KALAPATI
[Heb., yoh·nahʹ, goh·zalʹ (urbon a kalapati wenno sibong); Gr., pe·ri·ste·raʹ].
Ti kalapati ket maysa kadagiti umuna a dua a tumatayab nga espesipiko a nainaganan iti Biblia, a namitlo a nangipatayab ni Noe iti kalapati kalpasan ti Layus tapno ammuenna ti kasasaad ti panages-es ti dandanum. (Ge 8:8-12) Ti Hebreo a nagan a yoh·nahʹ ket maipagarup a naadaw iti sao nga ʼa·nahʹ, a kaipapananna ti “agleddaang,” ken nabatad a panangtulad iti naleddaang a panagkukok ti kalapati.—Isa 38:14; 59:11, 12; Eze 7:16; Na 2:7.
Kakikita ken Deskripsion. Ti pamilia a Columbidae ramenna ti adu a kita ti kalapati. Ti gagangay unay a kita dagiti kalapati a masarakan idiay Israel isu ti rock dove (Columba livia), ti ring dove (Columba palumbus; maaw-awagan met wood pigeon), ken ti stock dove (Columba oenas). Dagiti ring dove ket nangnangruna a masarakan kadagiti kabakiran ti Galaad ken Carmelo. Ti stock dove kangrunaanna nga agnanaed iti aglikmut ti Jerico ken iti makindaya a deppaar ti Jordan, idinto ta ti rock dove agpaadu kadagiti igid ti baybay, kadagiti baw-ang ti Ginget Jordan ken iti kabambantayan iti laud a deppaarna. Kadawyan nga addaan dagiti kalapati iti nalungpo ken barukongan a bagi, nalibnos a tengnged, bassit a pamukelen nga ulo, pangakikiden a sippit, ken ababa a saksaka. Sumileng ti langada agsipud ta nagdidippit unay ti dutdotda. Masansan nga umasul a dapuen ti marisda, idinto ta ti sumagmamano adda bimmullalayaw a nasilap a paspaset ti dutdotda, a kasla a metal no maisarang iti bimmalitok a lawag ti init. Mabalin a naiparipirip daytoy iti Salmo 68:13, nupay ti pannakatukoy sadiay “dagiti payak ti kalapati a nakalupkopan iti pirak ken dagiti pawisna iti dumuyaw a berde a balitok” ket pagarupen ti sumagmamano kas tumukoy iti nagarbo ti diseniona a nasamsam a banag.
Nalanay ken naamo ti langa ken kababalin ti kalapati, gapu iti dayta nadeskribir kas ‘karnero iti lubong dagiti tumatayab.’ Ngarud ti Jonas (Yoh·nahʹ) ket nalatak a nagan maipaay kadagiti Judio nga ubbing a lallaki, idi ken ita. (Jon 1:1) Pagaammo dagitoy a tumatayab gapu iti debosionda iti assawada ken iti panagayatda, ket bayat ti panaginnarem pagdekketenda ti ul-ulo ken sippitda a kas iti panaginnagek ti agayan-ayat. Ngarud ti sao a “kalapatik” nga inaramat ti pastor a kaayan-ayat ti balasang a Sulamita ket maikanatad nga ebkas ti panangipateg. (Sol 5:2) Dagiti mata ti balasang naipadis iti nalanay ken naamo a matmata ti kalapati (Sol 1:15; 4:1), idinto ta ti balasang impadisna ti matmata ti pastor kadagiti umasul a dapuen a kalapati nga agdigdigus kadagiti ban-aw ti gatas, ket daytoy nakaay-ayat a panangipadis nabatad a tumukoy iti nangisngisit a likmut ti alintatao iti tengnga ti rumimatrimat a puraw ti mata. (Sol 5:12) Pagay-ayat dagiti kalapati ti agdigus, ket pilienda ti agumok iti asideg ti maysa a gubuayan ti danum. Ti matalek a kalakian a kalapati tulonganna ti kabaian iti panagaramid iti umok ken iti panangukop kadagiti itlog. Naiduma dagiti kalapati manipud amin a sabsabali pay a tumatayab gapu iti naisangsangayan a pamay-an a panangpakanda kadagiti urbonda iti “gatas ti kalapati,” kasla nagbalay a gatas a napataud iti uneg ti kinarakaran dagiti nagannak. Dagiti urbon a kalapati (pitson) ket gagangay a maus-usar kas taraon iti adu a daga.
Ti kalapati ket naaripapa a tumatayab, nga agpigerger no mapabutngan (Os 11:11), ket gapu ta naatap, masansan nga agumok iti gingginget (Eze 7:16), idinto ta ti rock dove agumok kadagiti parudipad ken abut dagiti nabato a rangkis ken baw-ang. (Sol 2:14; Jer 48:28) No mapaamo, agtayabda nga agsubli kadagiti naisagana nga aponda, ket dagiti puraw iti sirok ti paypayak ti dakkel nga arban dagiti kalapati umasping iti langa ti maysa nga umak-akar nga ulep. (Isa 60:8) Idiay Israel adda dagiti nakabakab nga apon ti kalapati, a ti sumagmamano ket dadakkel.
Gapu iti nakaisigudan a panagawid ti kalapati, naaramat a mangidanon kadagiti mensahe kadagidi nagkauna a tiempo. Saan a kas iti tattao a lumalayag a masapul nga agusar kadagiti chronometer ken sextant tapno masinunuoda ti ayanda, dagiti agawid a kalapati gistay automatiko nga ammoda ti pagturonganda babaen ti panangriknada iti magnetiko a guyod ti daga ken babaen iti posision ti init, uray no maibulosda iti ganggannaet a teritoria a ginasut a kilometro manipud lugar a pagtataenganda. Automatiko nga ikabilanganda ti panaggunay ti init iti tangatang tapno saan nga agkamali ti anggulo ti panagtayabda.
Napigsa ti paypayak ti kalapati, a makabael nga agtayab kadagiti nawatiwat a distansia iti panagbirokna iti taraon, ket gapu iti kinapartakna (kabaelanna ti nasurok a 80 km/oras) maadaywanna ti kaaduan kadagiti kabusorna. (Sal 55:6-8) Nupay kasta, dagiti kalapati managtalekda unay iti tattao ket nakalaklakada a matiliw wenno masiluan babaen iti iket. Gapuna, ti apostata nga Efraim, a simamaag a nagtalek nga umuna iti Egipto ken kalpasanna iti Asiria, naipadis iti maysa nga “ampapaok a kalapati,” a naikeddeng a matiliw iti iket. (Os 7:11, 12) Ni Jesus, idi pakpakdaaranna dagiti adalanna maipapan kadagiti arig-lobo a kabusor, binalakadanna ida a saanda laeng nga agbalin a “nasingpet a kas kadagiti kalapati” no di ket agbalinda met a “naannad a kas kadagiti serpiente.”—Mt 10:16.
Idi nabautisaran ni Jesus ken napulotan babaen iti nasantuan nga espiritu ti Dios, dayta a nasantuan nga espiritu naiparang “iti sukog ti bagi a kasla kalapati,” a ti nakita a panagbabana umasping iti panagkayabkab ti bumabbaba a kalapati bayat nga umasideg iti pagbatayanna. (Lu 3:22; Mt 3:16; Mr 1:10; Jn 1:32-34) Maitutop dayta a simbolo, maigapu iti kinainosente a galad ti kalapati.—Mt 10:16.
Naaramat kas Sakripisio. Dagiti kalapati agraman dagiti pagaw ket maawat idi kas sakripisio maipaay kadagiti daton a mapuoran (Le 1:14); ti sangaparis a kalapati mabalin nga idatag dagidiay nakapangpanglaw a saan a makaited iti maysa a kabaian a kordero wenno urbon a kalding maipaay a daton gapu iti babak (Le 5:5-7); ti maysa a kalapati (wenno pagaw pay ketdi) kas daton gapu iti basol ket maipakuyog iti daton nga urbon a kalakian a karnero maipaay kadagiti seremonia ti pannakagugor ti maysa a babai kalpasan ti panaganakna malaksid no saanna a kabaelan ti mangidatag iti kalakian a karnero, nga iti kasta a kaso maawat ti ‘dua nga urbon a kalapati’ (Le 12:6-8) (kas idi nagugoran ni Maria kalpasan ti pannakayanak ni Jesus; Lu 2:22-24); ket ti sangaparis a kalapati wenno pagaw mairaman idi kadagiti daton iti pannakagugor ti maysa a tao nga immimbag manipud panagpasayasay (Le 15:13, 14, 28, 29; kitaenyo ti PAGAW). Maawatda met mainaig iti pannakadalus ti Nazareo manipud pannakatulaw. (Nu 6:10) Ti ebkas nga ‘urbon a kalapati’ (NW, KJ, RS) iti Hebreo ket literal a kaipapananna ti “anak ti kalapati.”
Nupay ti adu a Judio a pamilia sigurado a nagtarakenda iti kalapati, ti sasao nga, ‘Ita no awan kabalinanna maipaay iti dua a pagaw wenno dua nga urbon a kalapati,’ nabatad nga ipasimudaagna a masansan a nagatang dagitoy tapno maisakripisio.—Le 5:11.
Ti Hebreo a termino a goh·zalʹ, a naaramat iti salaysay ti panagdaton ni Abraham idi “namatalged ni Jehova iti maysa a tulag ken Abram,” matarusan a tumukoy iti ‘urbon a kalapati.’ (Ge 15:9, 18) Maigapu daytoy iti kankanayon a panagkadua ti kalapati ken pagaw kadagiti sakripisio a naibilin iti Linteg a naited iti Israel idi agangay. Ti isu met laeng a Hebreo a sao ket naipatarus nga ‘urbon’ iti Deuteronomio 32:11. Di pagduaduaan a karaman ti kalapati kadagiti immun-una a sakripisio ni Noe, yantangay dayta a sakripisio inramanna ti “sumagmamano . . . kadagiti amin nga agtaytayab a parsua a nadalus.”—Ge 8:20.
Ti Linteg impalubosna a mabalin nga idaton dagiti urbon a kalapati wenno dagiti pagaw. Dakkel ti naitulong dayta nga urnos maipaay kadagiti Judio, yantangay ti kaaduan a pagaw pumanawda iti daga ti Israel bayat ti nalam-ek a bulbulan, idinto ta dagiti saan nga agakar-akar a kalapati magun-odan ida iti intero a makatawen.
Dagiti kalapati ket inlako dagidiay agnegnegosio idiay templo iti Jerusalem; ti Griego a termino a pe·ri·ste·rasʹ a naaramat ditoy mabalin nga ipasimudaagna “dagiti pagaw” wenno ‘dagiti urbon a kalapati’ a nadakamat iti Mosaiko a Linteg.—Mr 11:15; Jn 2:14-16.