a Dios kin talabedháj axi más an eyalchik. w23.08 10, 11 párrs. 12, 13

A David kʼwajatak in tametnál yan i kʼibataláb, jaxtám in atsʼálak lej tʼeʼpidh (Sal. 18:4). Pero tam in tʼajálak ti kwéntaj abal u kʼanidháb kʼal a Jehová ani abal u beletnáb, in atsʼálak ejtíl max u wichél in tsap. A David in atsʼálak ejtíl max u neʼdháb kʼal a Jehová «al jun i tsabál juʼtáj ti waʼatsak yan i tóm, tanáʼ in éjtowalak ka koyóts ani waʼatsak yan i jáʼ». Nixéʼ in tʼajaʼ abal a David junílekʼij kin koʼoy i tsapláb ani kin áynanchij kin tʼojonchij kʼal i kulbetaláb a Jehová (Sal. 18:​28-32; 23:2). Tam ki koʼoy jun i kʼibataláb, wawáʼ jayej i éjtowal ki uluw axéʼ: «Neʼets ki ejtow ki tamétnaʼ jawákits tam kʼibataláb, kom a Jehová etsʼey tu kʼanidhál» (Lam. 3:22; Col. 1:11). A David u kʼwíynalak kʼal yan i atikláb ani yaníl wéʼ ka odhnáj. Pero kom in exlálak abal u lej kʼanidháb kʼal a Jehová, yab u jikʼélak ani in atsʼálak béletnadh. In atsʼálak abal a Jehová etsʼey kʼwajatak utat kʼal jajáʼ. Jaxtám a David in uluw axéʼ al jun i ajatláb: «Tin kʼaniy kʼal patal jawaʼ u tsʼejnálak» (Sal. 34:4). A David yaníl in atsʼaʼ abal u jikʼél, pero yab atáj kʼal nixéʼ xi jikʼeltaláb kom in lej belálak abal u kʼanidháb kʼal a Jehová. w24.01 30 párrs. 15-17

A Jehoás in tʼajaʼ jantʼoj axi yab tekedh. Talbél ti tsemets an sumo sacerdote Jehoiadá, a Jehoás in tujchij kin junkuw i atiklábchik axi yab in tomnálak (2 Crón. 24:​17, 18). In jilaʼ ka exóbchat kʼal i eyalchik axi ti Judá axi yab in kʼanidhálak a Jehová. A Jehoás yab in tomnálak kin junkuw nixéʼ xi atiklábchik. A Jehoás in jilaʼ ka ódhchat in tsalápil kʼal in junkuwál ani in tujchij kin tʼajaʼ jawaʼ yab tekedh. Tam ti boliyat kʼal in primo Zacarías, yab in kulbétnaʼ ani in abaʼ ka tsemdháj (2 Crón. 24:​20, 21; Mat. 23:35). A Jehoás yab in tejwamédhaʼ i tsalpadhtaláb ani in tʼajaʼ jantʼoj lej kidháb. Jaxtám in tujchij kin kʼakʼnaʼ kʼeʼat i dioses, in tsemdhaʼ in primo ani talbél jajáʼ jayej tsemdháj kʼal in tʼojnálil (2 Crón. 24:​22-25). A Jehoás yab neʼetsak kin watʼaʼ patal axéʼ max in atsʼámalak jawaʼ u ólchinal kʼal a Jehová. w23.09 9 párr. 6

A Jesús in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Pedro u jikʼél ani walám játs kom a Pedro in tsálpayalak abal yab neʼets kin ejtow kin putuw kʼal in tʼojlábil. Pero a Jesús in tʼajaʼ ti kwéntaj abal a Pedro neʼetsak kin ejtow kin áynanchij kin tʼojonchij a Jehová, jaxtám in uchaʼ: «Yab kit jikʼey». A Pedro lej tólmiyat kʼal an kaw axi uchan kʼal a Jesús. Talbél a Pedro ani a Andrés in jílaʼchik an tʼojláb ti kaldhom toʼol ani in tsʼatʼénchij a Jesús. Jajáʼchik in batsʼuw yan i alwaʼtaláb kʼal jawaʼ in tákuy kin tʼajaʼ (Mar. 1:​16-18). A Pedro in batsʼuw yan i alwaʼtaláb kom in tʼajaʼ ti aykol kʼal a Cristo. Jun i tʼiplab, in tsuʼuw tam ti a Jesús in tʼajaʼ i labidh tʼajbiláb, ejtíl in jeldhaʼ i yaʼul, in édhaʼ i tsemélom ani in tólmiy i atiklábchik axi kʼwajatak ti odhnáb kʼal i demonios (Mat. 8:​14-17; Mar. 5:​37, 41, 42). Jayej, a Pedro in tsuʼuw tam ti a Jesús in tʼipoy jantʼiniʼ ti neʼets ti ábatnom tiwaʼ ti eb (Mar. 9:​1-8; 2 Ped. 1:​16-18). A Pedro in ejtow kin tsuʼuw patal axéʼ xi alwaʼtaláb kom yab in walbaʼ tin baʼ. Lej alwaʼ abal a Pedro yab in jilaʼ ka atáj kʼal jawaʼ in atsʼálak. w23.09 21 párrs. 4, 5

Ban kʼaʼál carta axi in dhuchaʼ an abatwálej Pedro, in uluw: «Ka lubaʼ ki lej kʼanidháxin». Ani in uluw abal «axi u kʼanidhom jayej u lej pákwlanchix» (1 Ped. 4:8). Tam ti a Pedro kʼwajatak in dhuchál axéʼ xi kaw, walám in tʼilaʼ jawaʼ exóbchat kʼal a Jesús jun a kʼicháj tam ti kʼwájatakchik ti tʼilom. A Pedro in tsalpay abal jajáʼ lej alwaʼ inik kom in uluw abal neʼetsak kin pákwlaʼ «ma buk i kalel» max ka tʼajchat jantʼoj, pero kʼal a Jesús exóbchat abal yab kin tʼajaʼ antsanáʼ. Kwaʼalak kin pákwlanchij «ma 77 i kalel», yab kwaʼalak kin ajiy jayíl in pákwlanchal jitaʼ. Axéʼ tu exóbchal abal etsʼey kwaʼal ki pákwlanchij axi más (Mat. 18:21). ¿A atsʼámal kʼibat ka bélkaʼ axéʼ xi exobchixtaláb? Yab ka walbaʼ ta báʼ, ka tsápnanchij ka tʼajaʼ. Patal axi i tʼójonchal a Jehová u wálbidh ani jaxtám junchikíl i atsʼámal kʼibat ki pákwlanchij jitaʼ. Tam, ¿jantʼoj a éjtowal ka tʼajaʼ? Ka tsápnanchij ka tʼilmay an epchal abal ka tsʼejkan an kʼibataláb, ani ka tsápnanchij ka pákwlanchij. w23.09 29 párr. 12

Jajáʼ in exlálak abal yab bélkaxin, pero jayej in exlálak abal neʼets ka atsʼanchat in olábil kʼal a Jehová kom in lej yajnálak jawaʼ in tʼajaʼ. Tam ti kalej tin chukul an toʼol, a Jonás kʼwajatak tʼojojodh abal kin putuw kʼal in uchbíl (Jon. 2:​10–3:4). Tam a tametnál jun i kʼibataláb, walám ka atsʼaʼ lej yajlidh a ichích ani neʼets ka atsʼaʼ lej kʼibat ka ólonchij a Jehová. Walám nibal neʼets ka léʼnaʼ ti exóbal. Pero ka tʼilaʼ abal a Jehová in exlál alwaʼ jantʼoj kʼwajat a watʼál. Jaxtám, belits max yab ka ólchij patal jawaʼ a atsʼál, a éjtowal ka lej belaʼ abal Jajáʼ neʼets ti pidhaʼ patal an tolmixtaláb axi ka yéjenchij (Efes. 3:20). Max it kʼwajat lej yaʼul o max it lej tʼeʼpidh ani a atsʼál abal yab neʼets ka ejtow ka ajiy an Biblia nibal ka exóbnaʼ, a éjtowal ka atsʼaʼ an grabaciones in kʼál an Biblia o an publicaciones. Kʼeʼat jantʼoj axi a éjtowal ka tʼajaʼ játs ka atsʼaʼ an ajatlábchik o ka tsuʼuw jun i video axi ti jw.org. Tam ka ólonchij a Jehová ani ka eyendhaʼ an tolmixtalábchik axi Jajáʼ tu pidhámal abal tu ku kanatbédhaʼ, pel ejtíl max i uchál a Jehová: «Tu lej konchal abal ti kin pidhaʼ i tsapláb». w23.10 13 párr. 6; 14 párr. 9

An tabernáculo ani an templos axi tsʼejkáj ti Jerusalén lej junatak jantʼiniʼ ti tsʼejkadh. Tanáʼ altáj waʼatsak jun i pejach axi in bij «Tʼokat Altáj» (Santo) ani waʼatsak kʼeʼat i pejach axi in bij, «Lej tʼokat Altáj» (Santísimo). Tsʼejel kʼal axéʼ xi tsab i altáj, kʼwajatak palat jun «i pelkadh toltom» (Heb. 9:​2-5; Éx. 26:​31-33). Ban Tʼokat Altáj waʼatsak jun i candelabro tsʼejkadh kʼal i oro, jayej waʼatsak jun i altar axi u eyendhábak abal ka chikan i incienso ani jun mesa juʼtáj ti waʼats i pan axi u eyendhábak abal ka tsʼakchinchat a Jehová. Expidh «an sacerdotes axi takudh» játs axi in éjtowalak ka otsits ban tʼokat altáj abal kin putuw kʼal an tʼojláb axi bijchinének (Núm. 3:​3, 7, 10). Ban Lej tʼokat Altáj kʼwajatak an arca del pacto, axi tsʼejkadh kʼal i oro ani in tʼipoyalak abal tanáʼ kʼwajatak a Jehová (Éx. 25:​21, 22). Expidh an sumo sacerdote játs axi in éjtowalak ka otsits widhóm ban Lej Tʼokat Altáj. An sumo sacerdote expidh u otselak jun a kʼicháj al an támub, in neʼdhálak wéʼ i xitsʼ in kʼál an koʼnél axi binámej jantʼiniʼ i tsʼakchixtaláb abal jajáʼ in wálab ani abal in wálab an israelitas (Lev. 16:​2, 17). Talbél a Jehová in eyendhaʼ an espíritu santo abal kin wilkʼaʼ jantʼoj in tʼipoyalak jawaʼ waʼatsak altáj ban tabernáculo (Heb. 9:​6,7). w23.10 27 párr. 12

Ban Biblia neʼets ki elaʼ yaníl axéʼ xi abatnaxtaláb: «Kit kʼanidháxin jun kʼal axi jun» (Juan 15:12; Rom. 13:8; 1 Tes. 4:9; 1 Ped. 1:22; 1 Juan 4:11). Pero an kʼanidhomtaláb pel jantʼoj axi neʼets ti puwel ti ichích, yab jitaʼ in éjtowal kin tsuʼuw. Tam, ¿jantʼiniʼ i éjtowal ki tejwamédhaʼ axéʼ xi kʼanidhomtaláb, abal axi más kin tʼajaʼ ti kwéntaj? Neʼets ki tejwamédhaʼ kʼal jawaʼ i ulal ani kʼal jawaʼ i tʼajál. Waʼats yan jantʼiniʼ ki tejwamédhanchij i kʼanidhomtaláb an epchalchik. An Biblia tu ólchal talchik i tʼiplab: «Kwaʼal ka uluwchik an chubaxtaláb» (Zac. 8:16). «Ka koʼoy i kʼayaʼtaláb jun kʼal axi jun» (Mar. 9:50). «Ki kʼakʼnaxin jun kʼal axi jun» (Rom. 12:10). «Ki batsʼkʼuxin jun kʼal axi jun kʼal i kulbetaláb» (Rom. 15:7). «Ka pakwlanchij a at inik» (Col. 3:13). «Ki tolmixin kʼal jawákits tam kitaláb a neʼdhál ta ichích» (Gál. 6:2). «Ki tsaplinchíxin a ichích jun kʼal axi jun» (1 Tes. 5:11). «Ka kónchinchij an epchalchik ta olábil» (Sant. 5:16). w23.11 9 párrs. 7, 8

Lej exbadh ki koʼoy tsapik i bélomtal kom chudhél i takuyal ki tʼajaʼ jantʼoj. Ejtíl, chudhél kwaʼal ki takuy jitaʼ neʼets ki junkuw, jantʼoj tam toltom neʼets ki eyendhaʼ ani jantʼiniʼ ti neʼets ku kʼijidhbéj. Jayej kwaʼal ki tsalpay max neʼets ku kʼalej al jun i escuela, max neʼets ku tomkin, max neʼets ki koʼoy i tsakam ani jantʼoj neʼets ki tʼojnaʼ. Xowéʼ ki tsalpay kʼal axéʼ: «¿Jantʼoj in tejwamedhál jawaʼ u takuyal ku tʼajaʼ? ¿Tejwaʼ abal u belál abal weʼits neʼets ka talabedháj axéʼ xi xeʼtsintaláb? ¿O walám jayej in tsalpax jantʼiniʼ an atiklábchik?» (Mat. 6:​19, 20; Luc. 12:​16-21). Max etsʼey ki koʼoy tsapik i bélomtal, tam etsʼey neʼets ki takuy jawaʼ a Jehová in léʼ. Waʼats kʼeʼat i kʼibataláb axi i tametnál ani tanáʼ jayej i yéjenchal ki koʼoy tsapik i bélomtal. Ejtíl tam u ayoknáb, tam i kwaʼal jun i yawʼláts axi yabáts neʼets ka tixkʼan o kʼeʼat i kʼibataláb axi tu tíxkʼanchal an kulbetaláb. Tam ka tujey an kʼibataláb walám ki atsʼaʼ abal i kwaʼal tsapik i bélomtal, pero max ka lej oweyits walám ki atsʼaʼ kʼibat ki áynanchij ki tʼojonchij a Jehová kʼal i kulbetaláb. Játs tanáʼ ti yéjenchal ki koʼoy tsapik i bélomtal (1 Ped. 1:​6, 7). w23.04 27 párrs. 4, 5

A Jehová in léʼ abal wawáʼ jayej ki tʼajaʼ jantʼoj talbél ti olonchámal. Ki tsalpay kʼal jun i epchal axi in léʼ ka kʼalej kʼal an púlik tamkuntaláb regional ani in konchal a Jehová abal ka tólmiyat abal kin ejtow kin tʼilmay kʼal axi tu tʼojondháb. ¿Jantʼoj walám neʼets kin tʼajaʼ a Jehová abal kin tokʼtsinchij in olábil? A Jehová in éjtowal kin pidhaʼ i iniktaláb axéʼ xi epchal, pero jajáʼ jats axi kwaʼal ka kʼalej kin tʼilmay kʼal axi tu tʼojondháb ani walám neʼets kin yéjenchij kin tʼilmay yaníl. Walám kin uchaʼ abal in éjtowal kin jaluw a kʼicháj kʼal kʼeʼat in juntal tʼojnal ani walám ma in éjtowal kin uchaʼ abal yab ka jálbinchat nixéʼ a kʼicháj axi yab neʼets ka tʼójon. A Jehová in léʼ abal ki áynanchij ki ólchij jawaʼ tu tʼeʼpindhál. A Jesús tu tólmiy ki exbay abal a Jehová yab etsʼey neʼets tu ku pidhaʼ jun dhúbatkʼij patal jawaʼ i konchal ti olábil (Luc. 11:9). Jaxtám yab ki walbaʼ ti baʼ, ki áynanchij ki ólonchij a Jehová (Luc. 18:​1-7). Max wawáʼ ki áynanchij ki ólonchij a Jehová tin kwéntaj jantʼoj axi i konchámal, neʼets ki tejwamédhanchij abal chubax exbadh abal wawáʼ jawaʼ exom i konchal. Jayej neʼets ki tejwamédhaʼ abal i belál abal Jajáʼ neʼets tu ku tólmiy. w23.11 22 párrs. 10, 11

A Abrahán uchan kʼal a Jehová abal kʼal in tsakámil patal an atiklábchik neʼets kin batsʼuw jun i lablixtaláb (Gén. 15:5; 22:18). A Abrahán in lej belálak kʼal a Jehová, jaxtám in lej belálak abal a Jehová neʼetsak kin putuw nixéʼ xi kaw. Pero tam ti a Abrahán in kwaʼalak utat 100 i támub ani a Sara 90, yabaye in kwaʼalakchik nibal jun i tsakam (Gén. 21:​1-7). Belits antsanáʼ, an Biblia in ulal abal «a Abrahán in belaʼ a Dios, [...] in belaʼ abal neʼetsak ka bíjiyat ti tataláb kʼal yan i atiklábchik jantʼiniʼ ti úchanits kʼal a Dios» (Rom. 4:18). Ani i exlál abal a Abrahán in batsʼuw jawaʼ in aychalak: jajáʼ in koʼoy jun i tsakam axi in bíjiy ta Isaac ani nixéʼ játs jawaʼ a Abrahán in aychij al yan i támub. ¿Jaleʼ tin lej belálak a Abrahán abal a Jehová neʼets kin putuw in káwintal? A Abrahán in exlálak alwaʼ a Jehová, jaxtám «in belaʼ abal a Dios in witʼál kin tʼajaʼ jawaʼ in ulúmalits» (Rom. 4:21). Kʼal an belomtaláb axi in tejwamédhaʼ a Abrahán, a Jehová in tsuʼuw abal pelak jitaʼ axi in tʼajálak jawaʼ tekedh ani in jaʼúbnaʼ (Sant. 2:23). w23.12 8 párrs. 1, 2

Tam jun i tsakam in pútuwal alwaʼ kʼal in uchbíl, axi más in tʼajálchik ti kwéntaj ani u kʼakʼnáb. Ki tsalpay kʼal in tʼiplábil a Jesús, jajáʼ in lej exlálak jawaʼ jatsak in uchbíl ani etsʼey in putuw. In tʼajaʼ patal jawaʼ uchan kʼal a Jehová, belits abal junchikíl kʼíbatak. A Jesús jayej in lej kʼanidhálak an atiklábchik ani más in aykolil, jaxtám in bínaʼ in ejatal abal tu ku kʼaniy (Juan 13:1). Max a léʼ ka nitsʼbiy a Jesús, ka tsápnanchij ka putuw kʼal jawákits tam tʼojláb axi ki bíjchin ka tʼajaʼ. Max yab a exlál jantʼiniʼ ka tʼajaʼ jun i tʼojláb, ka koʼoy i tsaʼataláb ani ka konchij jun i epchal abal ti tólmiy. Yab ka óbetnaʼ an tʼojláb, ka tsápnanchij ka tʼajaʼ patal jawaʼ ka ejtow (Rom. 12:11). Max ki uchbiyat ka tʼajaʼ jantʼoj, ka tsápnanchij ka putuw. Ka tsalpay abal kʼwajat a tʼajál kom a léʼ ka kulbedhaʼ a Jehová (Col. 3:23). Ka tʼilaʼ abal i wálbidh ani junchikíl neʼets ki ukʼpin, jaxtám ka koʼoy i tsaʼataláb ani ka batsʼuw abal i ukʼpin (Prov. 11:2). w23.12 26 párr. 8

Tam jun i atikláb ka pujan in bájuwal tin jaʼúb a Jehová ani in atsʼál lej kulbél kom in éjtowal kin jaʼúbnaʼ. Ani ma neʼets kin atsʼaʼ antsanáʼ jantʼiniʼ tin atsʼálak a David, jajáʼ in uluw: «In atsʼál lej kulbél an atikláb axi Tatáʼ a utúmal ta bichówil Jehová» (Sal. 65:4). A Jehová in takuyal alwaʼ jitaʼchik neʼets ka otsits tin bichówil. A Jehová in utuwal tin bichówil an atiklábchik kʼal axi chubax u leʼnáb ka jaʼubnáj (Sant. 4:8). Tam jun i atikláb kin pidhaʼ in ejatal a Jehová ani ka pujan in jaʼubnál más. A Jehová in uchamal axéʼ xi kaw patal jitaʼ ka pujan: «Neʼets tu lej lábliy ani neʼets tu pidhaʼ patal jawaʼ a yéjenchal» (Mal. 3:10; Jer. 17: 8). Lej alwaʼ abal it pujanits. Pero xowéʼ abal okʼox neʼets kin yejenchij ka tsápnanchij ka putuw kʼal jawaʼ a uchamal a Jehová, belits max ka tamétnaʼ jun i kʼibataláb o jun i takaxtaláb (Ecl. 5:​4, 5). Jayej neʼets kin yejenchij ka tsápnanchij ka aynaʼ a Jesús ani ka tʼajaʼ jawaʼ jajáʼ tu konchal (Mat. 28:​19, 20; 1 Ped. 2:21). w24.03 8 párrs. 1-3

¿Jantʼoj a éjtowalchik ka tʼajaʼ max yabchik a kulbetnál ka tʼajaʼ jantʼoj junax? Ki tsalpay kʼal an kʼamal, tam ki tujchij ki lekʼwtsiy, an kʼamal kʼwajat tsipíl. Pero max i léʼ abal an kʼamal ka kʼwajiy más tsapik, i yéjenchal ki tsʼuʼchij. Jayetsej a éjtowal ka tʼajaʼ max a léʼ kit kʼwajiy junax kʼal a tomkíl o a kʼimádhil, a éjtowal ka jolkʼaʼ wéʼ i kʼij chudhél chudhél. Ka aliy jantʼoj axi a kulbetnálchik ta tsablóm ani ka tʼajaʼchik junax (Sant. 3:18). Max ka tʼajaʼ nixéʼ, kʼayúm kʼayúm neʼets ka púwey an kʼanidhomtaláb axi a atsʼálchik. Abal ka kʼwajiy alwaʼ jitaʼchik tómkidh, lej exbadh ka kʼakʼnaxin. An kʼamal in yéjenchal tsʼuʼchidh abal yab ka teptsin. Jayetsej u watʼel kʼal an tomkintaláb, max yabchik ka kʼakʼnaxin, kʼayúm kʼayúm neʼets ka taley an kʼanidhomtaláb axi in atsʼálchik. Max an inik ani an mimláb axi tómkidh etsʼey ka kʼakʼnaxin, etsʼey neʼets ka kʼanidháxin. Abal ka exlaʼ max kʼwajat a kʼakʼnál a tomkíl o a kʼimádhil, lej exbadh ka tʼajaʼ ti kwéntaj max jajáʼ antsanáʼ tin atsʼál. w23.05 22 párr. 9; 24 párrs. 14, 15

Junchikíl neʼets ki atsʼaʼ lej jikʼél. An Biblia u kaw tin kwéntaj talchik in tʼojnálil a Jehová axi junchikíl in atsʼaʼ lej jikʼél ani ma u tʼelelél, kom u kʼwíynalak, o kom in kwaʼalak jun i kʼibataláb lej púlik (Sal. 18:4; 55:​1, 5). Walám wawáʼ jayej i atsʼámal antsanáʼ. Walám tu kʼwiyál i juntal exóbal, i juntal tʼojnal, i yanél o an eyalchik. Jayej walám i kwaʼal jun i yawʼláts axi yabáts neʼets ka tixkʼan, o walám ma awits ki kʼibaʼ i ejatal. Tam i watʼál jun i kʼibataláb ejtíl nixéʼ, walám ki atsʼaʼ ejtíl jun i tsakam axi u jikʼél ani in atsʼál lej kwetém. ¿Jantʼiniʼ tu tólmiyal a Jehová? Jajáʼ tu kanatbedhál ani tu tólmiyal abal ki atsʼaʼ koyat i ichích, jaxtám lej exbadh ki ujnaʼ ki ólonchij a Jehová ani ki ajiy an Biblia (Sal. 77:​1, 12-14). Nixéʼ neʼets kin tʼajaʼ abal tam ki tamétnaʼ jun i kʼibataláb axi tu lej tʼeʼpindhál, jawaʼ kʼaʼál neʼets ki tʼajaʼ jats ki ólonchij a Jehová abal tu ku tólmiy. I éjtowal ki ólchij a Jehová jaleʼ tu tʼeʼpidh ani jaleʼ tu jikʼél ani ki jilaʼ abal Jajáʼ tu ku tókʼtsiy ani tu ku kanatbédhaʼ kʼal an Biblia (Sal. 119:28). w24.01 24, 25 párrs. 14-16

Max wawáʼ i léʼ ki bajuw jun i ayláb, lej exbadh ki koʼoy i kanataláb. ¿Jaleʼ? Kom antsanáʼ neʼets ki punchij patal i tsap abal ki bajuw an ayláb. Max wawáʼ i kwaʼal i kanataláb, tam neʼets ki ejtow ki bajuw jun i ayláb axi i tsalpayámal. Tam, ¿jantʼoj neʼets ti tólmiy abal ka koʼoy i kanataláb abal ka bajuw jun i ayláb? Ka konchij a Jehová abal ti tólmiy ka koʼoy i kanataláb. A Jehová in éjtowal kin eyendhaʼ in tʼokat tsap abal ti pidhaʼ i kanataláb ani antsanáʼ ka ejtow ka bajuw jun i ayláb. Junchikíl walám i tsápnanchal ki bajuw jantʼoj kom i exlál abal játs in tomnál ki tʼajaʼ, pero walám yab játs abal chubax i léʼ ki bajuw.Ka lej tsalpay kʼal patal jawaʼ a Jehová in tʼajámal abal ti tólmiy (Sal. 143:5). An abatwálej Pablo in tsalpay kʼal patal an kʼanidhomtaláb axi koʼonchat kʼal a Jehová ani kʼal nixéʼ tólmiyat abal kin léʼnaʼ kin tʼojonchij a Jehová kʼal patal in kanat (1 Cor. 15:​9, 10; 1 Tim. 1:​12-14). Tatáʼ jayej max ka tsalpay kʼal patal jawaʼ a Jehová in tʼajámal abal ti tólmiy, más neʼets ka atsʼaʼ i kanataláb abal ka léʼnaʼ ka tʼojonchij (Sal. 116:12). w23.05 27 párrs. 3-5

I kulbédhanchal in ichích a Jehová tam i puwénchal in bij (Sal. 119:108). ¿Walám a Jehová pel ejtíl an atiklábchik axi in yéjenchal ka puwénchat in bij abal kin atsʼaʼchik kanat? Imbáj. A Satanás in uluw jun i janamtaláb axi jayej tu odhnál wawáʼ. Jajáʼ in ulúmal abal neʼets ki jilaʼ ki kʼakʼnaʼ a Jehová tam ki tamétnaʼ jun i kʼibataláb. Jayej in ulúmal abal neʼets ki jílkakay a Jehová tam ku ólchat jantʼoj axi ki kulbétnaʼ más (Job 1:​9-11; 2:4). Pero a Job in tejwamédhaʼ abal yab chubax jawaʼ in uluw a Satanás ani wawáʼ jayej neʼets ki ejtow ki tʼajaʼ. Axéʼ i tʼajál tam i puwénchal in bij a Jehová, antsanáʼ i tejwamedhál abal a Satanás u janamkáw. Jayej i éjtowal ki tʼajaʼ abal a Jehová kin atsʼaʼ kulbél max ki kʼáninchij in bij ani ki áynanchij ki tʼojonchij (Prov. 27:11). w24.02 8, 9 párrs. 3-5

Talbél, a Jehová in tujchij kin eyendhaʼ i jueces abal kin ókʼnaʼ in bichówil, ani más talbél tam ti waʼtsinits i tsʼalej ti Israel, a Jehová in bíjiy i kawlomej abal kin ókʼnaʼ an israelitas. An tsʼálejchik axi in kʼanidhálak a Jehová in jilaʼ ka exóbchat kʼal an kawlomejchik. Jun i tʼiplab pel a David, jajáʼ in jilaʼ ka boliyat kʼal a Natán (2 Sam. 12:​7, 13; 1 Crón. 17:​3, 4). Kʼeʼat i tʼiplab pel a Jehosafat, jajáʼ in tʼajaʼ ti kwéntaj jawaʼ uchan kʼal an kawlomej Jahaziel ani in uchaʼ an bichow abal jayej kin bélkaʼ an kawlomejchik (2 Crón. 20:​14, 15). Jayej an tsʼalej Ezequías in konchij i tolmixtaláb an kawlomej Isaías, tam ti an bichow kʼwajatak in tametnál jun i kʼibataláb lej púlik (Is. 37:​1-6). Max an tsʼalej kin bélkaʼ jawaʼ in ulal an kawlomej, a Jehová in lábliyalak ani in beletnálak an bichow (2 Crón. 20:​29, 30; 32:22). Lej tejwaʼak abal a Jehová kʼwajatak in eyendhál an kawlomej abal kin ókʼnaʼ an bichow. w24.02 21 párr. 8

A Satanás in léʼ abal ki junkuw i atiklábchik axi neʼets tu ku tʼajaʼ ku owméj kʼal a Jehová. Ani xowéʼ ta kʼicháj más in tomnál ki tʼajaʼ ti kwéntaj jitaʼchik i júnkuwal kom juʼtámakits i éjtowal ki elaʼ i atiklábchik axi yab neʼets tu ku tólmiy. An atiklábchik in tsálpayal abal yab lej kidháb jawaʼ in tʼajál, pero yab ki jilaʼ abal nixéʼ xi tsalap tu ku kʼambiy (Efes. 4:​19, 20). Ki tsalpay ti kwetémtal kʼal axéʼ: «¿U tsápnanchal yab ku lej junkuw an atiklábchik axi yab in kʼakʼnál a Jehová, ejtíl ban escuela, ban tʼojláb o pil juʼtáj? ¿U tʼajál jawaʼ in ulal a Jehová abal tekedh, belits max an atiklábchik yab kin kulbétnaʼ?». Jaxtám ti 2 Timoteo 2:​20-22, tu exóbchal abal kwaʼal ki takuy alwaʼ jitaʼ i junkuwál ti tamkuntaláb, kom yab patal axi u utel ti tamkuntaláb neʼets tu ku tólmiy abal ki áynanchij ki kʼakʼnaʼ a Jehová. w24.03 22,23 párrs. 11, 12

¿A tsalpayámal jun a kʼicháj jantʼiniʼ játs a Jehová? Belits abal yab i éjtowal ki tsuʼuw, an Biblia tu ólchal jantʼiniʼ játs in ey. Jun i tʼiplab, tu ólchal abal pel ejtíl an kʼakʼal, ejtíl jantʼoj axi tu dhibkʼoyal ani ejtíl i kʼamal (Sal. 84:11; Heb. 12:29). Jayej, an kawlómej Ezequiel in uluw abal a Jehová pel ejtíl jun i tʼujub axi in bij zafiro, ani jun i patʼál axi lej tsʼumimíl, ani tin tonídh waʼats jun i pitsʼal axi lej tsʼumimíl (Ezeq. 1:​26-28). Walám ki atsʼaʼ kʼibat ki belaʼ kʼal a Jehová, kom yab i éjtowal ki tsuʼuw. Walám ti biyál i watʼaʼ jantʼoj axi kidháb. Nixéʼ awil kin tʼajaʼ ki tsalpay abal a Jehová yab jaykʼiʼ neʼets tu ku kʼanidhaʼ. Pero tu lej kulbedhál ki exlaʼ abal a Jehová in exlál jantʼiniʼ i atsʼál ani abal i yajnál jawaʼ i watʼamal. Jaxtám in léʼ tu ku tólmiy ki ejtiy abal chubax tu kʼanidhál ani in tʼajaʼ abal ka jilkʼon dhuchadh ti Biblia jantʼiniʼ játs in ey. Jun i kaw axi in tejwamedhál jantʼiniʼ játs in ey a Jehová játs an kʼanidhomtaláb (1 Juan 4:8). Patal jawaʼ in tʼajál a Jehová játs kom tu kʼanidhál. Jajáʼ jayej in tejwamédhanchal i kʼanidhomtaláb an atiklábchik kʼal axi yab u kʼanidháb (Mat. 5:​44, 45). w24.01 26 párrs. 1-3

A Jehová in eyendhaʼ a Moisés abal kin kaldhaʼ an israelitas ti Egipto, ani abal kin tejwamédhanchij abal kʼwajatak in tolmiychik. In eyendhaʼ jun i kʼamal lej púlik abal kin tajbay an israelitas tam akal ani in eyendhaʼ jun i tokow abal kin tsalmiy an israelitas tam kʼicháj (Éx. 13:21). A Moisés ani an israelitas in aynaʼchik nixéʼ xi tokow ani jaxtám in ejtowchik ka ulits ban Mar Rojo. Tam ti an israelitas in tsuʼuw abal kuxlab tal an egipcios, lej jikʼeychik kom yab in kwaʼalak juʼtáj ka adhláts. Pero a Moisés yab ukʼpin, pel kʼal a Jehová ti uchan ka kʼalej tanáʼ (Éx. 14:2). A Jehová in kʼaniy an israelitas kom Jajáʼ in tʼajaʼ jantʼoj axi an israelitas yabak in aychal (Éx. 14:​26-28). Al cuarenta i támub, a Moisés in aynaʼ an tokow axi a Jehová kʼwajatak in eyendhál abal kin ókʼnaʼ an israelitas (Éx. 33:​7, 9, 10). Al nixéʼ xi tokow, a Jehová in tawnálak a Moisés, ani talbél a Moisés in uchálak an israelitas jawaʼ u uchnalak kʼal a Jehová. A Jehová in tejwamédhaʼ abal exomak in eyendhál a Moisés abal ka ókʼnaʼ an israelitas. w24.02 21 párrs. 4, 5