ბერძნული ფილოსოფია — გაამდიდრა მან ქრისტიანობა?

„ქრისტიანობა მტრულად იყო განწყობილი წარმართული ბერძნული და რომაული კლასიკური ფილისოფიის მიმართ, მაგრამ მათგან ბევრი რამ შეისისხლხორცა“ (ენციკლოპედია „ამერიკანა“).

ქრისტიანობაზე საგრძნობი გავლენის მომხდენთა შორის ავგუსტინე ნეტარს მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს. ენციკლოპედია „ბრიტანიკას“ თანახმად, ავგუსტინეს „მსოფლმხედველობაში ახალი აღთქმა ბერძნულ ფილოსოფიასთან, კერძოდ კი, პლატონის მოძღვრებასთან, იყო შერწყმული; ამ მსოფლმხედველობამ ქრისტიანულ სამყაროში, შუა საუკუნეების რომაულ კათოლიციზმსა და რენესანსის პერიოდის პროტესტანტიზმში, შეაღწია“.

ავგუსტინეს მსოფლმხედველობის გავლენა საკმაოდ დიდი ხანია, რაც გრძელდება. დუგლას ტ. ჰოლდენმა, როდესაც ლაპარაკობდა, რამხელა გავლენა იქონია ქრისტიანულ სამყაროზე ბერძნულმა ფილოსოფიამ, აღნიშნა: „ქრისტიანული თეოლოგია ბერძნულ ფილოსოფიაში ისე აითქვიფა, რომ მასზე აღიზარდნენ პიროვნებები, რომლებიც 9 ბერძნულ აზრში ერთ ქრისტიანულს თუ გამოურევდნენ“.

ზოგი სწავლული ღრმად არის დარწმუნებული იმაში, რომ ფილოსოფიის ასეთმა გავლენამ ქრისტიანობის გავრცელების დაწყების პერიოდიდანვე გააღრმავა მისი არსი, გაამდიდრა და უფრო დამაჯერებელი გახადა მისი სწავლება. ნამდვილად ასეა ეს? როგორ და როდის დაიწყო ბერძნული ფილოსოფიის გავლენა? სინამდვილეში, გაამდიდრა თუ წაბილწა ამ ფილოსოფიამ ქრისტიანობა?

ამას შუქს მოჰფენდა ძვ. წ. III საუკუნიდან ახ. წ. V საუკუნემდე მომხდარ რამდენიმე მოვლენაზე ყურადღების გამახვილება, რაშიც ოთხი უცნაური ფრაზის განხილვა დაგვეხმარებოდა: 1) „გაელინებული იუდაიზმი“, 2) „გაქრისტიანებული ელინიზმი“, 3) „გაელინებული ქრისტიანობა“ და 4) „ქრისტიანული ფილოსოფია“.

„გაელინებული იუდაიზმი“

„გაელინებული იუდაიზმი“ — თვით ეს სახელწოდებაც კი ალოგიკურია. ებრაელების თავდაპირველი რელიგია, რომელიც ჭეშმარიტი ღმერთის, იეჰოვას, მიერ იყო დაფუძნებული, ცრუ რელიგიური იდეებით არ უნდა წაბილწულიყო (მეორე რჯული 12:32; იგავნი 30:5, 6). მაგრამ თავიდანვე წმინდა თაყვანისმცემლობა ირგვლივ მყოფი ხალხების იმ ცრუ რელიგიური ჩვეულებებისა და აზროვნების გამხრწნელი გავლენის საშიშროების წინაშე აღმოჩნდა, რომლებიც, მაგალითად, ეგვიპტიდან, ქანაანიდან და ბაბილონიდან იღებდა სათავეს. სამწუხაროა ის ფაქტი, რომ ისრაელები წინ არ აღუდგნენ ამას და ჭეშმარიტი თაყვანისმცემლობა საშინლად წაიბილწა (მსაჯულნი 2:11–13).

საუკუნეების შემდეგ, ძვ. წ. IV საუკუნეში, როდესაც ძველი პალესტინის ტერიტორია ალექსანდრე მაკედონელმა საბერძნეთის იმპერიას შეუერთა, ამ სიბილწემ კულმინაციურ წერტილს მიაღწია და ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში არსებულ ყველა წამბილწველ გავლენას გადააჭარბა. ალექსანდრეს ბრძანებით იუდეველებს საბერძნეთის ჯარში იწვევდნენ. დამპყრობლებთან ურთიერთობამ იუდეველთა რელიგიურ აზროვნებაზე დიდი გავლენა იქონია. იუდაიზმში ღრმად შეიჭრა ელინისტური მსოფლმხედველობა. მღვდელმთავარი იაზონი იმით არის ცნობილი, რომ ძვ. წ. 175 წელს იერუსალიმში ბერძნული აკადემია დაარსა, სადაც ჰომეროსის შემოქმედებას ასწავლიდნენ.

საინტერესოა, ერთი სამარიელი მწერლის ნაშრომი, რომელიც ძვ. წ. II საუკუნის მეორე ნახევრით თარიღდება და რომელშიც ავტორი ბიბლიური ისტორიის ელინისტურ ისტორიოგრაფიად წარმოდგენას ცდილობდა. ებრაული აპოკრიფული წიგნები, მაგალითად, „ივდითი“ და „ტობითი“, ფაქტობრივად, ბერძნულ სასიყვარულო ლეგენდებს ეყრდნობა. მრავალი იუდეველი ფილოსოფოსი ბერძნულ იდეებს იუდაურ რელიგიასა და ბიბლიასთან აერთიანებდა.

ახ. წ. I საუკუნეში ამ საქმეში უდიდესი წვლილი ფილონ ალექსანდრიელმა შეიტანა. მან პლატონის (ძვ. წ. IV საუკუნე), პითაგორასა და სტოიკოსების მოძღვრებები მიითვისა. ფილონ ალექსანდრიელის იდეებმა იუდეველებზე უდიდესი გავლენა მოახდინა. ბერძნული იდეების ებრაულ კულტურაში დამკვიდრების შესახებ საკითხის შეჯამებისას იუდეველი სწავლული მაქს დიმონტი აღნიშნავს: „პლატონის იდეებით, არისტოტელეს ლოგიკითა და ევკლიდეს მეცნიერული შეხედულებებით გაჟღენთილი იუდეველი სწავლულები თორას ახლებურად უდგებოდნენ . . . ისინი იქამდეც კი მივიდნენ, რომ იუდეველთა გამოცხადებას ბერძნული იდეები დაამატეს“.

გარკვეული დროის შემდეგ რომაელებმა დაამხეს საბერძნეთის იმპერია და ხელში ჩაიგდეს იერუსალიმიც. ამას კი უფრო მნიშვნელოვანი ცვლილებები მოჰყვა. იმ მოაზროვნეთა ფილოსოფიური და რელიგიური დოქტრინები, რომლებიც ახ. წ. III საუკუნისთვის პლატონის იდეების განვითარებასა და სისტემატიზაციას ცდილობდნენ, დღეს ნეოპლატონიზმის სახელითაა ცნობილი. ამ ფილოსოფიურ სკოლას უეჭველად დიდი გავლენა უნდა მოეხდინა განდგომილ ქრისტიანობაზე.

„გაქრისტიანებული ელინიზმი“

ახ. წ. პირველი ხუთი საუკუნის განმავლობაში ზოგი მოაზროვნე ბერძნულ ფილოსოფიასა და ბიბლიურ ჭეშმარიტებას შორის კავშირის არსებობის ჩვენებას ცდილობდა. წიგნში „ქრისტიანობის ისტორია“ ნათქვამია: „ქრისტიანი მეტაფიზიკოსები ქრისტემდე რამდენიმე ათეული წლის წინათ ბერძნებს ღვთის შემეცნებისთვის მამაც, მაგრამ ბრმა მებრძოლებად აღწერდნენ, ისეთებად, რომლებიც ქრისტეს შესახებ იდეებს ათენურ ფილოსოფიაზე აფუძნებდნენ და ქრისტიანობას თავიანთ უაზრო მსჯელობებზე აგებდნენ“.

ასეთ მოაზროვნეებს შორის ერთ-ერთ პირველთაგანს პლოტინე (ახ. წ. 205–270) წარმოადგენდა. მან ჩამოაყალიბა მოძღვრება, რომელიც ძირითადად პლატონის იდეების შესახებ თეორიაზე იყო დაფუძნებული. პლოტინეს მიერაა შემოტანილი მცნება სულისა და სხეულის ცალ-ცალკე არსებობის შესახებ. ამ ადამიანზე პროფესორმა ე. უ. ჰოპკინზმა თქვა: „მისმა თეოლოგიამ . . . ქრისტიანობის წინამძღოლებზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია“.

„გაელინებული ქრისტიანობა“ და „ქრისტიანული ფილოსოფია“

ახ. წ. II საუკუნიდან მოყოლებული „ქრისტიანი“ მოაზროვნეები წარმართ სწავლულებზე შთაბეჭდილების მოხდენას დიდ ძალისხმევას ახმარდნენ. ‘ამქვეყნიური ლაყბობისა და ეგრეთწოდებული მოძღვრების უკუღმართი დებულებების’ წინააღმდეგ პავლე მოციქულის ნათელი გაფრთხილების მიუხედავად, ასეთი მოძღვრები თავიანთ სწავლებაში ირგვლივ არსებული ელინისტური კულტურის ფილოსოფიურ ელემენტებს რთავდნენ (1 ტიმოთე 6:20). ფილონის მაგალითი ისეთ შთაბეჭდილებას ქმნიდა, რომ თითქოს შესაძლებელი იყო ბიბლიისა და პლატონის მოძღვრების შერწყმა (შეადარეთ 2 პეტრე 1:16).

რა თქმა უნდა, ამის ნამდვილი მსხვერპლი ბიბლიური ჭეშმარიტება აღმოჩნდა. „ქრისტიანობის“ მოძღვრები ცდილობდნენ დაენახვებინათ, რომ ქრისტიანობასა და ბერძნულ-რომაულ ჰუმანიზმს შორის კავშირი არსებობდა. კლიმენტი ალექსანდრიელმა და ორიგენემ (ახ. წ. II—III საუკუნეები) ნეოპლატონიზმი „ქრისტიანული ფილოსოფიის“ საძირკვლად აქციეს. მილანის ეპისკოპოსმა ამბროსმა (ახ. წ. 339—397) „შეისისხლხორცა იმ დროისთვის არსებული ბერძნული სწავლება, ქრისტიანული და წარმართული მოძღვრებების ნაზავი, უმეტესწილად კი . . . პლოტინეს წარმართული ნეოპლატონისტური ნაშრომები“. ის ცდილობდა, განათლებული რომაელებისთვის ხელმისაწვდომი გაეხადა კლასიკური ქრისტიანული სწავლება. ავგუსტინე ნეტარიც მის მაგალითს მიჰყვა.

მომდევნო საუკუნეში დიონისე არეოპაგელი (რომელსაც ფსევდო-დიონისესაც უწოდებდნენ), რომელიც, როგორც ვარაუდობენ, სირიელი ბერი იყო, ნეოპლატონისტური ფილოსოფიის „ქრისტიანულ“ თეოლოგიასთან გაერთიანებას შეეცადა. ერთი ენციკლოპედიის თანახმად, მისმა „ნაშრომებმა გზა გაუხსნა ნეოპლატონიზმის იდეებს შუა საუკუნეების ქრისტიანული სამყაროს დოქტრინების უმეტეს ნაწილში . . . რამაც განაპირობა ის ფაქტი, რომ ეს გავლენა დღემდე მოქმედებს ქრისტიანული დოქტრინების რელიგიურ ხასიათზე“. რა საზიზღრულად უგულებელყო ამ ხალხმა ‘ფილოსოფიითა და ფუჭი ცდუნებით, ადამიანური გადმოცემით’ გატაცების წინააღმდეგ პავლე მოციქულის გაფრთხილება! (კოლასელთა 2:8).

გამხრწნელები

ერთ-ერთ ნაშრომში აღნიშნული იყო, რომ „პლატონის ქრისტიანი მიმდევრები პირველ ადგილზე გამოცხადებებს აყენებდნენ და პლატონის ფილოსოფიას ბიბლიის სწავლებისა და საეკლესიო ტრადიციების გაგებასა და დაცვაში საუკეთესო საშუალებად მიიჩნევდნენ“.

პლატონს სულის უკვდავება სწამდა. აღსანიშნავია, რომ „ქრისტიანულ თეოლოგიაში“ შემოპარული ყველაზე ცნობილი ცრუ სწავლება სწორედ სულის უკვდავების შესახებ სწავლებაა. ყოვლად შეუძლებელია ამ სწავლების მიღების გამართლება იმ მიზეზით, რომ ქრისტიანობა მასებისთვის უფრო მისაღები გაეხადათ. მოციქული პავლე სულის უკვდავებას არ ასწავლიდა, როდესაც საბერძნეთის კულტურულ ცენტრში, ათენში, ქადაგებდა. პირიქით, ის მკვდრეთით აღდგომის შესახებ ქადაგებდა, თუმცა პავლეს მსმენელი მრავალი ბერძნისთვის ძნელი იყო მისი სიტყვების მიღება (საქმეები 17:22–32).

ბერძნული ფილისოფიის საპირისპიროდ, საღვთო წერილი ნათლად გვიჩვენებს, რომ სული არის არა ის, რაც ადამიანს აქვს, არამედ თვითონ ადამიანია (დაბადება 2:7; „ძველი აღთქმის ორტომეული“, 1884). სიკვდილისას სული წყვეტს არსებობას (ეზეკიელი 18:4). ეკლესიასტეს 9:5 გვამცნობს: „ცოცხალმა იცის, რომ მოკვდება; მკვდრებმა კი არაფერი იციან და აღარც საზღაური მიეზღვებათ, რადგან მათი ხსოვნა დავიწყებას მიეცა“. ამგვარად, ბიბლია სულის უკვდავებას არ ასწავლის.

შეცდომაში შემყვანი სხვა მოძღვრება ის არის, რომ განკაცებამდე იესო მამის თანასწორი იყო. წიგნი „პირველი სამი საუკუნის ეკლესია“ განმარტავს: „სამების შესახებ დოგმატი . . . სათავეს ებრაული და ქრისტიანული წერილებიდან კი არ იღებს, არამედ მათგან სრულიად განსხვავებული წყაროდან“ (The Church of the First Three Centuries). კონკრეტულად, რომელი წყაროდან? ეს დოგმატი „ქრისტიანობაში პლატონის მიმდევარი მამების მეშვეობით შემოვიდა და დამკვიდრდა“.

მართლაც, გადიოდა დრო და ეკლესიის მამები სულ უფრო და უფრო ექცეოდნენ ნეოპლატონიზმის გავლენის ქვეშ, რაც სამების მომხრეებს ნოყიერ ნიადაგს უქმნიდა. მესამე საუკუნის ნეოპლატონისტურმა ფილოსოფიამ ვითომ შეაძლებინა მათ ერთმანეთთან შეეთავსებინათ ურთიერთშეუთავსებადი რამ — შეექმნათ სამპიროვნული ღმერთი, რომელსაც ერთ ღმერთად წარმოადგენდნენ. ფილოსოფიური მსჯელობის საფუძველზე ისინი აცხადებდნენ, რომ სამი პიროვნება შეიძლებოდა ერთი ღმერთი ყოფილიყო და, ამასთანავე, თითოეულს საკუთარი ინდივიდუალობაც შეენარჩუნებინა.

მაგრამ ბიბლიური ჭეშმარიტება ნათლად გვიჩვენებს, რომ მხოლოდ იეჰოვაა ყოვლისშემძლე ღმერთი, იესო ქრისტე — მის მიერ შექმნილი, მასზე დაბლა მდგომი, ძე, ხოლო სულიწმიდა — მისი მოქმედი ძალა (მეორე რჯული 6:4; ესაია 45:5; საქმეები 2:4; კოლასელთა 1:15; გამოცხადება 3:14). დოგმატი სამების შესახებ შეურაცხყოფს ერთადერთ ჭეშმარიტ ღმერთს, აბნევს ხალხს და აშორებს ღმერთს, რომელიც მათთვის იდუმალებითაა მოცული.

ქრისტიანულ აზროვნებაზე ნეოპლატონიზმის გავლენის კიდევ ერთ მსხვერპლს ბიბლიაზე დაფუძნებული ათასწლიანი სამეფოს იმედი წარმოადგენს (გამოცხადება 20:4–6). მილენარიზმის უარმყოფელ ცნობილ პიროვნებას ორიგენე წარმოადგენდა. რატომ ეწინააღმდეგებოდა ის ქრისტეს ათასწლიანი მმართველობის შესახებ ბიბლიურად დასაბუთებულ სწავლებას? ამაზე პასუხს „კათოლიკური ენციკლოპედია“ იძლევა: „თუ გავითვალისწინებთ ნეოპლატონიზმს, რომელზედაც მისი დოგმატები იყო დაფუძნებული . . . [ორიგენესთვის] შეუძლებელი იყო, მილენარიზმისთვის წინააღმდეგობა არ გაეწია“.

ჭეშმარიტება

ვერც ერთმა ზემოთ მოყვანილმა მსოფლმხედველობამ ჭეშმარიტებას ვერაფერი დააკლო. ჭეშმარიტება არის ქრისტიანული მოძღვრება, რომელიც ბიბლიაშია მოცემული (2 კორინთელთა 4:2; ტიტე 1:1, 14; 2 იოანე 1–4). ბიბლია ჭეშმარიტების ერთადერთი წყაროა (იოანე 17:17; 2 ტიმოთე 3:16).

მაგრამ იეჰოვას, ჭეშმარტების, კაცობრიობისა და მარადიული ცხოვრების მტერი, — სატანა ეშმაკი, „კაცისმკვლელი“ და „სიცრუის მამა“, — სხვადასხვა დამაბნეველი გზით ჭეშმარიტების წაბილწვას ცდილობდა და ცდილობს (იოანე 8:44; შეადარეთ 2 კორინთელთა 11:3). მის მიერ გამოყენებულ ყველაზე მძლავრ საშუალებას წარმართი ბერძენი ფილოსოფოსების შეხედულებები წარმოადგენს, რომლებიც თვით სატანის აზროვნებას ირეკლავდნენ და რომელთა ნაშრომებსაც სატანა ქრისტიანული მოძღვრების შინაარსისა და ბუნების შესაცვლელად იყენებს.

ქრისტიანული მოძღვრების ბერძნულ ფილოსოფიასთან შერწყმა, რაც თავისთავად არაბუნებრივია, ბიბლიური ჭეშმარიტებისთვის ძალის გამოცლისა და მისი თავმდაბალი, გულწრფელი, მაძიებლების გადაბირების მცდელობას წარმოადგენს (1 კორინთელთა 3:1, 2, 19, 20). ეს სრულიად ნათელი ბიბლიური მოძღვრების სიწმინდის შებღალვის მცდელობაცაა, რათა ჭეშმარიტებასა და სიცრუეს შორის გავლებული საზღვარი ბუნდოვანი გახდეს.

დღეს კრების თავის, იესო ქრისტეს, ხელმძღვანელობით, ჭეშმარიტი ქრისტიანული სწავლებები აღდგენილია. აგრეთვე, ჭეშმარიტების გულწრფელ მაძიებლებს ნაყოფის საშუალებით ძალიან ადვილად შეუძლიათ ჭეშმარიტი ქრისტიანული კრების ამოცნობა (მათე 7:16, 20). იეჰოვას მოწმეები მზად არიან და დიდი სურვილიც აქვთ, რომ ასეთ ადამიანებს ჭეშმარიტების წმინდა წყლების პოვნაში დაეხმარონ; ხელი შეუწყონ ჩვენი ზეციერი მამისგან, იეჰოვასგან, მომდინარე მარადიული ცხოვრების შესახებ მტკიცე იმედის განვითარებაში (იოანე 4:14; 1 ტიმოთე 6:19).

[სურათი 11 გვერდზე]

ავგუსტინე.

[საავტორო უფლება 10 გვერდზე]

Greek text: From the book Ancient Greek Writers: Plato’s Phaedo, 1957, Ioannis N. Zacharopoulos, Athens; Plato: Musei Capitolini, Roma