რა არის პლანეტების მიღმა?

პლანეტა X. ასე უწოდა ასტრონომმა პერსივალ ლოუელმა ერთ აღმოუჩენელ პლანეტას, რომელიც, მისი აზრით, ნეპტუნის გაღმა მოძრაობდა. ამ უცნობი პლანეტის ძიება მან 1905 წელს დაიწყო თავის ობსერვატორიაში ქალაქ ფლაგსტაფში (არიზონა, აშშ). თუმცა თავისი სიცოცხლის განმავლობაში ლოუელმა პლანეტა X ვერ აღმოაჩინა, კვლევა მისი სიკვდილის შემდეგაც გაგრძელდა. საბოლოოდ, 1930 წელს ლოუელის ობსერვატორიაში კლაიდ ტომბომ აღმოაჩინა პლანეტა პლუტონი. პლანეტა X თურმე მართლა არსებობდა!

ასტრონომებს მაშინვე დაებადათ კითხვა: «იქნებ კიდევ არსებობს სხვა პლანეტა X?» ამას სამოცწლიანი კვლევა-ძიება მოჰყვა; ბოლო წლებში კი კოსმოსური აპარატების გამოყენებაც დაიწყეს. ათასობით ასტეროიდი, ვარსკვლავი, გალაქტიკა და ნისლეული იქნა აღმოჩენილი, მაგრამ ერთი ახალი პლანეტაც ვერ იპოვეს.

კვლევა-ძიება არ შეწყვეტილა. მეცნიერებმა ახალ ტექნიკასა და უფრო ძლიერ ტელესკოპებს მიმართეს, რომ დაენახათ ორბიტებზე მოძრავი ობიექტები, რომლებიც მილიონჯერ მკრთალად მოჩანს ცაში და მათი შეუიარაღებელი თვალით დანახვა შეუძლებელია. მეცნიერთა მცდელობები დაჯილდოვდა. საოცარია, მაგრამ პლუტონის გაღმა ოცდაათიოდე მცირე პლანეტა იქნა დანახული!

სად არიან ის პატარა პლანეტები? კიდევ რამდენის აღმოჩენა შეიძლება? ნუთუ მზის სისტემაში ისინი ყველაზე დაშორებული ობიექტებია?

ყველაზე შორეული ობიექტები

მზის სისტემაში ცხრა პლანეტა ბრუნავს მზის გარშემო. გარდა ამისა, ქვისმაგვარი ათასობით ასტეროიდი მოძრაობს კოსმოსში; მათი ორბიტები, ძირითადად, მარსსა და იუპიტერს შორის სარტყელში მდებარეობს. აღმოჩენილია ათასამდე კომეტაც.

რომელი მათგანი უფრო შორდება მოძრაობისას მზეს? ჯერჯერობით ცნობილია, რომ კომეტები.

სიტყვა „კომეტა“ მომდინარეობს ბერძნული სიტყვიდან „კომეტეს“, რაც ნიშნავს „გრძელთმიანს“, როგორც ჩანს, ამაში იგულისხმება გაჭიმული გრძელი მსხვილი კუდი, რომელიც მიჰყვება კომეტის მნათ თავს. კომეტები მრავალ ცრურწმენასა და დიდ შიშს უნერგავდა ადამიანებს. დამკვირვებლებს დღემდე ჰგონიათ, რომ კომეტების დანახვისას ისინი მოჩვენებებს ხედავენ. ეს წარმოდგენები იმდროინდელი რწმენის გადმონაშთებია, როცა ხალხს ეგონა, რომ კომეტები ლანდისებრი სხეულებია. რატომ ეშინოდა ხალხს ასე ძლიერ კომეტების? ამის ერთი მიზეზია ტრაგიკული შემთხვევები, რომლებიც ზოგჯერ მათ გამოჩენას ემთხვეოდა.

კომეტები დღემდე ხელს უწყობს ფანატიზმს. 1997 წელს კალიფორნიაში (აშშ) ერთი სექტის წევრებმა, სახელწოდებით „ციური კარიბჭე“, მასიური თვითმკვლელობა ჩაიდინეს, როცა კომეტა „ჰეილ-ბოპი“ მზეს მიუახლოვდა. რატომ? მათ სჯეროდათ, რომ უცხოპლანეტური კოსმოსური ხომალდი, რომელიც კომეტას ეფარებოდა, მიწაზე ჩამოვიდოდა მათ წასაყვანად.

ყველა როდი უყურებდა კომეტებს ამგვარად. ძვ. წ. IV საუკუნეში არისტოტელემ თქვა, რომ კომეტები ცაში ძალიან მაღლა არსებული მნათი აირების ღრუბლებია. რამდენიმე საუკუნის შემდეგ რომაელმა ფილოსოფოსმა სენეკამ ჭკვიანური აზრი გამოთქვა: კომეტები მოძრავი ციური სხეულებიაო.

ტელესკოპების გამოგონებამ და ნიუტონის მიზიდულობის კანონის აღმოჩენამ კომეტების შესწავლა უფრო ზუსტ მეცნიერულ დარგად აქცია. 1705 წელს ედმუნდ ჰალეიმ დაასკვნა, რომ კომეტები მზის გარშემო გაწელილ ელიფსურ ორბიტებზე მოძრაობენ. მან ისიც კი შეამჩნია, რომ კომეტები, რომლებიც 1531, 1607 და 1682 წლებში გამოჩნდა, მსგავსი ტრაექტორიით მოძრაობდნენ. ყოველი მომდევნო გამოჩენა 75 წლის შემდეგ ხდებოდა. მან ზუსტად ივარაუდა, რომ კომეტები, რომლებიც ზემოხსენებულ წლებში გამოჩნდა, ერთი და იგივე კომეტა იყო. მოგვიანებით მას ჰალეის კომეტა უწოდეს.

მკვლევარებმა უკვე იციან, რომ კომეტას მყარი ბირთვი აქვს, რომლის დიამეტრი ერთიდან ოც კილომეტრამდეა. ბირთვმა შეიძლება მუქი ფერის ჭუჭყიანი აისბერგი მოგვაგონოს, რომელიც უმთავრესად ყინულში გარეული მტვრისგან შედგება. 1986 წელს კოსმოსური აპარატის, „ჯოტოს“, მიერ ჰალეის კომეტის ახლოდან გადაღებულ სურათებში ჩანს კომეტიდან გამომავალი აირისა და მტვრის ნაკადები. ამ გამოტყორცნილი ნივთიერებებისგან შედგება კაშკაშა კომეტის თავი და კუდი, რომლებსაც დედამიწიდან ვხედავთ.

კომეტური ოჯახები

მზის გარშემო ორი კომეტური ოჯახის წევრები მოძრაობენ. კომეტების კლასიფიცირება დამოკიდებულია მათს ორბიტულ პერიოდებზე, ანუ დროის იმ მონაკვეთზე, რომელიც კომეტას სჭირდება, რომ ერთხელ შემოუაროს მზეს. ჰალეის კომეტის მსგავს მოკლეპერიოდიან ანუ პერიოდულ კომეტებს 200 წელიც არ სჭირდება მზის ირგვლივ ერთი შემოვლისთვის. ისინი თითქმის იმ ეკლიპტიკის სიბრტყეში მოძრაობენ, რომელშიც დედამიწა და სხვა პლანეტები გარს უვლიან მზეს. სავარაუდოა, რომ არსებობს მილიარდი პერიოდული კომეტა, რომელთა უმრავლესობის ორბიტა ყველაზე განაპირა პლანეტების, ნეპტუნისა და პლუტონის, ორბიტების საზღვრებს სცდება და მზისგან მილიარდობით კილომეტრით არის დაშორებული. ენკეს კომეტის მსგავსად, ზოგი მათგანი ზოგჯერ თავისი ორბიტით მზეს უახლოვდება და პლანეტებს ძალიან ახლოს უვლის.

რის თქმა შეიძლება გრძელპერიოდიანი კომეტების ორბიტებზე? მოკლეპერიოდიანი კომეტებისგან განსხვავებით, ისინი ყოველი მხრიდან გარს უვლიან მზეს. მათ შორის არის ჰიაკუტაკეს კომეტა და კომეტა „ჰეილ-ბოპი“, რომელთა გამოჩენაც საოცარი სანახაობა იყო. მაგრამ ვიდრე მათ კვლავ ვიხილავთ, მრავალი ათასი წელი გავა!

გრძელპერიოდიანი კომეტების დიდი დაჯგუფება მზის სისტემის ყველაზე განაპირა ნაწილში მოძრაობს. კომეტების ამ ჯგუფს ოორტის ღრუბელი ეწოდება (ოორტი — ჰოლანდიელი ასტრონომი, რომელმაც პირველმა ივარაუდა ამ ღრუბლის არსებობა 1950 წელს). რამდენი კომეტისგან შედგება ეს ღრუბელი? ასტრონომების გამოთვლით, მასში ტრილიონზე მეტი კომეტაა! ზოგი კომეტა მზეს ერთი სინათლის წლის მანძილით შორდებაa. ასეთი ორბიტის შემოვლას შეიძლება ათ მილიონზე მეტი წელი დასჭირდეს!

უამრავი მცირე პლანეტა

ახლახან აღმოჩენილ მცირე პლანეტებს, რომელთა შესახებაც სტატიის დასაწყისში გვქონდა საუბარი, ორბიტები აქვთ იქ, სადაც მოკლეპერიოდიანი კომეტები მოძრაობენ, პლუტონის ორბიტის საზღვრებს გაღმა. 1992 წლიდან ასტრონომებმა 80 ასეთი პატარა, პლანეტისმაგვარი სხეული აღმოაჩინეს. ამ პლანეტების რაოდენობა, რომელთა განივკვეთი 100 კილომეტრს აღემატება, შეიძლება ათიათასობით იყოს. ეს ნამცეცა პლანეტები კოიპერის (მეცნიერი, რომელმაც დაახლოებით 50 წლის წინათ მათი არსებობა ივარაუდა) სარტყელს წარმოქმნიან. კოიპერის სარტყლის ობიექტები, როგორც ჩანს, ქვისმაგვარი ნაწილაკებისა და ყინულის ნარევია.

ხომ არ შეცვალა ამ მცირე პლანეტების აღმოჩენამ მეცნიერთა წარმოდგენები მზის სისტემის შესახებ? უეჭველად! პლუტონი, მისი „მთვარე“ ქარონი, ნეპტუნის თანამგზავრი ტრიტონი და მზის სისტემაში შემავალი კიდევ სხვა ყინულოვანი სხეულები, როგორც ფიქრობენ, კოიპერის სარტყლიდან შემოვიდა. ზოგიერთი ასტრონომი იმ აზრსაც კი გამოთქვამს, რომ პლუტონი აღარ უნდა ჩაითვალოს დიდ პლანეტად!

საიდან გაჩნდნენ?

როგორ გაჩნდა ამდენი კომეტა და მცირე პლანეტები კოიპერის სარტყელში? ასტრონომების ვარაუდებით, ეს სხეულები წარმოიქმნა ადრე არსებული ღრუბლისგან, რომელშიც მტვერი და კონდენსირებული ყინული შედიოდა. ეს ნივთიერებები შემდეგ დიდ სხეულებად გაერთიანდნენ. მაგრამ ეს სხეულები ძალიან თხელ ფენას წარმოქმნიდნენ და დიდ პლანეტებად ვეღარ გადაიქცნენ.

გრძელპერიოდიანი კომეტებიც მზის სისტემის მნიშვნელოვან ნაწილს წარმოადგენენ. ამ კომეტების ერთობლივი მასა 40-ჯერ აღემატება დედამიწის მასას. ფიქრობენ, რომ მათგან უმრავლესობა წარმოიშვა მზის სისტემის ადრეული ფორმირებისას სისტემის გარეთ არსებული უზარმაზარი აიროვანი პლანეტების რეგიონში.

რა ძალები აშორებს ამ კომეტებს მზისგან ასე შორს? როგორც ჩანს, დიდი პლანეტების, მაგალითად იუპიტერის, ძლიერი მიზიდულობა გასტყორცნის ნებისმიერ კომეტას, რომელიც მის მახლობლად გაივლის.

კომეტების შესწავლა

კომეტები მზის სისტემის ყველაზე პრიმიტიული ნივთიერებებისგან შედგება. როგორ შეიძლება ამ საოცარი ობიექტების შემდგომი შესწავლა? მზის სისტემაში ამ კომეტების დროდადრო შემოსვლა მათი უფრო კარგად შესწავლის საშუალებას იძლევა. კოსმოსის შემსწავლელი სხვადასხვა ორგანიზაცია გეგმავს გარკვეული რაოდენობით კოსმოსური აპარატების გაშვებას კომეტების შესწავლის მიზნით მომდევნო რამდენიმე წლის განმავლობაში.

ვინ იცის, კიდევ რა შეიძლება აღმოაჩინონ მზის სისტემაში! ახალი აღმოჩენები და მზის ირგვლივ მოძრავი შორეული ობიექტების შეცნობა დამაჯერებლობას მატებს ბიბლიის სიტყვებს, რომლებიც ჩაწერილია ესაიას 40:26-ში: „ზეცად აღაპყარით თვალნი და შეხედეთ, ვინ შექმნა ესენი? მან, ვისაც სათვალავით გამოჰყავს მათი მხედრობა; ვინც სახელდებით უხმობს მათ ყველას“.

[სქოლიო]

[ჩარჩო 19 გვერდზე]

კომეტური და მეტეორული ნაკადი

როცა უმზერთ მეტეორების შთამბეჭდავ ელვარებას, ფიქრობთ, რომ ისინი კომეტის ნაწილებია? ეს შეიძლება ასეც იყოს. როცა კომეტა მზეს უახლოვდება, მისი ყინულოვანი ბირთვი თანდათანობით დაშლას იწყებს, რის შედეგადაც გამოიყოფა ქვისმაგვარი ნაწილაკები, ანუ მეტეორული სხეულები. ეს ნაწილაკები წონით კომეტის კუდში არსებული მტვრის წონას აღემატება, ამიტომ მზის უკუმგდები ძალები მათზე იმდენად არ მოქმედებს. პირიქით, ისინი წარმოქმნიან ნამსხვრევების ნაკადს, რომელიც გარს უვლის მზეს დედაკომეტის კვალზე.

დედამიწა ყოველწლიურად ხვდება ასეთ მეტეორულ ნაკადებს. ლეონიდის მეტეორული „წვიმა“, რომლის ნახვაც ნოემბრის შუა რიცხვებში შეიძლება, ტემპელ-ტუტლის კომეტის დაშლის შედეგად წარმოიქმნება. 33 წელიწადში ერთხელ ეს ნაკადი განსაცვიფრებელ სანახაობას აწყობს. მათ, ვინც 1966 წელს ლეონიდის ნაკადს უყურა, თქვეს, რომ წუთში 2 000 მეტეორის დანახვა შეიძლებოდა. აი ნამდვილი „თავსხმა“! 1998 წელს ამ მეტეორულმა ნაკადმა კაშკაშა ბოლიდები წარმოშვა. ასე რომ, ნოემბერში ღირს ამის ნახვა!

[დიაგრამა⁄სურათები 16-18 გვერდებზე]

1) კომეტა „ჰეილ-ბოპი“ 1997 წელს.

2) ედმუნდ ჰალეი.

3) პერსივალ ლოუელი.

4) ჰალეის კომეტა 1985 წელს.

5) ჰალეის კომეტა 1910 წელს.

6) ჰალეის კომეტიდან გამომდინარე აირებისა და მტვრის ნაკადები.

[საავტორო უფლებები]

1) Tony and Daphne Hallas/Astro Photo; 2) Culver Pictures; 3) Courtesy Lowell Observatory/Dictionary of American Portraits/Dover

4) Courtesy of Anglo-Australian Observatory, photograph by David Malin; 5) National Optical Astronomy Observatories; 6) the Giotto Project, HMC principal investigator Dr. Horst Uwe Keller, the Canada-France-Hawaii telescope

[დიაგრამა]

(სრული ტექსტი იხილეთ პუბლიკაციაში)

7) ზოგიერთი კომეტის ორბიტა.

კომეტა „კოჰუტეკი“

ჰალეის კომეტა

მზე

დედამიწა

ენკეს კომეტა

იუპიტერი

[სურათები]

8) სანამ 1994 წელს იუპიტერს შეეჯახებოდა, კომეტა „შუმეიკერ-ლევი 9“ 21 ნაწილად დაიშალა.

9) პლუტონის ზედაპირი.

10) კომეტა „კოჰუტეკი“ 1974 წელს.

11) ასტეროიდი იდა თავის თანამგზავრ დაქტილთან ერთად.

[საავტორო უფლება]

8) Dr. Hal Weaver and T. Ed Smith (STScI), and NASA; 9) A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA; 10) NASA photo; 11) NASA/JPL/Caltech