Mataginayon ti Sao ti Dios
“Ti sao ti Diostayo mataginayonto.”—ISAIAS 40:8.
1. (a) Ania ti kayat a sawen ditoy ti “sao ti Diostayo”? (b) Kasano a maidilig dagiti kari ti tattao iti sao ti Dios?
AGDUYOS dagiti tattao nga agtalek kadagiti kari dagiti prominente a lallaki ken babbai. Ngem uray kasano kasayaat dagitoy a kari iti imatang dagiti tattao nga agtarigagay iti nasaysayaat a panagbiag, kasda la sabong a malaylay no idilig iti sao ti Diostayo. (Salmo 146:3, 4) Nasurok a 2,700 a tawenen ti napalabas, pinaltiingan ni Jehova a Dios ni propeta Isaias a mangisurat iti daytoy: “Amin a lasag isu ruot, ken amin a kinasayaatna isu ti kasla sabong iti tay-ak. . . . Ti ruot magango, ti sabong malaylay; ngem ti sao ti Diostayo mataginayonto.” (Isaias 40:6, 8) Ania dayta mataginayon a “sao”? Isu ti panggep ti Dios a sinaona. Naisurat ita iti Biblia dayta a “sao.”—1 Pedro 1:24, 25.
2. Iti sango dagiti ania a kababalin ken tignay a tinungpal ni Jehova ti saona maipanggep iti nagkauna nga Israel ken Juda?
2 Napasaran dagiti tattao nga agbibiag idi kaaldawan ti nagkauna nga Israel ti kinapudno ti insurat ni Isaias. Babaen kadagiti mammadtona, impakpakauna ni Jehova a makayawanto, umuna ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel ket kalpasanna ti dua-tribu a pagarian ti Juda, gapu iti nakaro a kinagulibda kenkuana. (Jeremias 20:4; Amos 5:2, 27) Nupay indadanesda, pinapatayda pay ketdi dagiti mammadto ni Jehova, pinuoranda ti lukot a naglaon iti pammakdaar a mensahe ti Dios, ken dimmawatda iti tulong militar ti Egipto tapno malapdan ti pannakatungpalna, saan a nakeltay ti sao ni Jehova. (Jeremias 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Lucas 13:34) Maysa pay, naaddaan iti nakaskasdaaw a kaitungpalan ti kari ti Dios a pannakaisubli dagiti nagbabawi a natda a Judio iti dagada.—Isaias, kapitulo 35.
3. (a) Aniada a kari nga inlanad ni Isaias ti nangnangruna a paginteresantayo? (b) Apay a kombinsidokayo a pudno a matungpalto dagitoy a bambanag?
3 Babaen ken Isaias, impakpakauna met ni Jehova ti nalinteg a panangituray ti Mesias iti sangatauan, pannakasubbot iti basol ken ipapatay, ken ti panagbalin a paraiso ti daga. (Isaias 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Matungpalto met aya dagitoy? Di pagduaduaan! “Ti Dios . . . dina mabalin ti agulbod.” Pinailanadna ti naimpadtuan a saona nga agpaay iti pagimbagantayo, ket siniguradona a maitalimeng dayta.—Tito 1:2; Roma 15:4.
4. Nupay saan a naitalimeng dagiti orihinal a manuskrito ti Biblia, kasano a pudno a “sibibiag” ti sao ti Dios?
4 Saan nga intalimeng ni Jehova dagiti orihinal a manuskrito a nangisuratan dagiti nagkauna a mannuratna kadagidiay a padto. Ngem ti ‘saona,’ ti naideklara a panggepna, ket sibibiag a sao. Saan a malapdan ti pannakatungpal dayta a panggep, ket bayat a matungtungpal, mailatak ti nalmeng a pampanunot ken motibo dagiti tattao a maapektaranna. (Hebreo 4:12) Mainayon pay, ipakita ti historikal a rekord nga indalan ti Dios ti pannakaitalimeng ken pannakaipatarus dagiti naipaltiing a Kasuratan a mismo.
Idi Ginandatda a Lapdan
5. (a) Ania ti inaramid ti ari ti Siria iti panangikagumaanna a mangdadael iti naipaltiing a Hebreo a Kasuratan? (b) Apay a napaay?
5 Saan laeng a namnaminsan nga inkagumaan dagiti agtuturay a dadaelen dagiti naipaltiing a kasuratan. Idi 168 K.K.P., nangbangon ni Antiochus Epiphanes nga ari ti Siria (nailadawan iti panid 10) iti altar a maipaay ken Zeus iti templo a naidaton ken Jehova. Binirokna pay ‘dagiti libro ti Linteg,’ pinuoranna dagitoy, sana imbilin a mapapatay ti asinoman nga agik-ikut kadagita a Kasuratan. Uray kasano ti kaadu dagiti kopia a pinuoranna idiay Jerusalem ken Judea, dina nalapdan nga interamente ti pannakaisaknap dagiti Kasuratan. Iti daydi a tiempo naiwaraswaras dagiti kagimongan a Judio iti adu a daga, ket addaan ti tunggal sinagoga kadagiti lukot.—Idiligyo ti Aramid 13:14, 15.
6. (a) Ania a napinget a panangikagumaan ti naaramid tapno madadael dagiti Kasuratan nga inaramat dagiti nagkauna a Kristiano? (b) Ania ti nagbanaganna?
6 Idi 303 K.P., imbilin met ti Emperador ti Roma a ni Diocletian ti pannakarakrak dagiti lugar a pagtataripnongan dagiti Kristiano ken ti ‘pannakapuor dagiti Kasuratanda.’ Nagtultuloy ti kasta a panangdadael iti las-ud ti maysa a dekada. Nupay nakaro ti pannakaidadanes, saan a nagballigi ni Diocletian a nangpukaw iti Kinakristiano, ket di met pinalubosan ti Dios dagiti ahente ti emperador a mangdadael kadagiti amin a kopia ti uray maysa a paset ti naipaltiing a Saona. Ngem babaen ti reaksionda iti pannakaisaknap ken pannakaikasaba ti Sao ti Dios, imparangarang dagiti bumusbusor ti linaon ti pusoda. Impabigbigda ti bagbagida kas tattao a binulsek ni Satanas ken mangitungtungpal iti pagayatanna.—Juan 8:44; 1 Juan 3:10-12.
7. (a) Ania ti naaramid tapno malapdan ti panagsaknap ti pannakaammo iti Biblia idiay makinlaud a Europa? (b) Ania ti naaramid iti pannakaipatarus ken pannakaipablaak ti Biblia?
7 Adda dadduma pay a naaramid tapno malapdan ti panagsaknap ti pannakaammo iti Biblia. Idi saanen a maar-aramat ti pagsasao a Latin, saan a dagiti pagano nga agtuturay no di ket dagiti agkunkuna a Kristiano—da Papa Gregorio VII (1073-85) ken Papa Inocencio III (1198-1216)—ti sipipinget a nangbusor iti pannakaipatarus ti Biblia kadagiti pagsasao nga ar-aramaten dagiti gagangay a tattao. Tapno malapdan ti isusupiat iti autoridad ti simbaan, idi 1229, imbilin ti Konseho a Romano Katoliko idiay Toulouse, Francia, a ti gagangay nga umili dina mabalin ti agikut kadagiti libro ti Biblia iti kadawyan a pagsasao. Siuulpit a naaramat ti Inkisision tapno maipatungpal dayta a bilin. Kaskasdi, kalpasan ti 400 a tawen ti Inkisision, dagiti mangipatpateg iti Sao ti Dios naipatarusda ti kompleto a Biblia ken isaksaknapda idi dagiti naimaldit nga edisionna iti agarup 20 a pagsasao, malaksid pay kadagiti dialekto, ken ti dadakkel a paset daytoy iti 16 pay a pagsasao.
8. Idi maika-19 a siglo, ania ti mapaspasamak iti tay-ak ti panangipatarus ken panangiwaras iti Biblia idiay Russia?
8 Saan laeng a ti Iglesia Romana Katolika ti nangikagumaan a mangilemmeng iti Biblia kadagiti gagangay a tattao. Idi rugrugi ti maika-19 a siglo, ni Pavsky, propesor iti St. Petersburg Academy of Divinity, impatarusna ti Ebanghelio ni Mateo iti Ruso manipud iti Griego. Naipatarus met iti Ruso ti dadduma pay a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan, ket ni Pavsky ti nagserbi nga editor. Nasaknap ti pannakaiwaras dagitoy agingga nga, idi 1826, babaen ti panangimaniobra ti simbaan, nasugsogan ti czar a mangipasidong ti Russian Bible Society iti pannarawidwid ti “Nasantuan a Sinodo” ti Russian Orthodox Church, a sibaballigi idi a nangpasardeng iti panagandar daytoy. Idi agangay, impatarus ni Pavsky iti Ruso ti Hebreo a Kasuratan manipud iti Hebreo. Iti agarup daydi met la a tiempo, ni Makarios, maysa nga arkimandrito ti Orthodox Church, impatarusna met iti Ruso ti Hebreo a Kasuratan manipud iti Hebreo. Agpada a nadusada gapu iti inaramidda, ket naikabil dagiti patarusda iti pagidulinan ti rekord ti simbaan. Determinado ti simbaan a pagtalinaeden ti Biblia iti kadaanan a pagsasao nga Slavonico, nga iti daydi a tiempo saan a mabasa wenno maawatan dagiti gagangay a tattao. Idi laeng saanen a malapdan ti panagregget dagiti tattao a gumun-od iti pannakaammo iti Biblia nga inrusat ti “Nasantuan a Sinodo,” idi 1856, ti panangipatarus nga inanamongan ti sinodo, a sinurotna dagiti pagannurotan a siaannad a naputar tapno masigurado a maitunos kadagiti kapanunotan ti simbaan dagiti ebkas a naaramat. Gapuna, mainaig iti pannakaisaknap ti Sao ti Dios, nailatak ti panagpammarang ken ti agpayso a panggep dagiti panguluen ti relihion, kas ipalgak dagiti sao ken aramidda.—2 Tesalonica 2:3, 4.
Panangsaluad iti Kinasin-aw ti Sao
9. Kasano nga impakita dagiti dadduma a managipatarus iti Biblia ti panangipategda iti Sao ti Dios?
9 Mairaman kadagidiay nangipatarus ken nangkopia iti Kasuratan dagiti lallaki a pudno a nangipateg iti Sao ti Dios ken sipapasnek a nangikagumaan a mangidanon iti dayta kadagiti amin a tattao. Napapatay kas martir (idi 1536) ni William Tyndale gapu iti panangipatarusna iti Biblia iti Ingles. Imbalud ti Inkisision Katoliko (kalpasan ti 1544) ni Francisco de Enzinas gapu iti panangipatarus ken panangipablaakna iti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Español. Insebba ni Robert Morrison ti biagna a nangipatarus iti Biblia iti Insik (manipud 1807 agingga idi 1818).
10. Aniada nga ehemplo ti mangipakita nga adda idi dagiti managipatarus a saan a ti panangipateg iti Sao ti Dios ti nakagutugotanda?
10 Nupay kasta, no dadduma adda dagiti banag malaksid iti panangipateg iti Sao ti Dios a nangimpluensia kadagiti para-kopia ken managipatarus. Usigenyo ti uppat nga ehemplo: (1) Nangbangon dagiti Samaritano iti templo idiay Bantay Gerizim kas karibal ti templo idiay Jerusalem. Kas panangsuporta iti dayta, nabaliwan ti Exodo 20:17 iti Samaritano a Pentateuko. Nainayon ti bilin, a kas man la paset ti Sangapulo a Bilin, a mangbangon iti altar a bato idiay Bantay Gerizim ken agdaton sadiay. (2) Ti tao nga immuna a nangipatarus iti libro ni Daniel para iti Griego a Septuagint linabsingna dagiti pagannurotan iti panangipatarusna. Nanginayon kadagiti sao nga impagarupna a mangilawlawag wenno mangpasayaat iti teksto a Hebreo. Inikkatna dagiti detalye nga impagarupna a di maawat dagiti agbasa. Idi impatarusna ti padto maipapan iti panawen a panagparang ti Mesias, a masarakan iti Daniel 9:24-27, pinalsipikarna ti nadakamat a panawen sana ninayonan, binaliwan, ken pinagsisinnukat dagiti sao, nalawag tapno agparang a suportaran ti padto ti pannakidangadang dagiti Macabeo. (3) Idi maikapat a siglo K.P., iti maysa a salaysay a Latin, nabatad nga innayon ti napeklan a Trinitariano ti sasao nga “idiay langit, ti Ama, ti Verbo, ken ti espiritu santo; ket dagitoy tallo maymaysada” a kas man la naadaw dagitoy iti 1 Juan 5:7. Idi agangay nainayon dagita a sao iti teksto ti manuskrito ti Biblia a Latin. (4) Idiay Francia, inautorisaran ni Louis XIII (1610-43) ni Jacques Corbin a mangipatarus iti Biblia iti Pranses tapno matupagan ti ar-aramiden dagiti Protestante. Buyogen ti kasta a panggep, binaliwan ni Corbin ti sumagmamano a teksto, nga innayonna ti “nasantuan a sakripisio ti Misa” iti Aramid 13:2.
11. (a) Kasano a nataginayon ti Sao ti Dios iti laksid ti panangpalsipika dagiti dadduma a managipatarus? (b) Kasano kawadwad dagiti kadaanan a manuskrito a mangpaneknek iti orihinal nga imbaga ti Biblia? (Kitaenyo ti kahon.)
11 Saan a linapdan ni Jehova ti kasta a panangtabbiraw iti Saona, ket di met binalbaliwan dayta ti panggepna. Ania ti epektona? Ti pannakatukoy ti Bantay Gerizim dina pinagbalin ti relihion dagiti Samaritano nga ahensia ti Dios a mangbendision iti sangatauan. Pinaneknekanna ketdi a, nupay ibagbaga ti relihion dagiti Samaritano a mamatida iti Pentateuko, saan a mapagtalkan dayta a pangisuro iti kinapudno. (Juan 4:20-24) Ti pannakaballikug dagiti sao iti Septuagint dina nalapdan ti iyaay ti Mesias iti tiempo nga impadto ni propeta Daniel. Maysa pay, uray pay maar-aramat idi umuna a siglo ti Septuagint, nalawag a naruam dagiti Judio a makangkangngeg iti pannakaibasa dagiti Kasuratan iti Hebreo kadagiti sinagogada. Gapuna, “siinanama dagiti tattao” idi immadanin ti tiempo a pannakatungpal ti padto. (Lucas 3:15) No maipapan kadagiti sao a nainayon iti 1 Juan 5:7 a mangsuporta iti Trinidad ken iti Aramid 13:2 a mangikalintegan iti Misa, dagitoy saanda a binaliwan ti kinapudno. Ket idi agangay naan-anay a naibutaktak dagiti kasta a panangpalsipika. Nawadwad dagiti manuskrito ti Biblia iti orihinal a pagsasao a pangsiertuan iti kinaumiso ti aniaman a patarus.
12. (a) Aniada a nakaro a pannakabalbaliw ti inaramid ti dadduma a managipatarus iti Biblia? (b) Kasano kasaknap ti epekto dagitoy?
12 Saan laeng a ti panangbalbaliw kadagiti sao ti sumagmamano a bersikulo ti nairaman iti inaramid dagiti dadduma a nangbalbaliw iti Kasuratan. Panangatakar dagitoy iti kinasiasino ti pudno a Dios a mismo. Dagitoy a pannakabalbaliw a mismo ken ti kaaduda nalawag a paneknekanna nga adda nangimpluensia a nabilbileg ngem ti asinoman a tao wenno organisasion ti tao—wen, ti kangrunaan a kabusor ni Jehova, ni Satanas a Diablo. Iti panagpaimpluensiada kenkuana, dagiti agipatpatarus ken para-kopia—magagaran ti sumagmamano, dagiti dadduma agsarimadeng—rinugianda nga inikkat ti mismo a personal a nagan ti Dios, a Jehova, iti naipaltiing a Saona iti rinibu a paset a pagparanganna. Kasakbayanna, dagiti dadduma a patarus a Griego, Latin, Aleman, Ingles, Italiano, ken Olandes, ken dadduma pay a naipatarus manipud Hebreo, inikkatda a namimpinsan ti nagan ti Dios wenno pinagtalinaedda iti sumagmamano laeng a paset. Naikkat met dayta kadagiti kopia ti Kristiano a Griego a Kasuratan.
13. Apay a ti nasaknap a panangbalbaliw iti Biblia saan a nagbanag iti pannakapunas ti nagan ti Dios iti panunot ti tao?
13 Ngem saan a napunas iti panunot ti tao dayta nadayag a nagan. Dagiti patarus ti Hebreo a Kasuratan iti Español, Portugues, Aleman, Ingles, Pranses, ken dadduma pay, inramanda ti personal a nagan ti Dios kas maiparbeng. Idi maika-16 a siglo, nangrugi manen a nagparang ti personal a nagan ti Dios iti nadumaduma a Hebreo a patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan; idi maika-18 a siglo, iti Aleman; idi maika-19 a siglo, iti Croatiano ken Ingles. Uray no padasen dagiti tattao nga ilemmeng ti nagan ti Dios, inton dumteng ti “aldaw ni Jehova,” kas kuna ti Dios, ‘dagiti nasion maammuandanto a siak ni Jehova.’ Saan a mapaay dayta naideklara a panggep ti Dios.—2 Pedro 3:10; Ezequiel 38:23; Isaias 11:9; 55:11.
Maidandanon ti Mensahe iti Intero a Lubong
14. (a) Idi apagtapog ti maika-20 a siglo, iti mano a pagsasao ti Europa a naimalditen ti Biblia, ket ania ti epektona? (b) Iti arinunos ti 1914, iti mano a pagsasao iti Africa a magun-odan ti Biblia?
14 Idi agbannawag ti maika-20 a siglo, maimalmalditen ti Biblia iti 94 a pagsasao iti Europa. Dayta ti namagalerto kadagiti estudiante ti Biblia iti dayta a paset ti lubong iti kinapudno a dumtengto dagiti makapakellaat a pasamak iti panagngudo ti Panawen Gentil iti 1914, ket pudno a napasamak dagitoy! (Lucas 21:24) Sakbay a nagpatingga ti nagpateg a tawen 1914, ti Biblia, intero man wenno ti dadduma a librona, ket naipablaak iti 157 a pagsasao iti Africa, malaksid pay iti Ingles, Pranses, ken Portugues a pagsasao a sapasap a maar-aramat. Gapuna, naipasdek ti pundasion iti panangisuro kadagiti mangwayawaya iti naespirituan a kinapudno ti Biblia kadagiti napakumbaba a tattao iti adu a tribu ken puli nga agnanaed sadiay.
15. Idi mangrugi ti maudi nga al-aldaw, kasano kasaknap a magun-odan ti Biblia iti pagsasao dagiti tattao kadagiti pagilian iti America?
15 Bayat a simrek ti lubong iti naipadto a maudi nga al-aldaw, sapasap idin a maar-aramat ti Biblia idiay America. Dagiti imigrante manipud Europa intugotda dagitoy iti amin a nagduduma a pagsasaoda. Nairusat ti nasaknap a programa a panangisuro iti Biblia, agraman dagiti palawag publiko ken naganetget a panagiwaras iti literatura ti Biblia nga impablaak dagiti Internasional nga Estudiante ti Biblia, kas awag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Mainayon pay, agimalmaldit idin iti Biblia dagiti sosiedad ti Biblia iti 57 pay a pagsasao nga agpaay kadagiti katutubo nga agnanaed iti Western Hemisphere.
16, 17. (a) Kasano kasaknap a magun-odan ti Biblia idi dimteng ti panawen ti sangalubongan a panangasaba? (b) Kasano a napaneknekan a pudno a mataginayon ken makaimpluensia unay a libro ti Biblia?
16 Idi dimteng ti panawen a pannakaikasaba ti naimbag a damag iti intero a lubong sakbay nga ‘umay ti panungpalan,’ saanen a kabarbaro ti Biblia iti Asia ken kadagiti isla ti Pacifico. (Mateo 24:14) Naipablaaken iti 232 a pagsasao iti dayta a paset ti lubong. Kompleto dagiti dadduma a Biblia; adu ti patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan; dagiti dadduma ket maymaysa a libro ti Sagrado a Kasuratan.
17 Nalawag, saan a nagtalinaed ti Biblia a kas maysa laeng a bubuyaen iti museo. Kadagiti amin a libro, dayta ti kasaknapan ti pannakaipatarus ken pannakaiwarasna. Maitunos iti dayta a pammaneknek ti pananganamong ti Dios, matungtungal ti nailanad iti dayta a libro. Dagiti sursurona ken ti espiritu a nangipaltiing iti dayta naaddaanda met iti manayon nga epekto iti biag dagiti tattao iti adu a daga. (1 Pedro 1:24, 25) Ngem adu pay ti dumteng—nakaad-adu.
Malagipyo Kadi?
◻ Ania ti “sao ti Diostayo” a mataginayon?
◻ Aniada a panaggandat ti naaramid tapno malapdan ti Biblia, ket ania ti resultana?
◻ Kasano a nasaluadan ti kinatarnaw ti Biblia?
◻ Kasano a napaneknekan a ti panggep ti Dios nga insawangna ket sibibiag a sao?
[Kahon iti panid 12]
Talaga Kadi nga Ammotayo ti Orihinal a Kinuna ti Biblia?
Agarup 6,000 nga insurat ti ima a manuskrito a Hebreo ti mangpasingked iti linaon ti Hebreo a Kasuratan. Naaramid ti sumagmamano kadagitoy kasakbayan ti panawen Kristiano. Di nakurkurang ngem 19 a manuskrito ti kompleto a Hebreo a Kasuratan ti naaramid iti panawen sakbay a naimbento ti makina a pagimprenta. Mainayon pay, manipud iti isu met laeng a panawen, addan dagiti patarus iti 28 a dadduma pay a pagsasao.
Para iti Kristiano a Griego a Kasuratan, agarup 5,000 a manuskrito iti Griego ti nailista. Naaramid ti maysa kadagitoy sakbay ti 125 K.P., iti kasta sumagmamano laeng a tawen kalpasan ti orihinal a pannakaisuratda. Ket maipagarup a nadadaan dagiti dadduma a manuskrito. Para iti 22 kadagiti 27 a naipaltiing a libro, adda 10 agingga iti 19 a kompleto nga uncial a manuskrito. Ti kabassitan a bilang dagiti kompleto nga uncial a manuskrito para iti aniaman kadagiti libro iti daytoy a paset ti Biblia ket tallo—para iti Apocalipsis. Naaramid idi maikapat a siglo K.P. ti maysa a manuskrito ti kompleto a Kristiano a Griego a Kasuratan.
Awanen sabali pay a kadaanan a literatura ti mapasingkedan ti kasta a kawadwad dagiti nagkauna a dokumentado a pammaneknek.