We Nĩwĩsĩ?
Ĩthe wa Yosevu aĩ ũũ?
Yosevu, ũla waĩ vundi wa mbwaũ, nĩwe waĩ ĩthe wa Yesũ. Ĩndĩ ĩthe wa Yosevu aĩ ũũ? Katĩ wa aaũmae ma Yesũ ala mawetetwe ĩvukunĩ ya Ũvoo Mũseo ya Mathayo, ve mũndũũme ũwetetwe wĩtawa Yakovo, nayo ĩvuku ya Ũvoo Mũseo ya Luka yaĩtye kana Yosevu aĩ mwana wa “Eli.” Nĩkĩ maandĩko asu elĩ me kĩvathũkanyʼo?—Luka 3:23; Mathayo 1:16.
Ĩvuku ya Mathayo yaĩtye, ‘Yakovo asyaa Yosevu.’ Mathayo atũmĩie ndeto ya Kĩkiliki kwonanyʼa nesa kana Yakovo nĩwe waĩ ĩthe wa Yosevu. Mathayo aeleasya ĩũlũ wa ũndũ Yosevu, ĩthe wa Yesũ ũla wamũeie, wesie kũsyawa kuma kwa nzyawa ya Mũsumbĩ Ndaviti nginya ũla kwosana na mĩao waaĩle kũtiĩwa kĩvĩla kya ũsumbĩ kya Ndaviti, nake nĩ Yesũ.
Nayo ĩvuku ya Luka yaĩtye kana Yosevu aĩ mwana wa “Eli.” Ndeto “mwana wa,” no yĩeleeke ta “mũthoni.” Ngelekanyʼo nzeo ya kwonanyʼa ũndũ ũsu yĩ ĩandĩkonĩ ya Luka 3:27. Ĩandĩkonĩ yĩu Sealitieli etĩtwe ‘mwana wa Neli,’ o na kau ĩthe wake ũla wamũsyaie nĩ Yekonia. (1 Mavinda 3:17; Mathayo 1:12) Nĩvatonyeka Sealitieli akethĩwa atwaĩte mwĩĩtu wa Neli, na kwoou ayĩthĩwa aĩ mũthoni wake. O nake Yosevu etĩtwe “mwana” wa Eli nũndũ atwaĩte Meli mwĩĩtu wake. Kwoou Luka aeleetye ũko wa Yesũ “kwondũ wa mwĩĩ,” ĩndĩ kwĩsĩla kwa inyia wake, Meli. (Alomi 1:3) Mbivilia nĩeleetye nzyawa kũndũ kwĩlĩ ila syesie kumĩlya Yesũ.
Andũ ĩvindanĩ ya tene matũmĩaa langi wĩva wa kũkundya syĩndũ, na matũmĩaa itambaa sya mũthemba wĩva?
Wʼia mũkundye langi ũla weethĩiwe ngunganĩ yĩ vakuvĩ na ũkanga wa mũnyũ, mbee wa mwaka wa 135 ĩtina wa kũsyawa kwa Klĩsto
Ĩvindanĩ ya tene, wʼia wa malondu, wa mbũi, na wa ngamĩle nĩwatũmĩawa mũno kũseũvya itambaa sya ngũa nthĩ sya Middle East. Ngũa mbingĩ syaseũvawʼa na wʼia, na nĩkyo kĩtumi Mbivilia ĩwetete malondu, kũtila wʼia, na ngũa iseũvĩtwʼe na wʼia mavinda maingĩ. (1 Samueli 25:2; 2 Asumbĩ 3:4; Yovu 31:20) Kamũtĩ keetawa katane (flax) nĩkatũmĩawa kũseũvya ndii sya ngũa, na nĩkavandawa Misili na Isilaeli. (Mwambĩlĩlyo 41:42; Yosua 2:6) Aisilaeli ma ĩvinda ya tene mayavandaa vamba kana waiũ, ĩndĩ Maandĩko nĩmawetete kana vamba nĩwatũmĩawa Velisia. (Esita 1:6) Ngũa sya alili (silk) syaĩ sya thooa mũnene, na atandĩthya masyumasya Far East.—Ũvuanʼyo 18:11, 12.
Ĩvuku yĩmwe yĩtawa Jesus and His World yaĩtye: “Wʼia weethĩawa na malangi me kĩvathũkanyʼo ta langi mweũ na wa mũthanga [brown], na malangi angĩ maingĩ mavulanĩte.” O na ĩngĩ, mavinda maingĩ wʼia weethĩawa wĩ mũkundye langi. Ve langi weethĩawa ũilyĩ ta mũtune (purple), na weethĩawa wĩ wa thooa mũnene mũno. Langi ũsu weethĩawa ũseũvĩtwʼe kuma mũthembanĩ mũna wa manyonga (mollusks). Langi ũla watũmĩawa kũkundya syĩndũ waseũvawʼa kuma mĩthemba yĩ kĩvathũkanyʼo ya mĩtĩ, mĩi, matũ, na tũsamũ tũnini. Syĩndũ isu syaumasya langi syĩ kĩvathũkanyʼo ta mũtune, yelo, mbuluu, na mwiũ.