Panangsaranget iti Pannakataranta

Nagmayat ti tutugawan idi ni Robert iti opisinana. Kellaat a nagkibbayo ti barukongna. Agnernerbios a nagtugaw a naimbag bayat a nagkalinduosan ti mugingna. Sigurado ni Robert a maatake ti pusona! Ginammatanna ti telepono. “Dakes ti mapaspasamak kaniak,” inyanangsabna. “Mariknak a kaslattay maawananakon iti puot!”

DAYTOY ti damo a kapadasan ni Robert iti pannakataranta. Nakalkaldaang ta saan a daydi ti naudi. Ti isu met la a rikna ti nangrimbaw kenkuana iti maysa a restaurant ken iti shopping mall. Nataranta manen idi a sarsarungkaranna ti gagayyemna. Idi agangay, ti “katalgedan” laeng a lugar ken ni Robert isut’ balay. In-inut a nagdukót. “Pinanggepko payen idi ti agpakamatay,” aminenna.

Innem a bulan kalpasanna, nairaná a nabasa ni Robert ti maysa nga artikulo iti periodiko maipapan iti pannakataranta ken agoraphobia. Nangispal iti biagna ti nasursurona.

Apay nga Agdanag?

Ti pannakataranta isut’ normal a panagtignay ti bagi iti peggad. Darepdepenyo a magmagnakayo a bumallasiw iti maysa a highway. Kellaat a nadlawyo ti maysa a kotse a sipapardas nga agturong kadakayo. Kellaat a dagiti pisikal ken kemikal a panagbalbaliw iti bagiyo ti tumulong kadakayo nga agtaray a sitatalged.

Ngem ita darepdepenyo daytoy met la a rikna ti pannakataranta nga awan nalawag a gapuna. Kuna ni Dr. R. Reid Wilson: “Rumsua ti pannakataranta no allilawen ni pannakataranta ti utek a mangpanunot nga adda sumungsungad a peggad. Darepdepenyo nga agtaktakderkayo iti pasilio ti groseria, nga awan a pulos pakaringgoranyo. Litik. Naglukaten ti pang-emerhensia a litik. ‘Agsaganakayo! Amin a paset ti bagi agsagana iti pannakidangadang!’”

Dagidiay laeng nakapadasen iti kasta nga isesekken ti naan-anay a makatarus iti kinakaroda. Iladawan dayta ti magasin nga American Health kas “irurugso ti adrenaline a mangalarma iti bagiyo iti lima a minuto wenno maysa nga oras wenno maysa nga aldaw ket kalpasanna dagus nga aglabas a kas iti kabiit ken kellaat nga isesekkenna, a mangpalusdoy, mangbannog ken mangpaalingget kadakayo inton sumaganad.”

Dagiti Pakaigapuan ti Pannakataranta

Kadawyan a mangrugi dagiti pannakataranta iti kinaagtutubo ken apektaranna ti ad-adu a babbai ngem lallaki. Aniat’ pakaigapuanda? Awan nalawag a sungbat. Kuna ti dadduma nga agannayas ti bagi dagiti agsagsagaba gapu ta adda abnormal iti limbic system ti utek. Adu ti mamati a matawid daytoy a kasasaad, idinto ta kuna ti dadduma a mabalbaliwan ti chemistry ti utek gapu kadagiti mamagpulkok a rason.

Iti dadduma a kasasaad, dagiti isesekken ti abbukayen dagiti malagip a nakaam-amák a kapadasan, kas iti gubat, pannakarames, wenno pannakaabuso ti ubbing. Impalgak ti maysa a survey ti porsiento dagiti nakalasat iti insesto kadagiti agsagsagaba iti sakit a pannakataranta a 13 a daras nga ad-adu ngem iti kaaduan a populasion. Kinapudnona, nupay dagiti pannakataranta ken dadduma a sakit ti naan-anay a parikut, mabalin nga isuda met ti awagan ti mannurat a ni E. Sue Blume a “dagiti rayos a ti insesto ti sentrona.”

Siempre, saan nga abbukayen ti nasaem a kapadasan amin a pannakataranta. Ngem mamakdaar ni Dr. Wayne Kritsberg a no kasta ti kasasaad, “ti panangagas kadagiti segundario a bunga ti panangabuso​—imbes a ti panangagas iti orihinal a nasaem a kapadasan​—ti saanto a permanente a mangrisut iti parikut. Umaspingto dayta iti panagtomar iti cough syrup tapno agasan ti sakit a pneumonia.”

Maagasan Kadi?

Makontrol dagiti pannakataranta. Adu kadagidiay kabutengda ti mataranta nga aggianda laengen iti balay ti natulongan babaen iti exposure therapy. Iti daytoy a panangagas, maipasidong ti pasiente iti pagbutnganna a kasasaad ken matulongan nga agtalinaed sadiay agingga nga aglabas ti pannakataranta. Rumbeng nga agpakonsulta iti doktor dagidiay adda sakit ti pusoda, angkit, peptic ulcer, colitis, wenno umasping a saksakit sakbay a padasenda daytoy a panangagas.

Mayaplikar dagiti mangrelax a pamay-an tapno maksayan ti itatanor ti pannakataranta.a Dadduma kadagitoy ti nailawlawag iti naikuyog a kahon a “Dagiti Abilidad a Mangpakalma.” Ngem dikay urayenen a mangrugi ti pannakataranta. Dagitoy nga abilidad ti kasayaatan a maensayo kabayatan ti tiempo nga awan unay ni danag. No agbalinkayo a batido kadagitoy nga abilidad, mapukaw wenno malapdanda uray pay dagiti masanguanan nga isesekken.

Lumanlan ti pannakataranta no namnamaen ti kinanaan-anay ken nababa ti panangipateg iti bagi. “Bayat a simken dagiti danagko, inturayan ni Mr. Negatibo ti biagko,” kuna ti maysa nga agsagsagaba. “Imbagak iti bagik nga agsipud ta adda danagko, nababbabaak ngem iti sabsabali ket ngarud di maay-ayat.” Ti panangbalbaliw iti kakasta a kababalin ti mangkissay kadagiti danag a mangituggod iti pannakataranta.b

Dakkel ti pategna no ipudno dagiti pagamkan iti mapagtalkan a gayyem. Ti panangisarsarita kadakuada ti makatulong iti agsagsagaba a mangilasin kadagiti parikut a masapul nga anduran manipud kadagiti parikut a marisut. Saan koma a liplipatan ti panagkararag. Kuna ti Salmo 55:22: “Iyallatiwmo ti awitmo ken Jehova, ket saranayennakanto. Dinanto ipalubos a magaraw ti nalinteg.”

Imbes a maymaysa, nagdakkelan a parikut, masansan a ti pannakaurnong ti babassit, kasla di napateg a pakariribukan a mangpasekken iti pannakataranta​—a kayarigan ti panangisaksak iti adu a saggaysa a de-koriente nga appliance, ti mabalin a mangpabettak iti fuse. Maysa a solusion isut’ panangisurat iti tunggal parikut iti maysa nga index card ken urnosen ida manipud iti kasisimplean a parikut agingga iti karirikutan. Risutenyo ida a saggaysa. Ti panangisuratyo kadagiti pakariribukanyo ti mamagbalbaliw iti kinapategda manipud iti pagbutnganyo ken liklikan ti makitayo sa risuten.

Dadduma ti natulongan babaen ti panagtomar kadagiti naireseta a tranquilizer wenno antidepressants. Nupay kasta, nasken ti panagannad. “Diak patien a ti panagtomar iti agas ti kakaisuna a solusion,” kuna ti mamalbalakad a ni Melvin Green. “Rumbeng a mausar dayta kas kasugpon bayat a sapsapulen ti sungbat. . . . Mabalin a tulongannakayo dagiti droga a mangitultuloy iti inaldaw a panagbiag, ket dayta ti mangted kadakayo iti gundaway a mangsapul iti dadduma a tulong a mangparmek kadagiti pakaigapuan ti agoraphobia ket ikagumaanyo ti agpaimbag.”

Naespirituan a Parikut?

“Impagarupko no saan a sumken kadagiti Kristiano ti panagdanag,” kuna ni Brenda, “agsipud ta kinuna ni Jesus a ‘dikay pulos maringgoran.’ Impagarupko la ngarud a kurang sa ti panagtalekko iti Dios.” Kaskasdi, ipakita ti konteksto iti sasao ni Jesus idiay Mateo 6:34 a saan a dagiti sakit a pannakataranta ti sarsaritaenna. Imbes ketdi, ipagpaganetgetna ti peggad ti panagbalin nga ad-adda a maseknan iti material a kasapulan ngem kadagiti naespirituan.

Kinapudnona, mabalin nga agsagsagaba iti daytoy a sakit uray dagidiay mangyun-una iti naespirituan, kas ti ipakita ti sumaganad a kapadasan ti maysa a babai a taga Finland.

“Dakam a dua iti kaparehak, agpadakami a Saksi ni Jehova, ti mangaskasaba idi iti binalaybalay. Kellaat a naulawak. Nablangkon ti panunotko. Awanen ti kasla agpayso, ket madanaganak di la ket ta matumbaak. Iti sumaganad a ruangan, naan-anay a nablangkoak iti saritaanmi.

“Napasamak idi 1970 daytoy a nakaam-amák a kapadasan. Daydit’ damo kadagiti nagsasagadsad a karkarna nga isesekken a nangsaplit kaniak iti simmuno a dua a dekada. Maulit-ulit a nasarakak ti bagik iti nariribuk a lubong, diak makapanunot a naimbag. Maulawak iti panagriknak, ket agkibbakibbayo ti barukongko. Agbeddabeddalak wenno malipatak ida a mammaminsan.

“Agkabannuagak idi, naganaygay, ken naragsak nga amin-tiempo a ministro dagiti Saksi ni Jehova. Anian a pagay-ayatko ti tumulong iti sabsabali a mangtarus iti Biblia! Ngem sangkatuokdak dagitoy nga isesekken. Pampanunotek idi, ‘Aniat’ diperensiak?’ Maysa a neurologist ti nang-diagnose iti kasasaadko kas temporal epilepsy. Iti simmuno a sangapulo a tawen, nagtomarak iti agas nga inresetana. Kaskasdi a pampanunotek no apay a nagbassit ti epektona. Nangrugin nga inawatko ti kasasaadko kas banag a kasapulan laengen nga andurak.

“Idi agangay naamirisko a saan nga epilepsy ti sakitko, ket saan a nasamay ti naireseta kaniak. Nagdakkel a trabaho uray payen ti pannagnak kadagiti pamiliar a lugar. Kaamákko no adda masabatko iti pagnaak. Kasapulan ti kasta unay a pigsak a tumabuno kadagiti Nakristianuan a gimong. Masansan nga agtugawak nga agkalkalinduosan ken maulaw a dagiti imak adda iti pispisko, nga agkibbakibbayo ti barukongko, sa blangko ti panunotko. No dadduma agnerbios ken agpigerger ti intero a bagik. Naminsan, nariknak a kasla matayakon.

“Timmulong ti ministeriok a mangsustener kaniak, nupay talaga a milagro a naitultuloyko dayta. No dadduma, manglapunos unay idi ti panangidaulo iti panagadal iti Biblia isu a kasapulan a ti kaduakon ti mangituloy a mangidaulo. Pudno, panagregget ti agkadua ti panangasabami, ket kamaudiananna ti Dios ti kanayon a mangpadakkel iti dayta. (1 Corinto 3:6, 7) Dumngeg ken agtignay dagiti kimmarnero agpapan pay kadagiti limitasion ti mannursuro.

“Maysa nga aldaw idi Marso 1991, impakita kaniak ni lakayko ti maysa a bokleta maipapan iti sakit a pannakataranta. Dagiti nailadawan a sintoma ti kaasping unay dagiti marikriknak! Nagbasaak iti ad-adu pay maipapan ti tema, tinabunuak dagiti lecture, ken nakitulagak a mapan iti maysa nga espesialista. Kalpasan ti dua a dekada, nailasin met laengen ti parikutko. Umim-imbagakon!

“Matulongan ti kaaduan kadagidiay addaan iti sakit a pannakataranta babaen iti umiso a panangagas. Dakkel a mangandingay dagiti gagayyem no mannakipagriknada. Imbes a degdegenda pay ti mariribukan a kararua, ti mannakaawat a kadua ti makaamiristo a saan nga igaggagara ti tao nga addaan sakit a pannakataranta ti di makipulapol.​—Idiligyo ti 1 Tesalonica 5:14.

“Bayat a repasuek ti napalabas a 20 a tawen, agyamanak ta babaen iti dayta, nabalinak ti agtalinaed iti amin-tiempo a ministerio. Talaga a bendision a maitutop unay iti pannakidangadang. Maigiddato, mabigbigko a kas ken ni Epafrodito, masapul nga ilusulos ti dadduma dagiti pribilehio iti serbisio gapu iti nakapuy a salun-at. Saan nga agsakit ti nakem ni Jehova kadagita a tattao. Saanna a namnamaen ti nalablabes ngem iti nainkalintegan a maipaay ti maysa a tao.

“Ti panagbiag iti daytoy a sakit ti nangisuro kaniak a diak ibilang ti bagik nga isut’ kapatgan. Tinulongannak a makipagrikna iti dadduma nga addaan iti limitasion. Ngem kangrunaan iti amin, tinulongannak nga agbalin a nadekket ken ni Jehova. Iti intero a panagrigatko, maulit-ulit a naimatangak isuna kas napaypayso a gubuayan iti bileg ken liwliwa.”

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 22]

Dagiti Abilidad a Mangpakalma

Kalmado a panaganges. Masansan a napakuyogan iti rigat nga aganges ti panagdanag. Tapno marelax ti panagangesyo, padasenyo daytoy nga ehersisio: Agpaklebkayo. Agbilangkayo iti innem bayat nga agangeskayo; agbilangkayo iti innem bayat nga agpug-awkayo. Sumaganad, padasenyo ti isu met la a nauneg a panaganges bayat a nakatugawkayo. Kalpasanna, padasenyo dayta a sitatakder. Umangeskayo iti nauneg manipud iti diaprama[yo], ken inaldaw nga aramidenyo daytoy agingga nga agbalinen a natural. Nagunggonaan ti dadduma babaen ti panangdarepdep iti nagpintas nga aglawlaw bayat nga ar-aramidenda daytoy nga ehersisio.

Kalmado a panagpanunot. ‘Kasano ngay no matumbaak?’ ‘Kasano ngay no awan tao sadiay a tumulong kaniak?’ ‘Kasano ngay no agsardeng ti pusok?’ Dagiti mangdadael a rikna ti mangrubrob iti pannakataranta. Tangay masansan a masakbayan a didigra dagitoy a kapanunotan wenno napalabas nga isesekken, padasenyo nga ipamaysa ti agdama a kasasaad. “Ti panangipamaysa iti agdama ti dagus a mangpakalma,” kuna ni Dr. Alan Goldstein. Isingasing ti dadduma nga ikkanyo iti lastiko ti pungupunguanyo. No rumsua dagiti mangdadael a kapanunotan, pugsatenyo dayta ken ibagayo iti bagiyo: “Agsardengka!” Isardengyo ti agdanag sakbay a maaddaan iti gundaway nga agbalin a pannakataranta.

Kalmado a reaksion. No matarantakayo, dikay labanan dayta. Rikna laeng dayta, ket rumbeng a ti rikrikna dinakay dangran. Darepdepenyo nga addakayo iti taaw a mangbuybuya kadagiti dalluyon. Ngumatoda, ken kalpasanna agpukawda. Kasta met laeng ti pannakataranta. Imbes a labanam ti allon, makigiddanka iti dayta. Lumabasto dayta. Inton nalpasen, di koma agbalin a nalabes ti reaksion wenno panangusigyo iti dayta. Nalpasen, kas iti panagbaen wenno panagsakit ti ulo.

Ti pannakataranta kayariganna ti maysa a naasing. Karitem, ket rumautto; dika kariten, ket mabalin a pumanawto. Ilawlawag ni Dr. R. Reid Wilson a dagiti abilidad a mangpakalma “saan a nadisenio tapno ad-adda a ‘malabanam’ ti pannakataranta wenno ‘maikkatmo’ ti panagdanag iti dayta a kanito. Imbes ketdi, ibilangmo ida a pamay-an a mangpalabas iti panawen bayat a ti pannakataranta padasennaka a kariten.”

[Kahon iti panid 23]

Agoraphobia, Panagbuteng iti Buteng

Makapataud iti agoraphobia ti adu nga agsagsagaba iti pannakataranta. Nupay nadepinar kas panagbuteng iti publiko a luglugar, ad-adda a siuumiso a maawagan ti agoraphobia kas panagbuteng iti buteng. Kabuteng unay dagiti addaan iti agoraphobia ti pannakataranta ta liklikanda amin a lugar a nakapasamakan ti napalabas a panagdanagda. Din agbayag, maymaysa laeng ti agtalinaed a “natalged” a lugar​—kadawyanna idiay balay.

“Darepdepenyo a pumanawkayo iti balayyo,” kuna ti mannurat a ni Melvin Green. “Kellaat a diyo nasiputan no naggapuanna, agparang ti kadadakkelan pay laeng a lalaki a nakitayo. Addaan iti bat ti baseball ket, nupay awan gapgapuna, pinang-orna ti uloyo. Agibar-ibarkayo nga agawid, a masmasdaaw iti napasamak. Inton nasayaaten ti riknayo, agsiripkayo iti ruangan ket kaslattay normal met amin a banag. Mangrugikay manen a magna. Kellaat nga adda sadiay, ket pinang-ornakay manen. Nagsublikayo iti balay a sadiay natalgedkayo. Kitaenyo iti ruar ti makinlikud a ruangan . . . Adda isuna sadiay. Tuman-awkayo iti tawa . . . Adda isuna sadiay. Ammoyo a no panawanyo ti kinatalged ti balayyo, mapang-orkayto manen. Saludsod: Rummuarkayo aya iti balayyo?”

Adu nga addaan iti agoraphobia ti mangidilig iti rikriknada iti dayta nga ilustrasion ken mariknada nga awanen namnama ti kasasaadda. Ngem kastoy ti ipanamnama ni Dr. Alan Goldstein: “Saankayo a naiduma, saankayo nga agmaymaysa. . . . Kabaelanyo a tulongan ti bagiyo.”