Dagiti “Kakabsat a Polaco”​—Apay a Naidadanesda?

Idi 1638, dinudog ti Polaco a parliamento ti bassit a narelihiosuan a grupo a pagaammo kas Kakabsat a Polaco. Nadadael ti maysa a simbaan ken pagimprentaan daytoy a grupo. Naipaserra ti University of Raków, ket napapanaw dagiti propesor a mangisursuro sadiay.

Kalpasan ti duapulo a tawen, nakarkaro pay ti inaramid ti parliamento. Pinagtalawna iti pagilian ti nalabit 10,000 wenno nasursurok pay a kameng daytoy a grupo. Apay nga imminget unay ti kasasaad iti pagilian a maibilang idi kas maysa kadagiti pagilian iti intero nga Europa a mangraraem iti wayawaya? Ania ti naaramidan dagiti Kakabsat a Polaco tapno maikarida iti kasta a nakas-ang a pannakatrato?

NANGRUGI amin dayta iti riri a timmaud iti uneg ti Iglesia Calvinista idiay Poland. Ti maysa a kangrunaan a nagriririanda isu ti doktrina a Trinidad. Inlaksid dayta dagiti panguluen ti rumusrusing a grupo iti uneg ti iglesia gapu ta saan a nainkasuratan. Daytoy ti namagpungtot kadagiti panguluen ti iglesia, a pakaigapuan ti isisina daytoy rumusrusing a grupo.

Inawagan dagiti Calvinista dagitoy simmina kas Arian,a ngem kaykayat a maawagan dagiti pasurot daytoy baro a grupo kas Kristiano wenno Kakabsat a Polaco. Naawaganda met a Socinian, a naadaw iti nagan ni Laelius Socinus, maysa nga Italiano nga inimpluensiaan ni Servetus ken kaanakanna ni Faustus Socinus a napan idiay Poland ket nagbalin a prominente iti dayta a grupo.

Iti daydi a tiempo, inkagumaan ni Jan Sienieński, maysa a natan-ok a Polaco, nga impaayan ti baro nga iglesia iti inawaganna “a natalna, naiputputong a lugar” a rumang-ayan daytoy. Gapu iti espesial a pribilehio nga impaay ti ari ti Poland, impasdek ni Sienieński ti ili ti Raków, a nagbalin idi agangay a sentro ti Socinianismo idiay Poland. Inikkan ni Sienieński dagiti umili ti Raków iti nadumaduma a karbengan, a pakairamanan ti kalintegan nga agdayaw a siwayawaya.

Naatrakar iti baro nga ili dagiti trabahador, doktor, parmasiutika, umili, ken natan-ok a tattao manipud nadumaduma a denominasion. Kanayonanna, napan sadiay ti adu a ministro manipud Poland, Lithuania, Transylvania, Francia, ken uray ti England. Nupay kasta, saan nga amin kadagitoy a simmarungkar ket umanamong kadagiti pammati dagiti Socinian; isu nga iti simmaruno a tallo a tawen, manipud 1569 agingga iti 1572, nagbalin ti Raków a lugar dagiti awan patinggana a diskusion mainaig iti relihion ken iti Dios. Ania ti resultana?

Nabingay a Grupo

Nabingay ti mismo a grupo dagiti Socinian. Iti maysa a dasig, adda dagidiay nangawat kadagiti radikal a kapanunotan; iti sabali a dasig, adda dagidiay liberal ti kapanunotanda. Nupay kasta, iti laksid dagiti dida pagtutunosan, naiduma dagiti pareho a patpatienda. Saanda a mamati iti Trinidad; saanda nga an-annuroten ti panangbuniag iti maladaga; saanda nga agaramat kadagiti armas ken masansan a dida agtakem iti gobierno.b Dida met patien a ti impierno ket lugar a pagtutuokan. Kadagitoy amin, saanda a sinalimetmetan dagiti nalatak a narelihiosuan a tradision.

Dagiti klero a Calvinista ken Katoliko ket agpada a siiinget a bimmusor iti grupo, ngem ginundawayan dagiti ministro a Socinian nga insuro dagiti patpatienda bayat nga adda pay la wayawaya ti relihion babaen ti pammalubos dagiti ari a Polaco kas ken Sigismund II Augustus ken ni Stephen Báthory.

Ti Naisangsangayan a Nagapuanan ni Budny

Ti Biblia a patarus dagiti Calvinista, a nasaknap idi a maus-usar, ket dina maipaay dagiti kasapulan ti adu a managbasa. Naipaulog daytoy a patarus, saan a manipud kadagiti orihinal a pagsasao, no di ket manipud iti Latin Vulgate ken iti maysa nga agdama idi a patarus a Pranses. Kuna ti maysa nga autoridad: “Naisakripisio ti kinatarnaw ken kinaumiso ti linaonna no idilig iti orihinal tapno laeng mapapintas ti estilo ti pannakaisuratna.” Adu a biddut ti naiserrek. Iti kasta, naawis ti nalatak nga eskolar nga agnagan Szymon Budny a mangkorehir iti patarus. Kinunana a nalaklaka no agaramid iti baro a patarus imbes a korehiren ti dati a naipatarus. Inrugi ni Budny dayta a proyekto idi agarup 1567.

Iti panagipatarusna, inusig a nalaing ni Budny ti tunggal sao ken dagiti mainaig iti dayta a sasao iti pamay-an a di pay inaramid ti asinoman idiay Poland. No narigat nga ipatarus ti Hebreo a teksto, inlanadna ti literal a patarus daytoy babaen dagiti nota iti pingir. No kasapulan, nangbukel kadagiti baro a sao ken inusarna dagiti simple ken inaldaw a sasao nga ar-aramaten dagiti Polaco idi tiempona. Panggepna nga ipaayan ti managbasa iti mapagtalkan ken umiso a patarus ti Biblia.

Naipablaak ti kompleto a Biblia a patarus ni Budny idi 1572. Nupay kasta, binaliwan dagiti nagipablaak ti impatarusna a Griego a Kasuratan. Saan a naupay ni Budny. Nangaramid iti rebisado a bersion, a nairingpasna kalpasan ti dua a tawen. Ti nasudi a patarus ni Budny iti Griego a Kasuratan ket nasaysayaat ngem kadagiti immuna a Polaco a patarus. Kanayonanna pay, insublina ti nagan ti Dios a Jehova iti adu a paset ti Biblia.

Iti arinunos ti maika-16 a siglo agingga iti umuna a tallo a dekada ti maika-17 a siglo, ti Raków a sentro ti movimiento ket nagbalin a narelihiosuan ken intelektual a lugar. Sadiay nga impablaak dagiti panguluen ken mannurat ti Kakabsat a Polaco dagiti polieto ken publikasionda.

Intandudoda ti Edukasion

Rimmang-ay ti panagipablaak a trabaho dagiti Kakabsat a Polaco idi agarup 1600, idi a naipasdek ti maysa a pagimprentaan idiay Raków. Kabaelan ti pagimprentaan ti agaramid kadagiti ababa nga artikulo ken dadakkel a libro iti sumagmamano a pagsasao. Kas sentro a pagimprentaan, di nagbayag pimmatas ti Raków kadagiti kasasayaatan idiay Europa. Mapapati nga adda agarup 200 a publikasion a nayimprenta iti simmaruno nga 40 a tawen. Dagiti de kalidad a papel a maaramat iti literatura ket aggapu iti kabangibang a pagaramidan iti papel, a kukua dagiti Kakabsat a Polaco.

Nakita dagiti Kakabsat a Polaco a masapul a maedukaran dagiti kapammatianda ken dagiti sabsabali. Tapno maibanag dayta, naipasdek ti University of Raków idi 1602. Nageskuela sadiay dagiti annak a lallaki dagiti Kakabsat a Polaco, agraman dagiti Katoliko ken Protestante nga ubbing a lallaki. Nupay ti unibersidad ket maysa a seminario, saan la a relihion ti maisursuro, no di ket nairaman iti kurikulum dagiti ganggannaet a pagsasao, etiko, ekonomia, historia, linteg, lohika, siensia, matematika, medisina, ken gimnastiko. Adda dakkel a libraria ti unibersidad, a nagtultuloy a napalawa gapu iti kaadda ti pagimprentaan sadiay.

Idi maika-17 a siglo, kasla agtultuloy ti irarang-ay dagiti Kakabsat a Polaco. Ngem saan a kasta ti napasamak.

Bimmusor ti Simbaan ken Estado

Inlawlawag ni Zbigniew Ogonowski a kameng ti Polish Academy of Sciences: “Iti arinunos ti maikatlo a dekada ti maika-17 a siglo, bigla a dimmakes ti kasasaad dagiti Arian idiay Poland.” Maigapu daytoy iti dimmegdeg a kampania dagiti klero a Katoliko. Inusar ti klero amin a pamay-an, a pakairamanan ti naisawang ken naisurat a pammardaya, tapno dadaelenda dagiti Kakabsat a Polaco. Nalaklakada la nga inaramid dayta gapu ta nagbaliw ti napolitikaan a kasasaad idiay Poland. Ti baro nga ari idiay Poland a ni Sigismund III Vasa ket kabusorna dagiti Kakabsat a Polaco. Sinuportaran met dagiti simmaruno kenkuana a nagturay, nangnangruna ni John II Casimir Vasa, dagiti panagregget ti Iglesia Katolika a mangpasardeng iti aktibidad dagiti Kakabsat a Polaco.

Dimteng ti kangitingitan idi a ti krus ket ginagara kano a tinabbaawan ti sumagmamano nga estudiante ti Raków. Daytoy a pasamak ti pinagpambarda a nangdadaelan iti sentro dagiti Kakabsat a Polaco. Naakusar a ‘mangisaksaknap iti kinadakes’ ti makinkukua iti Raków iti korte ti parliamento gapu ta supsuportaranna ti University of Raków ken ti pagimprentaan daytoy. Naakusar dagiti Kakabsat a Polaco iti subersibo nga aktibidad, aglablabes a ramrambak, ken nalulok a panagbiag. Inkeddeng ti parliamento nga iserra ti Raków University ken masapul a madadael ti pagimprentaan ken simbaan a kukua dagiti Kakabsat a Polaco. Napapanaw iti ili dagiti pasurot daytoy a relihion. Napagtalaw iti pagilian dagiti propesor ti unibersidad ken napatawanda iti dusa a bitay. Immakar ti dadduma a Kakabsat a Polaco iti nataltalged a lugar, kas iti Silesia ken Slovakia.

Idi 1658, nangipaulog ti parliamento iti bilin nga iti uneg ti tallo a tawen masapul nga ilako dagiti Kakabsat a Polaco dagiti sanikuada ket mapanda iti sabali a pagilian. Idi agangay, napaababa dayta a taning iti dua a tawen. Kalpasan dayta, mapapatay ti asinoman a mamati iti sursuroda.

Nagnaed idiay Netherlands ti dadduma a Socinian, ket intuloyda sadiay ti panagimprentada. Idiay Transylvania, adda maysa a kongregasion a nagtultuloy agingga iti itatapog ti maika-18 a siglo. Kadagiti gimongda a maangay agingga iti mamitlo kada lawas, nagkantada kadagiti himno, nagimdengda kadagiti sermon, ken nagbasada kadagiti naisagana a katekismo a mangilawlawag kadagiti sursuroda. Tapno mataginayon ti kinadalus ti kongregasion, dagiti kapammatianda ket natubngar, nabalakadan, ken no kasapulan, nailaksid.

Inadal dagiti Kakabsat a Polaco ti Sao ti Dios. Natakuatanda ti sumagmamano a napateg a kinapudno, ket dida pinagkedkedan nga inranud iti dadduma. Nupay kasta, idi agangay, nawarawarada iti intero nga Europa ket rimmigat a taginayonen ti panagkaykaysada. Idi kamaudianna, awanen dagiti Kakabsat a Polaco.

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 23]

Balay ti maysa a Socinian a ministro

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Iti ngato: Ti Raków ita; adda iti kannawan ti monasterio a naipasdek idi 1650 tapno mangikkat iti aniaman a mainaig iti “Arianismo”; iti baba: Nangisaad dagiti klero a Katoliko iti krus iti daytoy a lugar tapno mangpataud iti riri iti nagbabaetanda kadagiti Kakabsat a Polaco

[Picture Credit Line iti panid 21]

Title card ti Biblia nieświeska ni Szymon Budny, 1572