IDOLO, IDOLATRIA

Ti idolo ket imahen, ladawan ti aniaman a banag, wenno simbolo a pakaipapaayan ti nasged a debosion; mabalin a daytoy ket literal a banag wenno iti panunot laeng. Kaaduanna a ti idolatria ket panagrukbab, panagayat, panagdaydayaw, wenno panagraem iti maysa nga idolo. Gagangay a naannurot dayta maipaay iti pudpudno wenno pagarup a nangatngato a pannakabalin, uray no ti kasta a pannakabalin ket patien nga adda biagna (kas tao, animal, wenno organisasion) wenno awan biagna (kas puersa wenno awanan biag a banag iti nakaparsuaan). Ti idolatria gagangay a ramanenna ti maysa a porma, seremonia, wenno ritual.

Dagiti Hebreo a termino a nausar a tumukoy kadagiti idolo masansan nga intampokda ti namunganayan ken nainkasigudan a kinaawan pateg dagiti idolo, wenno dagita ket mangipababa a termino ti panangumsi. Karaman kadagitoy isu ti sasao a naipatarus a “kinitikitan a ladawan” (iti literal, maysa a banag a nakitikit); “sinukog nga estatua, imahen, wenno idolo” (iti literal, maysa a banag a nasukog wenno naibukbok); “nakaal-alingget nga idolo”; “ubbaw nga idolo” (iti literal, kinaubbaw); ken “makadurmen nga idolo.” “Idolo” ti gagangay a pakaipatarusan ti Griego a sao nga eiʹdo·lon.

Saan nga Amin a Ladawan ket Idolo. Ti linteg ti Dios iparitna ti panangporma kadagiti ladawan (Ex 20:4, 5), ngem saanna nga ibilang a di maiparbeng ti panangaramid kadagiti amin a kita ti ladawan ken estatua. Impasimudaag daytoy ti naud-udi a bilin ni Jehova maipapan iti panangaramid iti dua a nabalitokan a kerubin iti abbong ti Lakasa ken mangiborda kadagiti ladawan ti kerkerubin iti makin-uneg nga abbong ti tolda a buklen ti sangapulo a lupot ti tolda maipaay iti tabernakulo ken iti kortina a mamaglasin iti Nasantuan ken iti Kasasantuan. (Ex 25:18; 26:1, 31, 33) Kasta met, ti uneg ti templo ni Solomon, a dagiti plano ti arkitektura dayta naited ken David babaen ti nadibinuan a pannakapaltiing (1Cr 28:11, 12), ket nakapimpintas ti pannakaarkosna kadagiti nayukrit a kitikit dagiti kerubin, ladladawan ti kayo a palma, ken sabsabong. Dua a kerubin a tabla ti kayo-ti-lana ken nakalupkopan iti balitok nagtakder iti Kasasantuan a benneg dayta a templo. (1Ar 6:23, 28, 29) Ti sinukog a baybay nagsaad iti 12 a gambang a toro, ket dagiti diding dagiti gambang a kareton a maaramat iti templo naarkosan kadagiti ladawan dagiti leon, tortoro, ken kerkerubin. (1Ar 7:25, 28, 29) Sangapulo ket dua a leon ti naintar a naipataraigid kadagiti tukad nga agturong iti trono ni Solomon.​—2Cr 9:17-19.

Nupay kasta, dagitoy a ladawan ket saan nga idolo a pagdaydayawan. Dagiti laeng agan-annong a papadi ti nakakita kadagiti ladawan iti uneg ti tabernakulo ken, idi agangay, iti uneg ti templo. Ti laeng nangato a padi ti simrek iti Kasasantuan, ken iti laeng Aldaw ti Panangabbong. (Heb 9:7) Gapuna awan peggad a masiluan dagiti Israelita iti panagrukbab kadagiti nabalitokan a kerubin iti santuario. Dagitoy a ladawan kangrunaanna a nagpaay kas pangiladawan kadagiti nailangitan a kerubin. (Idiligyo ti Heb 9:23, 24.) Saan a napagrukbaban dagitoy, kas ibatad ti kinapudno a dagiti anghel a mismo saan idi a mapagdaydayawan.​—Col 2:18; Apo 19:10; 22:8, 9.

Siempre, adda idi dagiti tiempo a dagiti ladawan nagbalinda nga idolo, nupay saanda a sigud a nairanta a pagrukbaban. Ti gambang a serpiente a sinukog ni Moises idiay let-ang nagbalin a pagdaydayawan, ket ngarud rinumekrumek ni matalek nga Ari Ezekias. (Nu 21:9; 2Ar 18:1, 4) Ti efod nga inaramid ni Ukom Gideon nagbalin a “maysa a silo” kenkuana ken iti sangakabbalayanna.​—Uk 8:27.

Ladladawan kas Tulong iti Panagdaydayaw. Saan nga anamongan ti Kasuratan ti panagusar kadagiti ladawan kas pamay-an nga iyaawag iti Dios iti panagkararag. Ti kasta nga aramid maikaniwas iti prinsipio a dagidiay mangikagkagumaan nga agserbi ken Jehova masapul nga agdaydayawda kenkuana buyogen ti espiritu ken kinapudno. (Jn 4:24; 2Co 4:18; 5:6, 7) Saanna a panuynoyan ti panamaglaok iti idolatroso nga ar-aramid ken ti pudno a panagdaydayaw, kas iyilustrar ti panangkondenarna iti panagdaydayaw iti kigaw a baka, nupay dagiti Israelita innaigda ti naganna iti dayta. (Ex 32:3-10) Saan nga iranud ni Jehova ti dayagna kadagiti kinitikitan a ladawan.​—Isa 42:8.

Awan uray maysa a pasamak iti Kasuratan a mangipakita a dagiti matalek nga adipen ni Jehova nagaramatda kadagiti makitkita a tulong tapno makakararagda iti Dios, wenno mangpaneknek a nakipasetda iti maysa a porma ti relatibo a panagdaydayaw. Siempre, ti sumagmamano mabalin a dakamatenda ti Hebreo 11:21. Sigun iti Katoliko a Douay Version, mabasa: “Babaen iti pammati, ni Jacob, idi matmatayen, binendisionanna ti tunggal maysa kadagiti annak ni Jose, ket nagdaydayawanna ti putan ti sarukodna.” Kalpasanna, iti maysa a footnote iti daytoy a kasuratan, naikuna a ni Jacob nangipaay iti relatibo a pammadayaw ken panagrukbab iti putan ti sarukod ni Jose, ket naikomento: “Ti sumagmamano a managipatarus, a saan nga umanamong iti daytoy a relatibo a pammadayaw, binalusingsingda ti teksto, babaen ti panangipatarusda iti dayta kas: isu nagdaydayaw, a nagsammaked iti putan ti sarukodna.” Nupay kasta, imbes nga ibilang a panangbalusingsing iti teksto, kas idatag daytoy a footnote, daytoy naud-udi a patarus ken dagiti umasping a nadumaduma a pormana tumunosda iti anag ti Hebreo a teksto iti Genesis 47:31 ken inakseptar uray ti sumagmamano a Katoliko a patarus, a pakairamanan ti The Jerusalem Bible.

Nadumaduma a Porma ti Idolatria. Ti ar-aramid iti idolatria a natukoy iti Biblia ramanenda ti nakaap-aprang nga ar-aramid a kas ti seremonial a panagbalangkantis, panagisakripisio iti ubbing, panagbarbartek, ken panangsugsugat iti bagi nga uray la mamagarubos iti dara. (1Ar 14:24; 18:28; Jer 19:3-5; Os 4:13, 14; Am 2:8) Napagrukbaban dagiti idolo babaen iti pannakiraman iti taraon ken inumen kadagiti piesta wenno serseremonia kas pammadayaw kadakuada (Ex 32:6; 1Co 8:10), babaen iti panagruknoy ken panagisakripisio kadakuada, babaen iti kanta ken sala iti sanguananda, ken babaen pay ketdi iti agep. (Ex 32:8, 18, 19; 1Ar 19:18; Os 13:2) Naaramid met ti idolatria babaen ti panangisagana iti maysa a lamisaan ti taraon ken inumen maipaay kadagiti ulbod a didios (Isa 65:11), babaen ti panangidiaya iti datdaton nga inumen, tintinapay a sakripisio, ken panangpataud iti asuk a sakripisio (Jer 7:18; 44:17), ken babaen ti panagsangit iti narelihiosuan a seremonia (Eze 8:14). Ti panangtato iti lasag, panangsugatsugat iti lasag, panangkalbo iti muging, panangputed kadagiti buok iti sikigan ti ulo, ken panangdadael iti pingir ti barbas, ket sumagmamano nga aramid nga imparit ti Linteg, mabalbalin a gapu ta adda pannakainaig dagita kadagiti agraraira idi nga idolatroso nga ar-aramid dagiti kabangibang nga il-ili.​—Le 19:26-28; De 14:1.

Adda met dagiti nasiksikap a porma ti idolatria. Ti kinaagum ket idolatria (Col 3:5), yantangay dagiti paggargarteman ti maysa a tao isiasina ti panagayat manipud iti Namarsua ket ngarud, arigna nga agbalin a maysa nga idolo. Imbes a simamatalek nga agserbi ken Jehova a Dios, ti maysa a tao mabalin nga adipenen ti tianna, awan sabali, ti linalasag a tarigagay wenno panaggartem, ket pagbalinenna a diosna daytoy. (Ro 16:18; Fil 3:18, 19) Yantangay ti panagayat iti Namarsua maiparangarang babaen ti panagtulnog (1Jn 5:3), ti panagrebelde ken panagtignay a sidudursok ket pumadpada iti ar-aramid iti idolatria.​—1Sm 15:22, 23.

Idolatria Sakbay ti Layus. Nangrugi ti idolatria, saan nga iti makita a disso, no di ket iti di makita a disso. Ti maysa a nadayag nga espiritu a parsua pinatanorna ti naagum a tarigagay a makipada iti Kangatuan. Napalalo ti tarigagayna ta dayta ti nangisina kenkuana iti Diosna, ni Jehova, ket ti idolatriana ti makagapu a nagrebelde.​—Job 1:6-11; 1Ti 3:6; idiligyo ti Isa 14:12-14; Eze 28:13-15, 17.

Umasping iti dayta, pinagbalin ni Eva ti bagina kas kaunaan a tao a managrukbab iti idolo babaen ti panangagumna iti maiparit a bunga. Daytoy a dakes a tarigagay ti nangituggod kenkuana a sumukir iti bilin ti Dios. Nakabasol met ni Adan iti idolatria gapu ta impalubosna a ti agimbubukodan a tarigagay kasalisalna ti panagayatna ken Jehova, ken gapu ta simmukir Kenkuana.​—Ge 3:6, 17.

Sipud pay panagrebelde idiay Eden, bassit laeng iti sangatauan ti di naimpluensiaan iti idolatria. Bayat ti intero a panagbiag ni Enos nga apoko ni Adan, nalawag nga inannurot dagiti tattao ti maysa a porma ti idolatria. “Iti dayta a tiempo narugian ti iyaawag iti nagan ni Jehova.” (Ge 4:26) Ngem nabatad a daytoy ket saan nga iyaawag ken Jehova buyogen ti pammati, banag nga inaramid ni nalinteg nga Abel adu a tawen a nasaksakbay ken gapu iti dayta napapatay kas martir iti im-ima ni kabsatna a Cain. (Ge 4:4, 5, 8) Nalawag a ti nairugi idi kaaldawan ni Enos ket ulbod a porma ti panagdaydayaw nga iti dayta di umiso wenno di maiparbeng ti pannakayusar ti nagan ni Jehova. Mabalin a dagiti tattao inyusarda ti nagan ni Jehova iti bagbagida wenno iti sabali a tattao (a babaen kadakuada naginkukunada nga umadani iti Dios iti panagdaydayaw), wenno no saan inyusarda ti nadibinuan a nagan kadagiti idolo a banag (kas makita, maiggaman a tulong iti pananggandatda nga agdaydayaw iti di makita a Dios).

Saan nga ipalgak ti rekord ti Biblia no kasano kasaknap a naannurot ti idolatria nanipud kaaldawan ni Enos agingga iti Layus. In-inut la ketdi a dimmakes ti kasasaad, agsipud ta idi kaaldawan ni Noe “nakita ni Jehova a ti kinadakes ti tao naruay iti daga ken tunggal pagannayasan ti pampanunot ti pusona dakes laeng iti amin a tiempo.” Malaksid iti natawid a pagannayasan ti tao nga agbasol, dagiti naglasag nga anghel a nakidenna iti annak a babbai ti tattao, kasta met dagiti mestiso a putot manipud kadagitoy a panagdenna, dagiti Nefilim, sibibileg nga inimpluensiaanda ti lubong iti daydi a tiempo maipaay iti panagbalin a dakes.​—Ge 6:4, 5.

Idolatria Kadagidi Tiempo Dagiti Patriarka. Nupay ti Layus idi kaaldawan ni Noe dinadaelna dagiti amin a tattao a managrukbab iti idolo, nangrugi manen ti idolatria babaen ti panangidaulo ni Nimrod, “mannakabalin a mangnganup maibusor ken Jehova.” (Ge 10:9) Awan duadua nga iti sidong ti panangiwanwan ni Nimrod, nangrugi ti pannakaibangon ti Babel ken ti torrena (nalabit maysa a ziggurat a maaramat iti idolatroso a panagdaydayaw). Natungday dagiti gakat dagidiay a managibangon idi riniribuk ni Jehova ti pagsasaoda. Yantangay saandan nga agkikinnaawatan, in-inut a simmardengda a mangbangon iti siudad ket naiwarawarada. Nupay kasta, saan a nagpatingga sadiay ti idolatria a nangrugi idiay Babel. Iti sadinoman a napanan dagidiay a managibangon, intugotda dagiti ulbod a narelihiosuan a kapanunotanda.​—Ge 11:1-9; kitaenyo ti DIDIOS KEN DIDIOSA.

Ti sumaganad a siudad a nadakamat iti Kasuratan ket Ur dagiti Caldeo. Kas iti Babel, saan a naipamaysa dayta iti panagdaydayaw iti pudno a Dios a ni Jehova. Impalgak dagiti arkeolohikal a panagkali sadiay a ti patron a didiosen iti dayta a siudad isu ti dios-bulan a ni Sin. Idiay Ur ti nagnaedan ni Tare, ti ama ni Abram (Abraham). (Ge 11:27, 28) Mabalin nga inannurot ni Tare ti idolatria yantangay agbibiag idi iti nagtetengngaan dagiti managdaydayaw iti idolo, kas ipatuldo ti sasao ni Josue kadagiti Israelita sinigsiglo idi agangay: “Iti ballasiw idi ti Karayan [Eufrates] a dagidi ammayo nagnaedda iti nakabaybayagen a tiempo, ni Tare nga ama ni Abraham ken ama ni Nacor, ket nagserserbida idi kadagiti sabali a didios.” (Jos 24:2) Ngem imparangarang ni Abraham ti pammati iti pudno a Dios a ni Jehova.

Sadinoman a napanan ni Abraham, ken idi agangay dagiti kaputotanna, naipasangoda iti idolatria, nga inimpluensiaan ti sigud a panagapostata idiay Babel. Gapuna, kanayon nga adda peggad iti pannakatulaw iti kasta nga idolatria. Uray dagiti kabagian ni Abraham addaanda kadagiti idolo. Ni Laban, a katugangan ni Jacob nga apoko ni Abraham, agik-ikut idi iti terafim, wenno didios ti pamilia. (Ge 31:19, 31, 32) Nasken idi a bilinen ni Jacob ti sangakabbalayanna nga iwaksida amin a ganggannaet a didiosda, ket inlemmengna dagiti idolo a nayawat kenkuana. (Ge 35:2-4) Nalabit imbellengna dagita iti kasta a pamay-an tapno awan asinoman iti sangakabbalayanna a mangusar manen iti metal kas banag nga addaan naisangsangayan a pateg maigapu iti immun-una nga idolatroso a pannakaaramatna. Saan a naibaga no immuna a tinunaw wenno rinumek ni Jacob dagiti imahen.

Ti Idolatria ken ti Ili a Nakitulagan ti Dios. Kas impasimudaag ni Jehova ken Abraham, dagiti kaputotanna​—dagiti Israelita​—nagbalinda a ganggannaet nga agnanaed iti daga a saanda a kukua, a dayta ket ti Egipto, ket nagsagabada iti pannakaparigat sadiay. (Ge 15:13) Idiay Egipto naipasangoda iti kasta unay nga idolatria, ta iti dayta a pagilian di namedmedan ti panagaramid iti ladawan ken imahen. Adu kadagiti didiosen a napagdaydayawan sadiay ket nairepresentar babaen kadagiti ulo ti an-animal, a karaman kadagita ti pusa-ti-ulona a ni Bast, ti baka-ti-ulona a ni Hathor, ti kali-ti-ulona a ni Horus, ti chacal-ti-ulona a ni Anubis (LADAWAN, Tomo 1, p. 946), ken ti ibis-ti-ulona a ni Thoth, kas panangdakamat iti sumagmamano laeng. Napagrukbaban dagiti parsua iti baybay, tangatang, ken daga, ket napreserba ti bangkay dagiti “sagrado” nga animal no matayda.

Ti Linteg nga inted ni Jehova iti ilina kalpasan ti panangwayawayana kadakuada manipud Egipto sibabatad a naiturong maibusor iti idolatroso nga ar-aramid a kasta unay ti panagrairana kadagiti tattao iti nagkauna a tiempo. Ti maikadua kadagiti Sangapulo a Bilin silalawag nga imparitna ti panagaramid iti kinitikitan a ladawan wenno ladawan ti aniaman a banag nga adda iti langlangit, ditoy daga, wenno iti dandanum maipaay a pagdaydayawan. (Ex 20:4, 5; De 5:8, 9) Kadagiti maudi a pammagbagana kadagiti Israelita, impaganetget ni Moises nga imposible ti panangaramid iti ladawan ti pudno a Dios ket pinakdaaranna ida nga agaluadda iti silo ti idolatria. (De 4:15-19) Tapno ad-adda pay a masaluadan dagiti Israelita manipud panagbalin a managrukbab iti idolo, naibilin kadakuada a saanda a makitulag kadagiti pagano nga agnanaed iti daga a sumrekanda, saanda met a mangbukel kadagiti pannakiasawa nga aliansa kadakuada, no di ket talipuposenda ida. Masapul idi a madadael amin a ramramit ti idolatria​—dagiti altar, sagrado a munmon, sagrado a teddek, ken kinitikitan a ladawan.​—De 7:2-5.

Ni Josue a suno ni Moises inummongna amin a tribu ti Israel idiay Siquem ket binagbagaanna ida nga ikkatenda dagiti ulbod a didios ket agserbida a simamatalek ken Jehova. Immanamong dagiti umili nga aramidenda ti kasta ket nagtultuloyda a nagserbi ken Jehova bayat ti panagbiag ni Josue ken dagiti lallakay a limmayon ti al-aldawda kalpasan ni Josue. (Jos 24:14-16, 31) Ngem kalpasan dayta nangrugi ti nasaknap a panagapostata. Nangrugi a nagdaydayaw dagiti umili kadagiti didiosen ti Canaan​—ni Baal, ni Astoret, ken ti sagrado a teddek, wenno Asera. Gapuna, binaybay-an ni Jehova dagiti Israelita iti im-ima dagiti kabusorda. Nupay kasta, no agbabawida idi, siaasi a nangibangon iti uk-ukom a mangispal kadakuada.​—Uk 2:11-19; 3:7; kitaenyo ti ASTORET; BAAL Num. 4; SAGRADO A MUNMON; SAGRADO A TEDDEK.

Iti sidong ti turay ti ar-ari. Bayat ti panagturay ti umuna nga ari ti Israel, ni Saul, ti panagturay ni Is-boset nga anakna, ken ti panagturay ni David, awan nadakamat a nasaknap nga idolatria nga inannurot dagiti Israelita. Nupay kasta, adda dagiti pasimudaag a ti idolatria napaut ti panagtalinaedna iti pagarian. Kas pagarigan, ti mismo nga anak a babai ni Saul, ni Mical, adda iti ikutna ti maysa a ladawan a terafim. (1Sm 19:13; kitaenyo ti TERAFIM.) Nupay kasta, naannurot ti kasta unay nga idolatria idi laeng naud-udi a paset ti panagturay ni Solomon nga anak ni David. Ti monarka a mismo, nga inimpluensiaan ti adu a ganggannaet nga assawana, ti nangiparegta iti idolatria babaen ti panangipalubosna iti dayta. Naibangon dagiti nangato a disso agpaay kada Astoret, Kemos, ken Milcom, wenno Molec. Dagiti umili iti pangkaaduan timmulokda iti ulbod a panagdaydayaw ket nangrugida a nagruknoy kadagitoy nga idolo a didios.​—1Ar 11:3-8, 33; 2Ar 23:13; kitaenyo ti KEMOS; MOLEC.

Maigapu iti daytoy nga idolatria, insina ni Jehova ti sangapulo a tribu manipud ken Rehoboam nga anak ni Solomon ket intedna dagitoy ken Jeroboam. (1Ar 11:31-35; 12:19-24) Naipanamnama ken Jeroboam nga agtalinaed a natibker ti pagarianna no agtultuloy nga agserbi a simamatalek ken Jehova. Nupay kasta, idi nagbalin nga ari, inyussuatna ti panagdaydayaw iti kigaw a baka, ta nagamak a di la ket ta umalsa dagiti umili maibusor iti turayna no agtultuloyda a mapan idiay Jerusalem maipaay iti panagdaydayaw. (1Ar 11:38; 12:26-33) Ti idolatroso a panagdaydayaw iti kigaw a baka nagtultuloy iti amin nga al-aldaw a kaadda ti sangapulo-tribu a pagarian, a ti Baalismo ti Tiro naiserrek bayat ti panagturay ni Acab. (1Ar 16:30-33) Nupay kasta, saan nga amin ket nagapostata. Bayat ti panagturay ni Acab, adda pay laeng natda a 7,000 a saan a nagparintumeng wenno uray nangagep ken Baal. Napasamak daytoy iti tiempo a mapappapatay dagiti mammadto ni Jehova babaen ti kampilan, di pagduaduaan a gapu iti panangsugsog ti asawa ni Acab a ni Jezebel.​—1Ar 19:1, 2, 14, 18; Ro 11:4; kitaenyo ti BAKA, KIGAW A (Panagdaydayaw iti Kigaw a Baka).

Malaksid ti panangikisap ni Jehu iti panagdaydayaw ken Baal (2Ar 10:20-28), awan ti nailanad nga aniaman a narelihiosuan a panangpasayaat nga insayangkat ti maysa a monarka ti sangapulo-tribu a pagarian. Dagiti umili ken dagiti agtuturay iti makin-amianan a pagarian saanda nga impangag dagiti mammadto a maulit-ulit nga imbaon ni Jehova, iti kasta kamaudiananna binaybay-an ida ti Mannakabalin-amin iti im-ima dagiti Asirio gapu iti nakadakdakes a pakasarsaritaanda mainaig iti idolatria.​—2Ar 17:7-23.

Iti pagarian ti Juda, saan unay a naiduma ti kasasaad, malaksid kadagiti panangpasayaat nga insayangkat ti sumagmamano nga ar-ari. Nupay ti pannakabingay ti pagarian ket direkta nga imbunga ti idolatria, ni Rehoboam nga anak ni Solomon saanna nga impapuso ti disiplina ni Jehova ken saanna nga inidian ti idolatria. Apaman a nagbalin a natalged ti saadna, isu nagapostata ken ti intero a Juda a kaduana. (2Cr 12:1) Dagiti umili nagibangonda kadagiti nangato a disso, ket nagikabilda kadagitoy kadagiti sagrado a munmon ken sagrado a teddek, ket nakipasetda iti seremonial a panagbalangkantis. (1Ar 14:23, 24) Nupay ni Abiam (Abias) nangipakita iti pammati ken Jehova idi tiempo a nakigubat ken Jeroboam ket nabendisionan iti balligi, dakkel ti panangtuladna iti managbasol a dana ti amana ken sinuktanna iti trono, ni Rehoboam.​—1Ar 15:1, 3; 2Cr 13:3-18.

Ti simmaganad a dua nga ar-ari ti Juda, da Asa ken Jehosafat, simamatalek a nagserbida ken Jehova ket inkagumaanda a paksiaten ti idolatria manipud iti pagarian. Ngem kasta unay ti pannakaigamer ti Juda iti panagdaydayaw kadagiti nangato a disso ta, iti laksid dagiti panagregget dagitoy nga ar-ari a mangdadael kadagita, agparang a sililimed a nagtalinaed dagiti nangato a disso wenno timmaudda manen.​—1Ar 15:11-14; 22:42, 43; 2Cr 14:2-5; 17:5, 6; 20:31-33.

Ti panagturay ti simmaganad nga ari ti Juda, ni Jehoram, nangrugi iti panagibukbok iti dara ken inrugina ti baro a pakasaritaan iti idolatria ti Juda. Maigapu daytoy iti panangasawana iti idolatroso nga anak a babai ni Acab, ni Athalia. (2Cr 21:1-4, 6, 11) Ti ina a reyna a ni Athalia nagbalin met a manangbalakad ni Ocozias nga anak ni Jehoram. Gapuna, bayat ti turay ni Ocozias ken ti turay ti manangagaw a ni Athalia, nagtultuloy ti idolatria buyogen ti anamong ti monarka.​—2Cr 22:1-3, 12.

Iti nasapa a paset ti panagturay ni Jehoas, kalpasan ti pannakapapatay ni Athalia, naisubli ti pudno a panagdaydayaw. Ngem kalpasan ti ipapatay ni Nangato a Padi a Jehoiada, nagsubli ti panagdaydayaw iti idolo gapu iti panangisungsong dagiti prinsipe ti Juda. (2Ar 12:2, 3; 2Cr 24:17, 18) Gapuna binaybay-an ni Jehova dagiti puersa ti Juda iti im-ima dagiti rumaraut a Sirio, ket ni Jehoas pinapatay dagiti bukodna nga adipen.​—2Cr 24:23-25.

Di pagduaduaan a ti panangipakat ti Dios iti panangukom iti Juda ken ti naranggas nga ipapatay ni Jehoas nga ama ni Amazias ket nauneg ti epektona ken Amazias, iti kasta idi damo inrugina nga aramiden no ania ti umiso kadagiti mata ni Jehova. (2Cr 25:1-4) Ngem kalpasan ti panangparmekna kadagiti Edomita ken panangalana kadagiti imahenda, nangrugi a nagserbi kadagiti didios ti naparukma a kabkabusorna. (2Cr 25:14) Dimteng ti pammales idi a ti Juda pinarmek ti sangapulo-tribu a pagarian ken, kamaudiananna, idi a ni Amazias pinapatay dagiti mannakikumplot. (2Cr 25:20-24, 27) Nupay ni Azarias (Ozias) ken ti anakna a ni Jotam naipadamag a kaaduanna nga inaramidda no ania ti umiso kadagiti mata ni Jehova, dagiti iturayanda nagtultuloyda iti idolatria kadagiti nangato a disso.​—2Ar 15:1-4, 32-35; 2Cr 26:3, 4, 16-18; 27:1, 2.

Bayat ti panagari ni Acaz nga anak ni Jotam, kimmaro ti narelihiosuan a kasasaad ti Juda. Nangrugi nga annuroten ni Acaz ti idolatria iti kasaknap a saan pay a pulos a napadpadasan sakbayna idiay Juda; isu ti umuna a naipadamag nga ari ti Juda a nangisakripisio iti putotna iti apuy kas palso a narelihiosuan nga aramid. (2Ar 16:1-4; 2Cr 28:1-4) Ni Jehova dinusana ti Juda babaen kadagiti pannakaabak iti im-ima dagiti kabusorda. Imbes nga agbabawi ni Acaz, imbilangna a dagiti didios ti ar-ari ti Siria ti nangipaay kadakuada iti balligi ket ngarud inkeddengna ti agisakripisio kadagitoy a didiosen tapno isu matulonganda met. (2Cr 28:5, 23) Kanayonanna, naiserra dagiti ruangan ti templo ni Jehova, ket naputedputed dagiti aruaten ti templo.​—2Cr 28:24.

Nupay di nabenepisiaran ni Acaz iti panangdisiplina ni Jehova, nabenepisiaran ti anakna a ni Ezekias. (2Cr 29:1, 5-11) Iti mismo nga umuna a tawen ti panagbalinna nga ari, insubli ni Ezekias ti pudno a panagdaydayaw ken Jehova. (2Cr 29:3) Iti panagturayna, naipatungpal ti pannakadadael ti ramramit ti ulbod a panagdaydayaw saan laeng nga idiay Juda ken Benjamin no di ket kasta met idiay Efraim ken Manases.​—2Cr 31:1.

Ngem ti mismo nga anak ni Ezekias a ni Manases naan-anay a biniagna ti idolatria. (2Ar 21:1-7; 2Cr 33:1-7) Awan ibaga ti Biblia maipapan iti makagapu nga inaramidna daytoy. Ni Manases, a nangrugi a nagturay idi agtawen iti 12, mabalin nga idi damo di umiso ti pannakaidalanna babaen kadagiti manangbalakad ken piprinsipe a saan a naipamaysa ti debosionda iti panagserbi ken Jehova. Saan a kas ken Acaz, nupay kasta, ni Manases, kas kautibo idiay Babilonia, nagbabawi apaman nga inawatna daytoy a nakaro a disiplina manipud ken Jehova ket nangisayangkat kadagiti panangpasayaat apaman a nakasubli idiay Jerusalem. (2Cr 33:10-16) Nupay kasta, ti anakna a ni Amon nagisakripisio manen kadagiti kinitikitan a ladawan.​—2Cr 33:21-24.

Simmaganad, dimteng ti panagturay ni Josias ken ti naan-anay a pannakapaksiat ti idolatria idiay Juda. Dagiti disso ti idolatroso a panagdaydayaw natulawan sadiay ken uray pay kadagiti siudad ti Samaria. Ti papadi ti ganggannaet a dios ken dagidiay mangpatpataud iti asuk a sakripisio ken Baal, kasta met iti init, iti bulan, kadagiti konstelasion ti zodiak, ken iti isuamin a buyot ti langlangit, inikkatna iti annongen. (2Ar 23:4-27; 2Cr 34:1-5) Kaskasdi a daytoy a nasaknap a kampania maibusor iti idolatria saanna a naibanag ti permanente a pannakapasayaat. Ti maudi nga uppat nga ar-ari ti Juda, da Jehoacaz, Jehoiaquim, Jehoiaquin, ken Zedekias, nagtultuloy nga inannurotda ti idolatria.​—2Ar 23:31, 32, 36, 37; 24:8, 9, 18, 19; kitaenyo ti ASTROLOGO; NANGATO A DISSO; ZODIAK.

Dagiti pannakatukoy ti idolatria iti sursurat dagiti mammadto mangipaayda iti kanayonan a lawag maipapan iti napasamak bayat ti maudi a tawtawen ti pagarian ti Juda. Nagtultuloy ti kaadda dagiti disso maipaay iti idolatria, seremonial a panagbalangkantis, ken panagisakripisio iti ubbing. (Jer 3:6; 17:1-3; 19:2-5; 32:29, 35; Eze 6:3, 4) Uray dagiti Levita nakabasolda iti panangannurot iti idolatria. (Eze 44:10, 12, 13) Ni Ezequiel, a naipan idiay templo ti Jerusalem babaen ti sirmata, nakitana sadiay ti maysa a nakarimrimon nga idolo, “ti simbolo ti imon,” ken ti panagrukbab kadagiti ladawan ti agkarkarayam a bambanag ken makarumen nga an-animal, kasta met ti panangipaay iti panagraem iti ulbod a dios a ni Tammuz ken iti init.​—Eze 8:3, 7-16.

Iti laksid ti kinapudno a nagdaydayaw dagiti Israelita kadagiti idolo, nga insakripisioda pay ketdi ti bukodda nga annak, inaramidda ti maysa nga umar-arngi a porma ti panagdaydayaw ken Jehova ket inrasonda nga awan didigra a mapagteng kadakuada. (Jer 7:4, 8-12; Eze 23:36-39) Nagbalin a kasta unay ti kinakawaw ti panagul-ulo ti kaaduan nga umili gapu iti panangsurotda iti idolatria, ta idi dimteng ti didigra ket ti Jerusalem pinaglangalang dagiti taga Babilonia idi 607 K.K.P., kas kaitungpalan ti sao ni Jehova, imbilangda a maigapu dayta iti saanda a panangpataud iti asuk a sakripisio ken panangidiaya iti datdaton nga inumen agpaay iti “reyna ti langlangit.”​—Jer 44:15-18; kitaenyo ti REYNA TI LANGLANGIT.

No Apay a ti Israel Nagturong iti Idolatria. Adda sumagmamano a makagapu no apay a nakaad-adu nga Israelita ti maulit-ulit a nangpanaw iti pudno a panagdaydayaw. Kas maysa kadagiti aramid ti lasag, ti idolatria makaallukoy kadagiti tarigagay ti lasag. (Ga 5:19-21) Apaman a nakapagsaad dagiti Israelita iti Naikari a Daga, mabalin a napaliiwda dagiti pagano a kaarrubada, isuda a saanda a naan-anay a pinagtalaw, a naballigi dagitoy no maipapan kadagiti apitda gapu ta ad-adu ti kapadasanda iti panagtalon iti daga. Nalabit nagim-imtuod ti adu nga Israelita ket impangagda ti balakad dagiti Canaanita a kaarrubada no ania ti kasapulan tapno maay-ayoda ni Baal, wenno “makinkukua,” iti tunggal sangkadisso a daga.​—Sal 106:34-39.

Ti panangbukel kadagiti pannakiasawa nga aliansa kadagiti managrukbab iti idolo ket sabali pay a pakagutugotan iti panagapostata. (Uk 3:5, 6) Ti di namedmedan a panagpennek iti sekso a nainaig iti idolatria ket dakkel met a pakasulisogan. Kas pagarigan, idiay Sittim iti Tantanap ti Moab, rinibu nga Israelita ti timmulok iti imoralidad ket nakipasetda iti ulbod a panagdaydayaw. (Nu 22:1; 25:1-3) Iti biang ti sumagmamano, mabalin a makaallukoy idi ti panangpalugod iti di mamedmedan a panaginum kadagiti santuario dagiti ulbod a didios.​—Am 2:8.

Adda met ti pannakaallukoy iti maipagarup a panangadal no ania ti adda iti masanguanan, a daytoy ket nagtaud iti tarigagay a panangsigurado a naimbag ti pagbanagan ti amin. Dagiti pagarigan iti daytoy isu ti iyuuman ni Saul iti maysa a mannakiuman iti espiritu ken ti panagbaon ni Ocozias tapno agimtuod ken Baal-zebub a dios ti Ekron.​—1Sm 28:6-11; 2Ar 1:2, 3.

Ti Kinamaag ti Panagdaydayaw iti Idolo. Ti Kasuratan maulit-ulit nga itampokna ti kinamaag ti panagkammatalek kadagiti didios a kayo, bato, wenno metal. Dineskribir ni Isaias ti panagpartuat kadagiti idolo ket impakitana ti kinamaag ti tao nga agaramat iti paset ti maysa kayo a panglutona iti taraonna ken paginuduanna ket kalpasanna ti nabatbati iti dayta aramidenna a dios a panginanamaanna iti tulong. (Isa 44:9-20) Insurat ni Isaias nga iti aldaw ti pungtot ni Jehova, dagiti ulbod a managdaydayaw ipalladawda kadagiti marabutit ken kadagiti panniki dagiti awanan pateg nga idoloda. (Isa 2:19-21) “Asi pay daydiay agkunkuna iti pedaso a kayo: ‘O agriingka!’ iti bato nga umel: ‘O agriingka!’” (Hab 2:19) Dagidiay agar-aramid kadagiti umel nga idolo agbalindanto a kas kadagita, kayatna a sawen, awanan biag.​—Sal 115:4-8; 135:15-18; kitaenyo ti Apo 9:20.

Panangmatmat Maipaay iti Idolatria. Dagiti matalek nga adipen ni Jehova kankanayon nga imbilangda dagiti idolo kas makaparurod. Iti Kasuratan, dagiti ulbod a didios ken idolo maulit-ulit a natukoy babaen kadagiti mangumsi a termino, kas awanan pateg (1Cr 16:26; Sal 96:5; 97:7), nakaal-alingget (1Ar 15:13; 2Cr 15:16), nakababain (Jer 11:13; Os 9:10), nakarimrimon (Eze 16:36, 37), ken makarimon (Eze 37:23). Masansan a madakamat ti “makadurmen nga idolo,” a daytoy a sasao ti pakaipatarusan ti Hebreo a sao a gil·lu·limʹ, a nainaig iti sao a kaipapananna ti “ibleng.” (1Ar 14:10; Sof 1:17) Daytoy a termino a panglais, a damo nga agparang iti Levitico 26:30, ket masarakan iti gistay 40 a daras iti libro ti Ezequiel laeng, mangrugi iti kapitulo 6, bersikulo 4.

Binigbig ni matalek a Job nga uray no ti pusona masulbog a sililimed a mangimatang kadagiti nailangitan a banag kas iti bulan ket ti ‘imana agkanna ti ngiwatna’ (nalawag nga iparipiripna ti idolatroso a kaugalian a panangipalladaw iti agep babaen ti ima), maibilang daytoy kas panangilibak iti Dios, ngarud idolatria. (Job 31:26-28; idiligyo ti De 4:15, 19.) Maipapan iti mangan-annurot iti kinalinteg, kinuna ni Jehova babaen ken mammadto Ezequiel, “Saanna nga intangad dagiti matana kadagiti makadurmen nga idolo ti balay ti Israel,” kayatna a sawen, tapno umararaw kadakuada wenno manginanama iti tulong manipud kadakuada.​—Eze 18:5, 6.

Dagiti tallo a Hebreo, da Sidrac, Mesac, ken Abednego, ket sabali pay a nasayaat nga ulidan iti panangidian iti idolatria. Nupay napangtaanda iti ipapatay iti umap-apuy nga urno, nagkitakitda nga agruknoy iti sanguanan ti ladawan a balitok nga impatakder ni Ari Nabucodonosor idiay Tanap ti Dura.​—Da 3.

Impangag dagiti nagkauna a Kristiano ti naipaltiing a balakad: “Pagtalawanyo ti idolatria” (1Co 10:14), ket imbilang dagiti agar-aramid iti imahen a makadadael iti negosioda ti impluensia dagiti Kristiano. (Ara 19:23-27) Gapu ta saanda idi a makipaspaset iti idolatria, dagiti Kristiano nga agnanaed iti Imperio ti Roma masansan a naipasangoda iti kasasaad nga umasping iti napasaran dagiti tallo a Hebreo, kas paneknekan dagiti sekular a historiador. Ti panangidaton iti sangkabassit nga insienso kas panangbigbig iti nadibinuan a galad ti emperador bilang panguluen ti estado inliklikna koma dagita a Kristiano manipud ipapatay, ngem manmano ti nakikompromiso. Dagidiay a nagkauna a Kristiano naan-anay a binigbigda a no tinallikudandan dagiti idolo tapno agserbida iti pudno a Dios (1Te 1:9), ti isusubli iti idolatria kaipapananna ti pannakapagtalawda iti Baro a Jerusalem ken ti pannakaipukawda iti gunggona a biag.​—Apo 21:8; 22:14, 15.

Dagiti adipen ni Jehova masapul nga igagada ti bagbagida manipud kadagiti idolo (1Jn 5:21), uray pay ita. Naipadto a dagiti amin nga agnanaed iti daga maipasangoda kadagiti nakaro a pannakapilit nga agdaydayaw iti simboliko nga “atap nga animal” ken iti “ladawan” dayta. Ti asinoman nga agtultuloy iti kasta nga idolatroso a panagdaydayaw saanto nga umawat iti sagut ti Dios a biag nga agnanayon. “Ditoy a kaipapananna ti panagibtur dagiti sasanto.”​—Apo 13:15-17; 14:9-12; kitaenyo ti MAKARIMON A BANAG, MAKARUMEN A BANAG.