Ti Ut-ot a Maawanton

TI UT-OT a mapukawto a kaitungpalan ti kari ti Biblia isunto ti ut-ot a mapadasan kas resulta ti kinaimperpekto ti immuna a tao. Daytoy nga ut-ot iramanna ti mabalin a madeskribir a kas napaut nga ut-ot.

Imbes a maysa a sistema a mamakdaar iti kaadda ti sakit wenno pannakadangran, ti napaut nga ut-ot ket naipadis iti maysa nga “ulbod nga alarma” a saan a basta sumardeng. Daytoy nga ut-ot ti makagapu a gumastos dagiti agsagsagaba iti binilion a doliar iti tinawen iti panangsapsapul iti bang-ar, sana dadaelen ti biag dagiti minilion.

Nagsurat ti eksperto iti ut-ot a ni Dr. Richard A. Sternbach: “Saan a kas iti nakaro nga ut-ot, ti napaut nga ut-ot saan a sintomas; ti napaut nga ut-ot ket saan a pagilasinan a mamakdaar.” Impaganetget ti Emergency Medicine: “Awan ti aniaman a panggep ti napaut nga ut-ot.”

Gapuna, adu a doktor iti kallabes a tawtawen ti mangmatmat iti kasta nga ut-ot a kas ti pudno nga an-annayen. “Iti nakaro nga ut-ot, ti ut-ot ket maysa a sintoma ti sakit wenno pannakadangran,” ilawlawag ni Dr. John J. Bonica iti The Management of Pain, ti libro a pagibasaran itatta maipapan iti ut-ot. “Iti napaut nga ut-ot, ti ut-ot a mismo ti sakit.”

Dagiti Panangikagumaan a Mangtarus iti Ut-ot

Saan pay a matarusan a naan-anay ti ut-ot. “Ti agnanayon a panangpadpadas a mangtarus no ania ti ut-ot ket,” kinuna ti magasin nga American Health, “[manggutugot iti] napasnek a panagtrabaho dagiti sientista.” Sumagmamano a dekada a napalabasen, impagarupda a ti ut-ot ket maysa a porma ti sentido, kas iti panagkita, panagdengngeg, ken pannakarikna, a marikna dagiti naisangsangayan a pungto ti nerbio iti kudil ken mayallatiw babaen iti naituding nga urat ti nerbio nga agturong iti utek. Ngem nasarakan a saan a pudno daytoy a simple a pannakaawat iti ut-ot. Kasano?

Ti maysa a banag a nangituggod iti baro a pannakaawat isu ti pannakaeksamin ti maysa nga agtutubo a balasang a di makarikna iti ut-ot. Kalpasan ti ipapatayna idi 1955, ti pannakasukimat iti utek ken sistema nerbiona ti nangituggod iti interamente a baro a pakaigapuan iti ut-ot. “Sinapul [dagiti doktor] dagiti pungto ti nerbio,” inlawlawag ti The Star Weekly Magazine a Hulio 30, 1960. “No [isut’] awanan iti dayta, daytat’ makagapu iti di pannakarikna ti balasang iti sakit. Ngem addada ken nalawag nga awan depektoda.

“Sumaganad, sinukimat dagiti doktor dagiti urat ti nerbio a maipagarup a mangikonekta kadagiti pungto ti nerbio iti utek. Ditoy, sigurado nga adda depekto a masarakan. Ngem awan. Amin dagiti urat ket awan depektoda, kas iti nakita, malaksid kadagidiay a kimmapuy gapu iti pannakadangran.

“Kamaudiananna, nasukimat ti utek ti balasang ket, naminsan manen, awan ti masarakan nga aniaman a depekto. Sigun iti amin nga adda a pannakaammo ken teoria, daytoy a balasang gagangay laeng a makarikna koma iti sakit, ngem dina pay marikna ti pannakaariek.” Nupay kasta, mariknana ti pannakapisel ti kudil ket malasinna ti maideppel nga ulo ken tirad ti aspili, nupay no di nasakit ti panangtudok ti aspili.

Mangipaay ni Ronald Melzack, maysa kadagiti nangisurat iti nalatak a baro a teoria a mangilawlawag iti ut-ot idi dekada ’60, iti sabali a pagarigan iti kinarikutna. Inlawlawagna: “Ni Mrs. Hull, kanayon nga itudtudona ti sakana nga awanen sadiay [naputeden], ket deskribirenna dagiti nakasasaem nga ut-ot a nariknana a kas bumegbeggang nga anguyob a maidepdeppel kadagiti ramay ti sakana.” Imbaga ni Melzack iti magasin a Maclean’s idi 1989 a “birbiruken[na] pay laeng dagiti panangilawlawag iti awaganna a ‘karkarna’ nga ut-ot.” Kasta met, adda ti maaw-awagan a sumuknor nga ut-ot, a mabalin nga adda depekto ti maysa a paset ti bagi ti tao ngem marikna ti ut-ot iti sabali a paset.

Nairaman Agpadpada ti Panunot ken Bagi

Mailasin itan ti ut-ot kas “nakarikrikut a komunikasion ti panunot ken ti bagi.” Iti librona idi 1992 a Pain in America, kuna ni Mary S. Sheridan a “ti marikna nga ut-ot ket ad-adda a mapampanunot ta ti isip mabalin nga ilibakna no dadduma ti kaaddana ken no dadduma parnuayen ken taginayonenna [ti ut-ot] kalpasan ti nabayagen a nakaro a pannakadangran.”

Ti rikna, panangipamaysa, personalidad, ti nalaka a panamatina iti singasing, ken dadduma a bambanag napategda amin iti no kasano ti panangibtur ti tao iti ut-ot. “Ti panagbuteng ken danag pataudenna ti nalabes a panagrikna,” kuna ti autoridad iti ut-ot a ni Dr. Bonica. Gapuna, mabalin a sursuruen ti tao a riknaen ti ut-ot. Ilawlawag ni Dr. Wilbert Fordyce, propesor iti sikolohia a paglainganna dagiti parikut iti ut-ot:

“Ti problema ket saan a no agpayso ti ut-ot. Siempre agpayso dayta. Ti parikut ket ania dagiti kangrunaan a banag a mangimpluensia iti dayta. No kasaritaka sakbay unay ti pangmalem maipapan iti sandwich a hamon, agkatayka. Pudno unay dayta. Ngem mapasamak dayta gapu iti kasasaad. Awan ti sandwich a hamon sadiay. Nalaka laeng a maapektaran dagiti tao iti kasasaad. Impluensiaan dayta ti kababalin [ti tao] iti kagimongan, panagkatay, presion ti dara, kapartak ti panagrunaw ti taraon, ut-ot, amin a kita dagiti bambanag.”

No kasano a ti emosion ken rikriknayo ket mapakaroda ti ut-ot, malapdanda met wenno mabibinegda dayta. Usigenyo kas pagarigan: Kinuna ti maysa a siruhano ti utek nga idi agtutubo pay laeng, isut’ nagayat iti kasta unay iti maysa a balasang bayat nga agkatkatugawda iti nayelo a pader ta awan man la ti nariknana a nakaro a lamiis wenno ut-ot iti patongna. “Dandaniakon kimter,” inlawlawagna. “Mabalin a nakatugawkamin sadiay iti 45 minutos, ket diak narikna ti aniaman a lamiis.”

Adu dagita a pagarigan. Dagiti managay-ayam iti basketball a naigamer a naimbag iti panagay-ayam wenno dagiti soldado nga adda iti kangitingitan ti pannakidangadang mabalin a nakaro ti pannakadangranda ket kaskasdi bassit laeng wenno awan ti mariknada nga ut-ot iti dayta a kanito. Insalaysay ti nalatak nga Africano a managsirarak a ni David Livingstone ti pannakarautna iti leon a nangpakintayeg kenkuana a “kas iti panangpakintayeg ti aso iti utot. Ti pannakakigtot . . . pinataudna ti kasla panagarapaap nga awan ti mariknana nga ut-ot.”

Nakapatpateg ta dagiti adipen ni Jehova a Dios, a sikakalma a naan-anay nga agtalek ken agpannuray kenkuana, addaanda met no dadduma iti kapadasan a malapdan ti pannakariknada iti ut-ot. “Kasla nakaskasdaaw,” impadamag ti maysa a Kristiano a namalmalo, “kalpasan ti sumagmamano a malo, diak marikna idan. Imbes ketdi, kasla mangmangngegko laeng ida, kas iti banugbog ti maysa a drum iti adayo.”​—Pebrero 22, 1994, Agriingkayo!, panid 21.

No Kasano a Mabaliwan ti Pannakarikna iti Ut-ot

Iti panangikagumaan a mangilawlawag kadagiti misterioso a paset ti ut-ot, idi 1965 maysa a propesor iti sikolohia, ni Ronald Melzack, ken maysa a propesor iti anatomia, ni Patrick Wall, pinataudda ti nasaknap ti pannakaawatna a mangtengngel-ruangan a teoria ti ut-ot. Kinuna ti 1990 nga edision ti libro ni Dr. Bonica maipapan iti ut-ot a daytoy a teoria isut’ maysa “kadagiti kapatgan a rinang-ayan iti tay-ak ti panagsirarak ken panangagas iti ut-ot.”

Sigun iti teoria, ti panaglukat ken panagserra ti maysa a mapampanunot laeng a ruangan iti duri ti mangipalubos wenno mangserra iti ilalasat ti pannakarikna ti ut-ot nga agturong iti utek. No dadduma a rikna malaksid ti ut-ot serraanda ti ruangan, ngarud ti marikna nga ut-ot a makagteng iti utek ket mapabassit. Gapuna, kas pagarigan, basbassit ti ut-ot no ledleden wenno iwagsak bassit ti nasinit a ramay, yantangay dadduma a rikna malaksid ti ut-ot makagtengda met iti duri a mangsinga iti pannakarikna ti ut-ot.

Ti naammuan idi 1975 a patauden dagiti bagitayo dagiti bukodda a kasla morpina a substansia a maawagan endorphin ti nakatulong pay iti panagsirarak tapno maawatan ti misterioso a paset ti ut-ot. Kas pagarigan, dadduma a tattao bassit laeng wenno awan ti mariknada nga ut-ot gapu ta mangpataudda kadagiti sobra nga endorphin. Ilawlawag met dagiti endorphin ti misterio no apay a basbasssit wenno awan pay ketdi ti marikna nga ut-ot babaen iti acupuncture, maysa a pamay-an ti panangagas a dagiti kakasla-buok a dagum ket maitudokda iti bagi. Sigun iti padamag ti nakakita, naaramid ti maysa nga open-heart surgery a siririing ti pasiente, alerto, ken nakalma babaen ti panangusar iti acupuncture kas ti kakaisuna a pangbibineg! Apay a di makarikna ti ut-ot?

Patien ti dadduma a dagiti dagum nalabit a tignayenda ti pannakapataud dagiti endorphin a temporario a mangpukaw iti ut-ot. Ti sabali pay a posibilidad ket ikkaten ti acupuncture ti ut-ot gapu ta tignayen dagiti dagum dagiti urat ti nerbio a mangitulod kadagiti [dadduma] a rikna malaksid iti ut-ot. Dagitoy a rikna serraanda dagiti ruangan ti duri, a lapdanda dagiti rikna ti ut-ot a makastrek nga agturong iti utek, a sadiay ti pakariknaan iti ut-ot.

Ti mangtengngel-ruangan a teoria, ken ti kinapudno a ti bagi pataudenna dagiti bukodna a pangbibineg, mabalin nga ilawlawagda met no apay nga apektaran ti rikna, panagpampanunot, ken emosion ti tao ti mariknana nga ut-ot. Gapuna, ti pannakakigtotna iti kellaat nga iraraut ti maysa a leon mabalin a tinignayna ti panangpataud ni Livingstone kadagiti endorphin, ket linayusna ti durina kadagiti dadduma a rikna malaksid laeng iti ut-ot. Kas resultana, basbassit dagiti nariknana nga ut-ot.

Kaskasdi, kas napaliiw idin, ti panagpampanunot ken emosion ti maysa mabalin nga agsungani ti epektoda. Ti kasta unay nga inaldaw a pannakabannog iti gagangay a moderno a panagbiag nalabit paaduenna ti pannakarikna ti tao iti ut-ot babaen ti panangpataud iti panagdanag, rigat, ken panagbetted dagiti piskel.

Nupay kasta, makaparagsak ta, adda pangnamnamaan dagiti agsagsagaba iti ut-ot. Ti makagapu ket adu a pasiente ti magunggunggonaanen iti napasayaat a pamay-an ti panangagas. Dagita nga irarang-ay ket resulta ti nasaysayaat a pannakaawat itoy a nakarikrikut nga an-annayen. Inlawlawag ni Dr. Sridhar Vasudevan, presidente iti American Academy of Pain Medicine: “Ti kapanunotan a ti ut-ot ket maibilang a sakit no dadduma binalbaliwanna ti panangagas idi dekada ’80.”

Kasano a nabalbaliwan ti panangagas iti ut-ot? Ania dagiti panangagas a napaneknekan nga epektibo?

[Ladawan iti panid 7]

Kasano ti panangpabassit wenno panangpukaw ti acupuncture iti ut-ot?

[Credit Line]

H. Armstrong Roberts