Apay a Birokenyo ti Kinapudno?

BIGBIGEN ti adu a narelihiosuan nga organisasion nga adda kadakuada ti kinapudno, ket sigagagar nga iranudda daytoy iti sabsabali. Nupay kasta, mangiranudda kadagiti makatikaw a kinaadu dagiti “kinapudno.” Daytoy kadi ti sabali pay a pammaneknek nga amin a kinapudno ket relatibo, nga awan naan-anay a kinapudno? Saan.

Iti librona a The Art of Thinking, inyebkas ni Propesor V. R. Ruggiero ti siddaawna nga uray dagiti masirib a tattao no dadduma kunada a ti kinapudno ket relatibo. Ikalinteganna: “No tunggal maysa ikeddengna ti kabukbukodanna a kinapudno, no kasta, awan kapanunotan ti tao a nasaysayaat ngem iti sabali. Masapul nga agpapada amin. Ket no agpapada amin a kapanunotan, ania ti rason iti panangsukimat iti aniaman a tema? Apay nga agkabakab maipaay kadagiti sungbat ti arkeolohikal a salsaludsod? Apay a sukisoken dagiti makagapu iti riribuk idiay Makintengnga a Daya? Apay nga agsapul iti agas ti kanser? Apay a masukimat ti galaksi? Agbalin laeng a nainkalintegan dagitoy nga aramid no ti dadduma a sungbat ket nasaysayaat ngem iti sabsabali, no ti kinapudno ket banag a naiduma, ken saan a naapektaran babaen kadagiti indibidual a panangmatmat.”

Kinaagpaysona, awan ti pudno a mamati nga awan kinapudno. No maipapan kadagiti pisikal a kinapudno, kas ti medisina, matematika, wenno dagiti linteg ti pisiko, uray pay ti kapepeklan a relatibista patiennanto a pudno dagiti dadduma a banag. Asino kadatayo ti makaitured nga aglugan iti eroplano no saantay a pinanunot a dagiti linteg ti aerodynamics ket naan-anay a kinapudno? Adda dagiti napasingkedan a kinapudno; linikmutdatayo, ken italektay ti biagtayo kadakuada.

Ti Gatad ti Relatibismo

Nupay kasta, nabatbatad dagiti biddut ti relatibismo iti lubong ti moral, ta ditoy ti nangaramidan ti kasta a panagpampanunot iti kakaruan a panangdangran. Kastoy ti kuna ti The Encyclopedia Americana: “Siseserioso a napagduaduaan no ti pannakaammo, wenno ti pagaammo a kinapudno, ket maragpat ti tao . . . Nupay kasta, pudno a no mailaksid dagiti agkaasping a pagalagadan ti kinapudno ken pannakaammo kas arapaap laeng wenno makadangran, agrakaya ti natauan a kagimongan.”

Nalabit a napaliiwyo ti kasta a panagrakaya. Kas pagarigan, dagiti moral a pannursuro ti Biblia, a mangibaga a sibabatad a dakes ti seksual nga imoralidad, ket saan unayen a maibilbilang kas kinapudno. Dagiti kababalin nga​—“ikeddengmo no aniat’ umiso nga agpaay kenka”​—isut’ nasaknap a kapanunotan. Adda kadi makaibaga a ti panagrakaya ti kagimongan ket saan a nagtaud iti daytoy relatibistiko a panangmatmat? Sigurado a dagiti sangalubongan nga epidemia ti saksakit a mayakar gapu iti sekso, nasinasina a pamilia, ken panagsikog dagiti tin-edyer isut’ umdas a pammaneknek iti moral a pannakadadael.

Ania ti Kinapudno?

Gapuna, panawantayo dagiti nalibeg a danum ti relatibismo ket usigentay iti apagbiit ti deskribiren ti Biblia kas dagiti nalitnaw a danum ti kinapudno. (Juan 4:14; Apocalipsis 22:17) Iti Biblia, ti “kinapudno” ket saan a pulos a kas iti di maawatan, di matukod a kapanunotan a pagdedebatean dagiti pilosopo.

Idi kinuna ni Jesus a ti naan-anay a panggepna iti biag isut’ panangisaritana maipapan iti kinapudno, isut’ agsasao iti banag nga impateg dagiti matalek a Judio iti sinigsiglon. Kadagiti sagrado a suratda, nabayagen a nabása dagiti Judio ti “kinapudno” kas banag a piho, saan a pagpagarup. Iti Biblia, ti “kinapudno” isut’ nakaipatarusan ti Hebreo a sao nga “ʼemethʹ,” a mangipamatmat no aniat’ natibker, solido, ken nalabit kapatgan iti amin, mapagtalkan.

Addaan dagiti Judio iti naimbag a rason a mangmatmat iti kinapudno iti dayta a pamay-an. Inawaganda ti Diosda, ni Jehova, “a Dios ti pudno.” (Salmo 31:5) Daytoy ket gapu ta aniaman a banag a kinuna ni Jehova nga aramidenna, inaramidna. Idi nagkari, sinalimetmetanna ida. Idi nagipaltiing kadagiti padto, natungpalda. Idi nangyebkas kadagiti kamaudianan a panangukom, naipatungpalda. Naimatangan ti riniwriw nga Israelita dagitoy a kinapudno. Insurat ida dagiti napaltiingan a mannurat iti Biblia kas dagiti di mabalusingsing a kinapudno ti historia. Saan a kas iti sabsabali a libro a mamatmatmatan kas sagrado, ti Biblia ket saan a naipasdek a parupa ti maysa a sarsarita wenno sariugma. Naibangon daytoy a sititibker kadagiti mapasingkedan a kinapudno​—dagiti kinapudno iti historia, arkeolohia, siensia, ken sosiolohia. Di pakasdaawan a kuna ti salmista maipapan ken ni Jehova: “Ti lintegmo isu ti pudno. . . . Amin dagiti bilbilinmo kinapudno. . . . Ti pakadagupan ti saom isu ti pudno”!​—Salmo 119:142, 151, 160.

Inulit ni Jesu-Kristo dagiti sasao iti dayta a salmo idi kinunana iti kararag ken Jehova: “Ti saom ket kinapudno.” (Juan 17:17) Ammo ni Jesus nga aniaman a banag a sinao ni Amana ket naan-anay a natibker ken mapagtalkan. Umasping iti dayta, ni Jesus ket “napno iti . . . kinapudno.” (Juan 1:14) Nakaadal dagiti adalanna kas saksi, ket insuratda agpaay kadagiti amin a kaputotan, nga isuamin a kinunana ket mapagtalkan, ti kinapudno.a

Nupay kasta, idi imbaga ni Jesus ken ni Pilato nga isut’ immay ditoy daga tapno ipakaammona ti kinapudno, adda idi espesipiko a kinapudno a pampanunotenna. Imbaga dayta ni Jesus kas sungbatna iti saludsod ni Pilato: “Maysaka kadi nga ari?” (Juan 18:37) Ti Pagarian ti Dios, ken ti mismo nga akem ni Jesus kas ti Arina, isut’ kangrunaan a tema, ti kababagas ti pannursuro ni Jesus kabayatan ti kaaddana idi ditoy daga. (Lucas 4:43) [Ti pannursuro a] daytoy a Pagarian ti mangsantipikarto iti nagan ni Jehova, mangitan-ok iti kinasoberanona, ken mangisubli iti matalek a sangatauan iti agnanayon ken naragsak a biag isut’ “kinapudno” a namnama dagiti amin a pudno a Kristiano. Yantangay ti akem ni Jesus iti pannakatungpal dagiti amin a kari ti Dios ket nakapatpateg, ken yantangay amin dagiti padto ti Dios ket nagbalin nga “Amen,” wenno pudno, gapu kenkuana, siuumiso a maikuna ni Jesus: “Siak ti dalan ken ti kinapudno ken ti biag.”​—Juan 14:6; 2 Corinto 1:20; Apocalipsis 3:14.

Nakapatpateg unay kadagiti Kristiano itatta ti panangbigbig iti daytoy a kinapudno kas naan-anay a mapagtalkan. Kaipapananna a ti pammatida iti Dios ken ti namnamada kadagiti karina ket naibatay kadagiti agpayso, kadagiti kinapudno.

Kinapudno iti Aramid

Di pakasdaawan, inaig ti Biblia ti kinapudno iti aramid. (1 Samuel 12:24; 1 Juan 3:18) Kadagiti managbuteng-Dios a Judio, ti kinapudno ket saan idi a tema a maipaay iti panagpilosopia; maysa daytoy idi a wagas ti panagbiag. Ti Hebreo a sao para iti “kinapudno” mabalin met a kaipapananna ti “kinamatalek” ken naaramat a pangdeskribir iti maysa a mapagtalkan iti saona. Insuro ni Jesus dagiti adalanna a mangmatmat iti kinapudno manipud iti panangmatmatna. Sipipinget a kinondenar ni Jesus ti kinamanaginsisingpet dagiti Fariseo, ti nalawa a giwang iti nagbaetan dagiti managinsisingpet a sasaoda ken kadagiti nakillo nga ar-aramidda. Ken isut’ nangituyang iti ulidan iti panagbiag maitunos kadagiti kinapudno nga insurona.

Kasta met koma kadagiti amin a pasurot ni Kristo. Kadakuada, ti kinapudno ti Sao ti Dios, ti makaparagsak a naimbag a damag ti Pagarian ti Dios iti sidong ti panagturay ni Jesu-Kristo, ket napatpateg nga amang ngem iti gagangay nga impormasion. Dayta a kinapudno gutugotenna ida nga agtignay, pilitenna ida nga agbiag a maitunos iti dayta ken iburayda dayta iti sabsabali. (Idiligyo ti Jeremias 20:9.) Iti immuna a siglo a kongregasion Kristiano, ti wagas ti panagbiag a sinurotda kas paspasurot ni Kristo no dadduma ket pagaammo laeng idi kas “ti kinapudno” wenno “ti dalan ti kinapudno.”​—2 Juan 4; 3 Juan 4, 8; 2 Pedro 2:2.

Ti Kinabaknang a Maikari iti Aniaman a Gatad

Pudno, ti panangawat kadagiti kinapudno ti Sao ti Dios kalikagumanna ti maysa a gatad. Umuna, ti laengen panangadal iti kinapudno ket mabalin a makariribuk a kapadasan. Kuna ti The Encyclopedia Americana: “Ti kinapudno ket masansan a di maanamongan, gapu ta dina suportaran ti di umiso a kapanunotan wenno sarsarita.” Mabalin a makapaupay ti pannakakita a naibutaktak dagiti patpatientayo kas ulbod, kangrunaanna no insurodatay dagiti pagtaltalkan a narelihiosuan a pangulo. Inyasping ti dadduma a tattao ti kapadasan iti pannakatakuat a dagiti pagtaltalkan a nagannak ket kinapudnona, nalimedda gayam a kriminal. Ngem saan kadi a ti pannakatakuat iti narelihiosuan a kinapudno ket nasaysayaat ngem ti panagbiag iti sidong ti pannakaallilaw? Saan kadi a nasaysayaat ti mangammo kadagiti kinapudno ngem ti paiturong kadagiti kinaulbod?b​—Idiligyo ti Juan 8:32; Roma 3:4.

Maikadua, ti panagbiag maitunos iti narelihiosuan a kinapudno mabalin a kaipapanannanto ti di panangawat kadatayo dagiti dati a gagayyemtayo. Iti maysa a lubong a nakaad-adu ti “nangisukat iti kinapudno ti Dios maipaay iti kinaulbod,” kasla karkarna dagidiay mangannurot iti kinapudno ti Sao ti Dios ket no dadduma, isudat’ malikliklikan ken saanda ida a maawatan.​—Roma 1:25; 1 Pedro 4:4.

Ngem ti kinapudno ket napatpateg ngem daytoy dua a gatad. Ti pannakaammo iti kinapudno luk-atannatayo manipud kadagiti kinaulbod, pannakaallilaw, ken an-anito. Ket no agbiagtayo a maitunos iti dayta, ti kinapudno pabilgennatayo a mangibtur kadagiti pakarigatan. Ti kinapudno ti Dios ket mapagtalkan unay ken nasayaat-pannakaipasdekna, ken gutugotennatay buyogen ti namnama, a tumulong kadatayo nga agtalinaed a natibker iti sidong ti aniaman a suot. Di pakasdaawan nga inyarig ni apostol Pablo ti kinapudno iti akaba, natibker a barikes a lalat, wenno barakang, nga inaramat dagiti soldado iti gubat!​—Efeso 6:13, 14.

Kunaen ti proverbio iti Biblia: “Gatangem ti pudno, ken dika lakuen​—kinasirib ken sursuro ken pannakaawat.” (Proverbio 23:23) Ti di panangikankano iti kinapudno kas relatibo wenno awan ket pannakaikapis iti kararagsakan ken makapnek a panagsirarak nga ituktukon ti biag. Ti pannakasarak iti dayta ket pannakasarak iti namnama; ti panangammo ken panangayat iti dayta ket panangammo ken panangayat iti Namarsua iti uniberso ken iti bugbugtong nga Anakna; ti panagbiag a maitunos iti dayta ket panagbiag nga addaan panggep ken talna ti panunot, ita ken iti masanguanan.​—Proverbio 2:1-5; Zacarias 8:19; Juan 17:3.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Mabalbaliwan Aya ti Kinapudno?

DAYTA a saludsod ket imbangon ni V. R. Ruggiero iti librona a The Art of Thinking. Ti sungbatna ket saan. Inlawlawagna: “No dadduma, kasla agbaliw ti kinapudno, ngem iti panangsukimat a naimbag matakuatanto a saan a nabaliwan dayta.”

“Usigenyo,” kunana, “ti kaso ti pannakaisurat ti umuna a libro ti Biblia, ti libro a Genesis. Iti sinigsiglon, agpada a pinati dagiti Kristiano ken Judio a maymaysa ti nangisurat iti libro. Idi agangay, napagduaduaan daytoy a panangmatmat, ket kamaudiananna nasukatan babaen ti pammati nga agarup lima dagiti nangisurat iti Genesis. Kalpasanna, idi 1981, naipablaak dagiti nagbanagan ti lima-a-tawen a linguistiko a panagsukimat iti Genesis, a mangibagbaga a nalabit adda 82 porsiento nga insurat daytoy ti maymaysa [a tao], kas iti dati a naipagarup.

“Nagbalbaliw kadi ti kinapudno maipapan iti pannakaisurat ti Genesis? Saan. Ti laeng pammatitayo ti nabaliwan. . . . Saanto a mabalbaliwan ti kinapudno babaen ti pannakaammotayo wenno ti kinakunengtayo.”

[Kahon iti panid 7]

Panagraem Maipaay iti Kinapudno

“TI PANAGRAEM iti kinapudno ket saan laeng a kasla negatibo a kababalin iti bukodtayo a panawen a mangpadpadas a ‘mangibutaktak’ iti isuamin, iti pammati a sigurado nga awan ti makaibaga nga adda kenkuana ti kinapudno. [Ti panagraem maipaay iti kinapudno] isut’ kababalin a namagtipon iti naragsak a panagtalek a ti kinapudno ket pudno a masarakan, buyogen iti napakumbaba a panagpasakup iti kinapudno kaanoman ken sadinoman ti pagparanganna. Ti kasta a silulukat-a-kapanunotan iti kinapudno ket makalikaguman kadagidiay agdaydayaw iti Dios ti kinapudno; idinto ta ti maikanatad a panagraem iti kinapudno ipatalgedna ti kinamapagtalkan iti pannakilangen ti maysa a tao iti kaarrubana, agpadpada iti sao ken aramid. Isu daytoy ti kababalin, a nakitatayo, nga agpadpada a patalgedan ti D[aan] a T[ulag] ken ti B[aro] a T[ulag].”​—The New International Dictionary of New Testament Theology, Tomo 3, panid 901.

[Dagiti Ladawan iti panid 7]

Dagiti sientipiko nga irarang-ay ket naibatay iti pannakaipalgak dagiti sientipiko a kinapudno

[Ladawan iti panid 8]

Ramanen ti kinapudno ti Pagarian ken dagiti bendisionna