მეფე

ხელმწიფე, ხალხის მმართველი. იეჰოვა შეუზღუდავი ძალისა და ძალაუფლების მქონე უზენაესი მეფეა. იუდას მეფეები იეჰოვას უზენაესი ხელისუფლების წარმომადგენლები იყვნენ დედამიწაზე და მას ემორჩილებოდნენ. მათ მსგავსად იესო ქრისტეც იეჰოვას ემორჩილება, თუმცა მიწიერი მეფეებისგან განსხვავებით, ბევრად მეტ ძალაუფლებას ფლობს. იეჰოვამ იესოს მთელი სამყაროს მართვის უფლება მისცა (ფლ. 2:9—11). აქედან გამომდინარე, იესო ქრისტე გახდა „მეფეთა მეფე და უფალთა უფალი“ (გმც. 19:16; იხ. იესო ქრისტე; სამეფო).

პირველი მეფეები. ძველად მეფეებად მამრობითი სქესის წარმომადგენლები ინიშნებოდნენ. მათ ხელთ ეპყრათ უზენაესი ძალაუფლება და სათავეში ედგნენ ქალაქს, ტომს, ერს ან იმპერიას. როგორც წესი, ისინი მთელი სიცოცხლის მანძილზე ერთპიროვნული მმართველები იყვნენ. ბიბლია პირველ მეფედ ქამის შთამომავალ ნიმროდს ასახელებს. მისი სამეფო ძალაუფლება შუამდინარეთის რამდენიმე ქალაქზე ვრცელდებოდა. ის არ აღიარებდა იეჰოვას უზენაესობას (დბ. 10:6, 8—10).

აბრაამის დროს, როცა ისრაელი ჯერ კიდევ არ არსებობდა, ქანაანელებსა და მის მეზობელ ერებს მეფეები ჰყავდათ (დბ. 14:1—9). ადრეული ხანიდან მეფეები ჰყავდათ, აგრეთვე, ფილისტიმელებს, ედომელებს, მოაბელებს, მიდიანელებს, ამონელებს, სირიელებს, ხეთელებს, ეგვიპტელებს, ასურელებს, ბაბილონელებს, სპარსელებს, ბერძნებსა და რომაელებს. მათი უმრავლესობის ძალაუფლება მხოლოდ მცირე სამფლობელოებზე ვრცელდებოდა, ისეთზე, როგორიც იყო ქალაქ-სახელმწიფოები. მაგალითად, ადონი-ბეზეკი ასეთი ქალაქ-სახელმწიფოების 70 მეფის დამარცხებით იკვეხნიდა (მსჯ. 1:7).

ბიბლიის მიხედვით მართალ კაცად მიჩნეული პირველი მეფე მელქისედეკი იყო, სალემის მეფე-მღვდელი (დბ. 14:18). ის იყო ერთადერთი მმართველი, თუ არ ჩავთვლით იესო ქრისტეს, რომელიც ერთდროულად მეფეც იყო და მღვდელიც. პავლე მოციქული ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ მელქისედეკი ქრისტეს პირველსახე იყო (ებ. 7:1—3; 8:1, 6). ღვთის არც ერთ მსახურს, მათ შორის არც ნოეს, არ უცდია გამეფება და არც ღმერთს დაუყენებია ვინმე მეფედ (თუ არ ჩავთვლით მელქისედეკს) საულამდე.

ისრაელის მეფეები. თავდაპირველად ისრაელის უხილავი მეფე იეჰოვა იყო. თავის მმართველობას ის ახორციელებდა ჯერ მოსეს, შემდეგ კი მსაჯულების (პირველი იყო ოთნიელი, უკანასკნელი — სამსონი) მეშვეობით (მსჯ. 8:23; 1სმ. 12:12). ბოლოს ისრაელებმა მათ გარშემო მცხოვრები ერების მსგავსად მეფე მოინდომეს (1სმ. 8:5—8, 19). იეჰოვამ წინასწარმეტყველ სამუელის მეშვეობით მეფედ სცხო საული ბენიამინის ტომიდან, რადგან კანონის შეთანხმებით ისრაელებს უფლება ჰქონდათ, ჰყოლოდათ ღვთისგან დანიშნული მეფე (კნ. 17:14—20; 1სმ. 9:15, 16; 10:21, 24). ურჩობისა და კადნიერების გამო საულმა დაკარგა ღვთის კეთილგანწყობილება და ხელიდან გაუშვა შესაძლებლობა, გამხდარიყო სამეფო დინასტიის ფუძემდებელი (1სმ. 13:1—14; 15:22—28). მაშინ იეჰოვამ ისრაელის მეფედ იუდას ტომიდან იესეს ძე, დავითი აირჩია (2სმ. 7:15, 16). იეჰოვას თაყვანისმცემლობის განმტკიცებისა და მისი კანონების ერთგულებისთვის დავითს ღმერთმა წილად არგუნა პატივი, სამეფო დინასტიის დამფუძნებელი გამხდარიყო (2სმ. 7:15, 16). აყვავების ხანა ისრაელს დავითის ვაჟის, სოლომონის მეფობის დროს დაუდგა (1მფ. 4:25; 2მტ. 1:15).

სოლომონის ვაჟის, რობოამის მეფობის დროს ისრაელის სამეფო ორად გაიყო. ათი ტომისგან შემდგარი ისრაელის ჩრდილოეთი სამეფოს პირველი მეფე გახდა იერობოამი, ნებატის ვაჟი ეფრემის ტომიდან (1მფ. 11:26; 12:20). ის ეურჩა ღმერთს და თავისი ქვეშევრდომები ოქროს ხბორების თაყვანისცემაში ჩააბა, რითაც ღმერთი განარისხა (1მფ. 14:10, 16). ძვ. წ. 997—740 წლებში ჩრდილოეთ სამეფოში 20 მეფე მეფობდა — პირველი იყო იერობოამი, უკანასკნელი — ჰოშეა ელაჰის ძე. იუდას სამხრეთ სამეფოში ძვ. წ. 997—607 წლებში სულ 19 მეფე მეფობდა — პირველი იყო რობოამი, უკანასკნელი კი — ციდკია (ტახტის მიმთვისებელი ათალია მათ რიცხვს არ მიეკუთვნება) (იხ. დამარხვა, დასამარხი ადგილი; ქრონოლოგია).

ღვთისგან დანიშნული წარმომადგენლები. თავის ხალხს მეფეებს იეჰოვა უნიშნავდა. ისინი იეჰოვას რწმუნებულები იყვნენ და როგორც მისი თეოკრატიული მმართველობის წარმომადგენლები, „იეჰოვას სამეფო ტახტზე“ ისხდნენ (1მტ. 28:5; 29:23). ძველი აღმოსავლეთის ზოგიერთი ხალხისგან განსხვავებით ისრაელები თავიანთ მეფეებს არ აღმერთებდნენ. იუდას მეფეები იეჰოვას ცხებულებად ითვლებოდნენ, თუმცაღა ბიბლიაში დაკონკრეტებული არ არის, ტახტზე ასვლამდე სცხეს თუ არა თითოეულ მათგანს ზეთი. ზეთის ცხება მხოლოდ რამდენიმე შემთხვევაშია მოხსენიებული, კერძოდ, როცა ახალ დინასტიას ჩაეყარა საფუძველი, როცა დავითის სიბერეში, აგრეთვე მოგვიანებით იეჰოაშის დროს ტახტის მემკვიდრის საკითხი სადავო გახდა და როცა ტახტზე უფროსი ძმის ნაცვლად უმცროსი ძმა, იეჰოახაზი ავიდა (1სმ. 10:1; 16:13; 1მფ. 1:39; 2მფ. 11:12; 23:30, 31, 34, 36). ასე იყო თუ ისე, მეფედ ცხება ისრაელში წესად იქნებოდა დანერგილი.

იუდას სამეფოში სახელმწიფო საქმეებს ძირითადად მეფე, ხალხის მწყემსი განაგებდა (ფს. 78:70—72). ის მთავარსარდალიც იყო (1სმ. 8:20; 2სმ. 21:17; 1მფ. 22:29—33). მეფე უზენაესი მოსამართლე იყო, თუმცა როცა ზოგიერთი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის საკითხი წყდებოდა ან მოწმეების არადამაკმაყოფილებელი ჩვენების თუ სხვა მიზეზთა გამო ჭირდა რთული საქმეების მოგვარება, მღვდელმთავარი იეჰოვას ეკითხებოდა (1მფ. 3:16—28).

მეფის შეზღუდული ძალაუფლება. მეფე ღვთისმოშიში და უფლის კანონების დამცველი უნდა ყოფილიყო, რაც იმას ნიშნავს, რომ მას ყველაფრის უფლება არ ჰქონდა. გარდა ამისა, მას უნდა გაეთვალისწინებინა წინასწარმეტყველების, მღვდლებისა და უხუცესთა რჩევები. მეფეს უნდა გადაეწერა კანონი და მთელი სიცოცხლე ეკითხა (კნ. 17:18, 19). ის, როგორც ღვთის წარმომადგენელი და განსაკუთრებული მისიის მქონე მსახური, იეჰოვას წინაშე იყო ანგარიშვალდებული. სამწუხაროდ, იუდას მრავალმა მეფემ გადააჭარბა თავის უფლებამოსილებას და დესპოტი და უკეთური მმართველის სახელი დაიმკვიდრა (1სმ. 22:12, 13, 17—19; 1მფ.12:12—16; 2მტ. 33:9).

ერის სულიერი წინამძღოლი. მართალია, კანონი მეფეს არ აძლევდა მღვდლობის უფლებას, მაგრამ მეფე, როგორც ერის წინამძღოლი, იეჰოვას თაყვანისმცემლობის მთავარი მხარდამჭერი უნდა ყოფილიყო. ზოგჯერ მეფე იეჰოვას სახელით აკურთხებდა ხალხს ან ხალხის სახელით მიმართავდა ღმერთს ლოცვაში (2სმ. 6:18; 1მფ. 8:14, 22, 54, 55). გარდა იმისა, რომ ერის რელიგიური ცხოვრების სიწმინდის სადარაჯოზე უნდა მდგარიყო, მეფე უფლებამოსილი იყო, დაეთხოვა ორგული მღვდელმთავარი. ასე მოექცა მეფე სოლომონი მღვდელმთავარ აბიათარს, რომელიც ტახტის ხელში ჩაგდების მსურველ ადონიას მიემხრო (1მფ. 1:7; 2:27).

ცოლები და ქონება. იუდას მეფეებს ჩვეულებრივ მრავალი ცოლი და ხარჭა ჰყავდათ, თუმცა მოსეს კანონით მეფეს ბევრი ცოლი არ უნდა ჰყოლოდა (კნ. 17:17). ხარჭები მეფის საკუთრებად ითვლებოდნენ და მეფის სხვა ქონებასთან ერთად ტახტის მემკვიდრის საკუთრება ხდებოდნენ. გარდაცვლილი მეფის ხარჭაზე დაქორწინება ან მისი დაპატრონება სამეფო ტახტზე პრეტენზიის გაცხადების ტოლფასი იყო. აქედან გამომდინარე, გასაგებია, რატომ დაწვა აბესალომი მამამისის, მეფე დავითის ხარჭებთან და რატომ ითხოვა ცოლად ადონიამ მოხუცი დავითის მომვლელი აბიშაგი (2სმ. 16:21, 22; 1მფ. 2:15—17, 22). მათი ქმედება ღალატს უტოლდებოდა.

მეფეს პირადი ქონების, საბრძოლო ნადავლისა თუ მორთმეული ძღვნის გარდა (1მტ. 18:10) შემოსავლის სხვა წყაროებიც ჰქონდა, კერძოდ, მეფის სუფრის მოსამარაგებლად დაწესებული ბეგარა, სხვა სამეფოებისთვის დადებული ხარკი, სამეფოს ტერიტორიაზე მოგზაური ვაჭრებისთვის დაწესებული გადასახადი და სავაჭრო საქმიანობა (ისეთი, როგორსაც მეფე სოლომონი ეწეოდა სავაჭრო გემებით) (1მფ. 4:7, 27, 28; 9:26—28; 10:14, 15).

არასტაბილურობა ჩრდილოეთ სამეფოში. ისრაელის ჩრდილოეთ სამეფოში ტახტი მამიდან შვილზე გადადიოდა, გამონაკლისი იყო მეფის ტახტიდან გადაგდება ან მისი მკვლელობა. კერპთაყვანისმცემლობის გამო ჩრდილოეთ სამეფოში მუდმივი არეულობა იყო, მეფეებს ხშირად კლავდნენ ან ტახტს ართმევდნენ. მხოლოდ ომრისა და იეჰუს დინასტიებმა შეინარჩუნეს ძალაუფლება ორ თაობაზე მეტხანს. ვინაიდან ამ სამეფოს მეფეებზე არ ვრცელდებოდა დავითთან დადებული შეთანხმება, არც ერთი მათგანი არ ყოფილა „იეჰოვას სამეფო ტახტზე“ მჯდომი და ღვთის მიერ ცხებული მეფე (1მტ. 28:5).

წარმართი მეფეები და დამორჩილებული სამეფოების მეფეები. ბაბილონის იმპერიაში მეფედ კურთხევის ცერემონიის დროს მეფე ხელს სჭიდებდა მარდუქის ოქროს ქანდაკებას. ასე მოიქცა კიროს დიდი, რომელსაც ბაბილონის იმპერიის უბრძოლველად დამორჩილება სურდა.

დამპყრობელი მეფეები თავად წყვეტდნენ, ვის დააყენებდნენ დაპყრობილი ტერიტორიის სამართავად. როგორც წესი, ისინი ადგილობრივ მმართველს ირჩევდნენ, რომელიც დამპყრობს ხარკს უხდიდა. ამის მაგალითია ჰეროდე დიდი, რომელიც რომის ხელისუფლებამ მოხარკე იუდეის მეფედ დანიშნა (მთ. 2:1) და ნაბატეველთა მეფე ჰარიტატი, რომელიც რომმა აღჭურვა ძალაუფლებით (2კრ. 11:32).

ისრაელის მეფეებისგან განსხვავებით, წარმართი მეფეები საკმაოდ შორს იჭერდნენ თავს უბრალო მოკვდავთაგან. მას, ვინც სპარსეთის მეფის შიდა ეზოში ნებართვის გარეშე შევიდოდა, სიკვდილი არ ასცდებოდა. შეწყალებული იქნებოდა მხოლოდ ის, ვისკენაც მეფე თავის კვერთხს გაიშვერდა, როგორც ეს ესთერის შემთხვევაში მოხდა (ესთ. 4:11, 16). რაც შეეხება რომის იმპერატორს, რომის მოქალაქეს შეეძლო მასთან ოფიციალურ მიღებაზე მისვლა დაბალი ინსტანციის სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილების გასასაჩივრებლად, ისიც მხოლოდ მას შემდეგ, რაც მთელ რიგ პროცედურებს გაივლიდა სხვადასხვა მოხელესთან (სქ. 25:11, 12).