Dagiti Makaawis a Sursurat ni Josephus
NABAYAGEN nga ut-utoben dagiti agad-adal ti historia dagiti makaawis a sursurat ni Josephus. Nayanak uppat laeng a tawen kalpasan ti ipapatay ni Kristo, nasaksianna ti nakaam-amak a kaitungpalan ti padto ni Jesus maipapan iti nasion a Judio idi umuna a siglo. Maysa idi ni Josephus a panguluen ti militar, diplomatiko, Fariseo, ken maysa nga eskolar.
Napno kadagiti makaguyugoy a detalye dagiti surat ni Josephus. Lawaganda ti kanon ti Biblia bayat a mangted iti naisurat a giya iti topograpia ken geograpia ti Palestina. Di ngarud pakasdaawan nga adu ti mangibilang kadagiti sinuratna a kas napateg a nayon ti librariada!
Ti Panagubingna
Nayanak ni Joseph ben Matthias, wenno Josephus, idi 37 K.P., ti umuna a tawen a panagturay ti Romano nga emperador a ni Caligula. Pamilia dagiti papadi ti nagtaudan ti tatang ni Josephus. Kinunana a ti inangna, ket kaputotan ni Jonathan, maysa a Hasmonaean a nangato a padi.
Bayat ti kinabaritona, napasnek nga estudiante ni Josephus iti Linteg Mosaiko. Inusigna a naimbag dagiti tallo a sekta ti Judaismo—dagiti Fariseo, dagiti Saduceo, ken dagiti Essene. Gapu ta magustuanna ti kaudian, inkeddengna ti makipagnaed iti tallo a tawen iti maysa nga ermitanio a taga disierto nga agnagan Bannus, a nalabit maysa nga Essene. Idi agtawen ti 19, pinanawanna daytoy ket nagsubli idiay Jerusalem sa nakikappon kadagiti Fariseo.
Nagpa-Roma sa Nagsubli
Nagbiahe a nagpa-Roma ni Josephus idi 64 K.P. tapno ibabaetna dagiti papadi a Judio nga imbaon ni procurador Felix ken ni Emperador Nero tapno mausigda. Idi addada iti dalan, narneb ti barkoda ket gistay natay ni Josephus. Walopulo laeng kadagiti 600 a tripulante ti naalaw.
Bayat ti kaadda ni Josephus idiay Roma, isut’ inyam-ammo ti maysa nga artista a Judio iti asawa ni Nero, ni emperatris Poppaea. Dakkel ti naitulongna iti panagballigi ti misionna. Nabayag a di nalipatan ni Josephus ti kinapintas ti siudad.
Idi nagsubli ni Josephus idiay Judea, naikeddengen dagiti Judio ti umalsa a maibusor iti Roma. Pinadasna nga ipaawat kadagiti kailianna ti kinabarengbareng ti pannakigubat a maibusor iti Roma. Gapu ta dina kabaelan a lapdan ida ken nalabit a maamak amangan ta ibilangda a traidor, immannugot idi tinudinganda a kas panguluen dagiti buyot a Judio idiay Galilea. Nagsagana ket sinanay ni Josephus dagiti buyotna ken nagurnong kadagiti abasto a taraon kas panagsagana a makirupak kadagiti puersa ti Romano—ngem awan nagmamaayanna. Natnag ti Galilea kadagiti buyot ni Vespasian. Kalpasan ti 47 nga aldaw a pannakalakub, naparmek ti sarikedked ni Josephus idiay Jotapata.
Idi simmukon, sisisirib nga impadles ni Josephus nga iti di mabayag agbalinton nga emperador ni Vespasian. Nabalud ngem nalisianna ti dusa gapu iti daytoy a padto, nawayawayaan ni Josephus idi pimmudno dayta. Isu dayta ti nagbalbaliwan ti panagbiagna. Manipud idi agingga iti nalpas ti gubat, nagserbi a kas manangipatarus ken manangibabaet dagiti Romano. Kas ebkas ti panangkanunongna ken ni Vespasian ken dagiti annakna a da Titus ken Domitian, innayon ni Josephus ti apeliedo a Flavius iti naganna.
Dagiti Gapuanan ni Flavius Josephus
Ti kadaanan kadagiti surat ni Josephus ket napauluan ti The Jewish War. Maipagarup a pinutarna daytoy pito-a-tomo a salaysay tapno ipakitana kadagiti Judio ti nalawag a panangiladawan iti superior a bileg ti Roma ken manglapped [kadakuada] kadagiti masanguanan nga iyaalsa. Usigen dagitoy a surat ti historia ti Judio manipud panangsakop ni Antiochus Epiphanes iti Jerusalem (idi maikadua a siglo K.K.P.) agingga iti nakaro a riribuk a napasamak idi 67 K.P. Gapu ta naimatanganna, sinalaysay ngarud ni Josephus ti gubat a nagngudo idi 73 K.P.
Ti maysa pay kadagiti gapuanan ni Josephus isu ti The Jewish Antiquities, ti 20-a-tomo a historia dagiti Judio. Inrugina iti Genesis ken panamarsua, sa nagtultuloy agingga iti panagbettak ti gubat idiay Roma. Siaannad a sinurot ni Josephus ti urnos ti salaysay ti Biblia, sa ninayonanna kadagiti tradisional a patarus ken dagiti kapaliiwan iti ruar.
Nangisurat ni Josephus iti bukodna a salaysay a napauluan laeng iti Life. Kayatna nga ilawlawag ti takderna kabayatan ti gubat ken palag-anen ti pammabasol kenkuana ni Justus a taga-Tiberias. Ti maikapat a gapuananna—maysa a dua-a-tomo a pormal a panangikalintegan a napauluan Against Apion—ket nairanta a mangsalaknib kadagiti Judio kadagiti ulbod a pammabasol.
Pannakaawat iti Sao ti Dios
Awan duadua nga adu iti historia ni Josephus ti umiso. Iti gapuananna a napauluan ti Against Apion, impakitana a pulos a di inraman dagiti Judio dagiti libro nga Apocripa kas paset dagiti naipaltiing a Kasuratan. Nangted ti pammaneknek iti kinaumiso ken panagtutunos dagiti nasantuan a sursurat. Kuna ni Josephus: “Awanankami kadagiti di mabilang nga umariwekwek a libro, a di agtutunos ken agsisimparat, . . . no di ket duapulo ket dua laeng a libro [ti katupag ti moderno a pannakabingay dagiti Kasuratan iti 39 a libro], a naglaon kadagiti rekord dagiti amin a naglabas a panawen; a nainkalintegan a mapapati a nasantuan.”
Iti The Jewish Antiquities, adda makapainteres nga innayon ni Josephus iti salaysay ti Biblia. Kunana a “duapulo ket lima ti tawen ni Isaac” idi rineppet ni Abrahan ti ima ken sakana a maipaay a daton. Sigun ken Josephus, kalpasan a timmulong iti pannakaibangon ti altar, kinuna ni Isaac a “‘saan a maikari nga inauna, no di umannugot iti pangngeddeng ti Dios ken ti [pangngeddeng] ni amana’ . . . Isu a napan a dagus iti altar tapno maidaton.”
Iti Nainkasuratan a salaysay ti ipapanaw ti Israel idiay kadaanan nga Egipto, innayon ni Josephus dagitoy a detalye: “Ti bilang dagiti kimmamat kadakuada ket innem a gasut a karuahe, adda limapulo ribu a nakakabalio, ken dua gasut a ribu ti nagnagna, a nagtagiigam.” Kuna pay ni Josephus nga “idi sangapulo ket dua ti tawen ni Samuel, nangrugin nga agipadto: sa iti naminsan a matmaturog, inawagan ti Dios ti naganna.”—Idiligyo ti 1 Samuel 3:2-21.
Mangipaay ti pannakaawat dagiti dadduma a sursurat ni Josephus kadagiti buis, linlinteg, ken paspasamak. Ninagananna ni Salome a kas ti babai a nagsala iti padaya ni Herodes ken nangkiddaw iti ulo ni Juan a Mammautisar. (Marcos 6:17-26) Kaaduan kadagiti ammotayo maipapan kadagiti Herodes ket inrekord ni Josephus. Kunana pay a “tapno mailemmengna ti kinalakayna, tininaan [ni Herodes] ti buokna iti nangisit.”
Ti Dakkel a Yaalsa a Maibusor iti Roma
Tallopulo ket tallo a tawen laeng kalpasan ti panangipadto ni Jesus maipapan iti Jerusalem ken iti templona, mangrugin a mapasamak ti kaitungpalanna. Dagiti bunggoy dagiti radikal a Judio idiay Jerusalem kayatdan nga ikkaten ti sangol ti Roma. Idi 66 K.P., dinagdag daytoy a damag ti pannakaisagana ken pannakaibaon dagiti buyot a Romano iti panangidaulo ti Siriano a gobernador a ni Cestius Gallus. Ti misionda ket tapno gibusan ti yaalsa ken tapno madusa dagiti nakabasol. Kalpasan ti panagdadaelda iti lawlaw ti Jerusalem, nagkampo dagiti buyot ni Cestius iti likmut ti napaderan a siudad. Babaen ti makunkuna a testudo, sibaballigi a pinagtitipkel dagiti Romano dagiti kalasagda a kasla bukot ti pawikan tapno masalaknibanda kadagiti kabusor. Kas pammasingked iti balligi daytoy a pamay-an, kunaen ni Josephus: “Natnag dagiti gayang, ken kimdiasda nga awan ti nadangran; isu a narebbek dagiti soldado ti pader, saanda a nadangran, ken naisaganada amin dagiti bambanag tapno puoranda ti ruangan ti templo.”
“Ket napasamak,” kuna ni Josephus, “a pinagsanud ni Cestius dagiti soldadona . . . Pinanawanna ti siudad, nga awan ti makagapu.” Nalawag nga awan panggepna a mangitan-ok iti Anak ti Dios, inrekord ni Josephus ti pasamak nga inur-uray dagiti Kristiano idiay Jerusalem. Isu daydi ti kaitungpalan ti padto ni Jesu-Kristo! Adu a tawen sakbayna, namallaag ti Anak ti Dios: “Inton makitayo ti Jerusalem a nalikmut kadagiti nagpakarso a buybuyot, iti kasta ammuenyo a ti pannakalangalangna immasidegen. Ket dagidiay adda idiay Judea rugianda koma ti agkamang kadagiti bambantay, ket dagidiay adda iti tengngana pumanawda koma, ket dagidiay adda kadagiti aw-away saanda koma a sumrek kenkuana; agsipud ta dagitoy dagiti aldaw a panangipakat ti kinahustisia, tapno amin dagiti bambanag a naisurat matungpalda.” (Lucas 21:20-22) Kas imbilin ni Jesus, dagus a pinanawan dagiti matalek a pasurotna ti siudad, didan nagsubli, ket nalisianda ti saem a linak-amna idi agangay.
Idi nagsubli dagiti buyot ti Roma idi 70 K.P., sibabatad nga insurat ni Josephus iti salaysayna dagiti nagbanaganna. Ni Heneral Tito, nga inauna nga anak a lalaki ni Vespasian, immayna pinarmek ti Jerusalem, agraman ti nadayag a templona. Iti uneg ti siudad, pinadas dagiti aggugubat a bunggoy a tenglen [ti kasasaad], agingga a nagusarda kadagiti nainget a wagas, ket adu a dara ti naibuyat. Dadduma “matuokanda unay kadagiti didigra a napagtengda, gapuna a tinarigagayanda nga umay koman dagiti Romano,” bareng no “mailisida kadagiti pakarigatanda,” kuna ni Josephus. Inawaganna dagiti rebelde a kas “mannanakaw” nga agdadael kadagiti sanikua dagiti babaknang ken mangpapatay kadagiti natan-ok a lallaki—dagidiay maatap a sitatallugod a makikompromiso kadagiti Romano.
Bayat ti guerra sibil, rimmigat iti kasta unay ti kasasaad ti panagbiag idiay Jerusalem, ket nagtalinaed a naiwalang dagiti natay. “Nagpipinnatay [dagiti rebelde], bayat a binaddebaddekanda dagiti nagtutuon a bangkay.” Tinakawanda dagiti umili, agpapatayda gapu iti taraon ken kinabaknang. Di agsarday ti ikkis dagiti agsagsagaba.
Inallukoy ni Tito nga isuko dagiti Judio ti siudad tapno mailasakanda dagiti bagbagida. “Imbaon[na] ni Josephus a makisarita kadakuada iti bukodda a pagsasao; ta pagarupenna a mabalin nga umannugotda iti sasao ti kailianda.” Ngem inumsida ni Josephus. Idi kuan linakub ni Tito ti intero a siudad iti pader a naaramid kadagiti natitirad a darekdek. (Lucas 19:43) Gapu ta awanen ti namnama a makalibas pay ken awan aliwaksayan, “inibus ti [bisin] dagiti intero a sangakabbalayan ken pampamilia.” Dinegdegan pay ti agtultuloy a gubat dagiti natay. Pinarmek ni Tito ti Jerusalem, ket dina ammo a matungtungpalen ti padto ti Biblia. Kalpasanna, bayat a matmatmatanna dagiti dadakkel a pader ken nasarikedkedan a torre, kinunana: “Awan sabali no di ti Dios ti nangparuar kadagiti Judio kadagitoy a sarikedked.” Nasurok a sangamilion ti napukaw a Judio.—Lucas 21:5, 6, 23, 24.
Kalpasan ti Gubat
Kalpasan ti gubat napan ni Josephus idiay Roma. Gapu ta tagtagiragsakenna ti suporta ti pamilia a Flavius, nagnaed a kas makipagili iti Roma iti dati a mansion ni Vespasian ken inikkan ti imperio ti pension agraman sagsagut a naggapu ken ni Tito. Kalpasanna, intultuloy ni Josephus ti karera iti literatura.
Makapainteres a maammuan a ni Josephus ti masinunuo a nangputar iti sao a “Teokrasia.” Maipapan iti nasion a Judio, insuratna: “Ti gobiernotayo . . . mabalin a maawagan ti Teokrasia, babaen ti panangipabiang ti autoridad ken ti pannakabalin iti Dios.”
Saan a pulos nga inaklon ni Josephus nga isu ket Kristiano. Saan a nagsurat iti sidong ti panangipaltiing ti Dios. Ngem, adda makailawlawag a historikal a pateg dagiti makaawis a sursurat ni Josephus.
[Ladawan iti panid 31]
Ni Josephus iti pader ti Jerusalem