Ndinga ya Yehowa Kele ya Moyo
Bangindu ya Mfunu ya Mukanda ya Yoele ti Amosi
MAMBU ya yandi tubaka kaka sambu na yandi kele nde yandi kele “Yoele mwana ya Petuele.” (Yoele 1:1) Na mukanda yina kele na zina na yandi, Yoele metubila ve mingi mambu yankaka, katula kaka nsangu na yandi. Nkutu nsungi ya mbikudulu na yandi lenda vanda kaka penepene ya mvu 820 N.T.B., na nima ya bamvula uvwa ya kimfumu ya Oziasi na Yuda. Sambu na nki Yoele kutubilaka ve luzingu na yandi? Kikuma lenda vanda nde yandi zolaka kubenda dikebi na nsangu, kansi na kinati-nsangu ve.
Dyaka, na bilumbu ya Oziasi, Nzambi kupesaka Amosi, yina vandaka kuzinga na Yuda mpi vandaka kusala ‘kisalu ya kutalaka bambisi ti banti ya bafige,’ mukumba ya kukuma profete na Yuda. (Amosi 7:14) Na kuswaswana ti Yoele, yina kubikulaka na Yuda, Nzambi kutindaka Amosi na kubikula na kimfumu ya makanda kumi ya nordi ya Izraele. Mukanda ya Amosi kumanaka penepene ya mvu 804 N.T.B., ntangu yandi vutukaka na Yuda mpi kusonikaka yo na mutindu mosi ya pete mpi ya kitoko.
SAMBU NA NKI “MAWA” NA KILUMBU YINA?
(Yoele 1:1–4:21)
Yoele kumonaka na mbonameso mikwati, bampasu, mpi bampese mekotila bantu. Biblia kefwanisa baniama yai ti bantu mingi ya ngolo. (Yoele 1:4; 2:2-7) Na mawa yonso, Yoele ketuba nde: ‘Mawa, kilumbu ya Mfumu Nzambi me kuma penepene; yo kele kilumbu ya Nzambi ta sambisa bantu. Kilumbu yango ta vanda kilumbu mosi ya mpasi ti lufwa!’ (Yoele 1:15) Yehowa kelongisila bantu ya Sioni nde: “Beno vutuka na mono.” Kana bo sala mpidina, Yehowa ‘tawila bantu na yandi mawa,’ mpi yandi takula “bambeni yai katukaka na ndambu ya norde,” disongidila baniama yina kukotilaka bo. Kansi, na ntwala nde kilumbu na yandi ya nene kukwisa, Yehowa “ta panza mpeve na [yandi] na zulu ya bantu yonso,” mpi “ta sala mambu ya kuyituka na zulu ti na ntoto.”—Yoele 2:12, 18-20, 3:1-4.
Yehowa kebinga makanda na kunwana: “Bansengo na beno, beno kumisa yo bambele ya bitumba; bakupukupu, beno kumisa yo makonga” mpi beno yilama sambu na bitumba. Yehowa ketubila bo nde bo “kwisa na dibulu ya Yozafati,” kisika yandi tasambisa mpi tafwa bo. “Kansi Yuda ta vandaka ti bantu tii kuna.”—Yoele 4:10, 12, 20-21.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
1:15; 2:1, 11; 3:4; 4:14—“Kilumbu ya Mfumu Nzambi” kele inki? Kilumbu ya Yehowa kele ntangu yina yandi talungisa ndola na yandi na bambeni na yandi, yo tatendula lufwa sambu na bo mpi luguluku sambu na bansambidi na yandi ya kyeleka. Mu mbandu, kilumbu ya mutindu yina kukuminaka Babilone na mvu 539 N.T.B., na ntangu bantu ya Media ti Persia kubotulaka yo. (Yezaya 13:1, 6) “Kilumbu ya Mfumu Nzambi” yankaka kele penepene, ntangu yandi tafwa ‘Babilone ya Nene,’ kintinu ya ntoto ya mvimba ya mabundu ya luvunu.—Kusonga 18:1-4, 21.
2:1-10; 3:1—Inki mutindu mbikudulu ya metala baniama yina kukotilaka bantu kulunganaka? Ata disolo mosi ve ya Biblia ketubila baniama yina kukotilaka bantu ya ntoto ya Kanana na kiteso ya mingi yina mukanda ya Yoele ketubila. Yo yina, yo fwete vanda nde baniama ya kukotilaka bantu yina Yoele ketubila kele mbikudulu yina kulunganaka na mvu 33 T.B., ntangu Yehowa kuyantikaka kupanza mpeve na yandi na balongoki ya ntete ya Kristu mpi bo yantikaka kulonga nsangu yina kuyangisaka bamfumu ya mabundu ya luvunu. (Bisalu 2:1, 14-21; 5:27-33) Beto kele ti dibaku ya mbote ya kusala kisalu ya mutindu mosi bubu yai.
3:5—‘Kusamba [na zina ya, NW] Mfumu Nzambi’ ketendula inki? Kusamba na zina ya Nzambi ketendula kuzaba zina na yandi, kuzitisa yo mpenza, mpi kutudila Nzambi ntima.—Roma 10:13, 14.
4:14—“Dibulu ya kusambisaka bantu” kele inki? Yo kele kisika mosi ya kifwani yina Nzambi tasambisa bantu. Na bilumbu ya Yozafati, Ntotila ya Yuda, yina zina na yandi ketendula “Yehowa Kele Zuzi,” Nzambi kutulaka mubulu na kati ya basoda ya makanda yina kuvandaka na nzyunga sambu na kugulusa bantu ya Yuda. Yo yina, Biblia kebinga mpi kisika yango nde “dibulu ya Yozafati.” (Yoele 4:2, 12) Na bilumbu na beto, yo ketendula kisika mosi ya kifwani yina Yehowa tafwa makanda bonso bambuma ya vinu ya bo kekamuna.—Kusonga 19:15.
Malongi Sambu na Beto:
1:13, 14. Kubalula ntima na masonga mpi kundima nde Yehowa kele Nzambi ya kyeleka kele mfunu sambu na kuguluka.
2:12, 13. Kubalula ntima na masonga fwete katuka na ntima. Yo kelombaka ve ‘kupasula bilele na beto,’ kansi yo kelombaka ‘kupasula ntima na beto.’
3:1-5. Kaka ‘muntu yina tasamba Nzambi muntu taguluka’ na “kilumbu ya nene ti ya boma” ya Yehowa. Beto lenda pesa Yehowa mersi na mutindu yandi kepanzaka mpeve na yandi na konso muntu, mpi na mutindu baleke ti bambuta, babakala ti bankento, kesalaka kisalu ya kubikula, disongidila kuzabisa bantu “bisalu ya nene ya Nzambi”! (Bisalu 2:11) Sambu kilumbu ya Yehowa mekuma penepene, beto “fweti vanda na bikalulu ya santu” mpi kusala mpenza bisalu ya kukangama na Nzambi!—2 Piere 3:10-12.
4:4-8, 19. Yoele kubikulaka nde makanda yina kuvandaka na nzyunga ya Yuda tasala bakonti na Yehowa na mutindu bo nyokulaka bantu yina Nzambi kuponaka. Na kuwakana ti mbikudulu yai, Ntotila Nabukodonozore ya Babilone kufwaka ntu-mbanza ya Tire. Na nima, ntangu mbanza ya kisanga yina kubwaka na maboko ya Alexandre le Grand, basoda ti bamfumu mingi kufwaka, mpi bantu 30 000 kukwendaka na kimpika. Bantu ya Filistia mpi kukutanaka ti bampasi ya mutindu mosi na maboko ya Alexandre ti bilandi na yandi. Na mvu-nkama ya iya N.T.B., Edomi kubikalaka mayumbu. (Malashi 1:3) Bambikudulu yai ya kulunganaka kekumisa lukwikilu na beto na Yehowa ngolo nde yandi kele Muntu ya kelungisaka balusilu na yandi. Yo kemonisa mpi mutindu Yehowa tafwa makanda yina kenyokula bansambidi na yandi bubu yai.
4:16-21. ‘Ntoto ti zulu tanikana,’ mpi makanda tabaka ndola ya Yehowa. ‘Kansi Mfumu Nzambi tavanda kisika ya bantu na yandi tatinina,’ mpi yandi tapesa bo luzingu ya mbote na paladisu. Beto fwete baka lukanu ya ngolo ya kukangama ti Yehowa sambu kilumbu yina yandi tapesa bantu ya mbi ndola mefinama.
‘BENO YILAMA, SAMBU NZAMBI NA BENO KEKWISA KUSAMBISA BENO’
Amosi kele ti nsangu sambu na bambeni yina kuvandaka na nzyunga ya Izraele, sambu na Yuda mpi sambu na Izraele. Siria, Filistia, Tire, Edomi, mpi Moabi tafwa sambu bo nyokulaka ngolo bantu ya Nzambi. Bantu ya Yuda tafwa sambu bo ‘buyaka malongi ya Mfumu Nzambi.’ (Amosi 2:4) Ebuna, inki Biblia ketuba sambu na kimfumu ya makanda kumi ya Izraele? Bo vandaka kunyokula bansukami, kusala mansoni, mpi bo vandaka kuzitisa ve baprofete ya Nzambi. Amosi kukebisaka nde Yehowa “ta fwa-fwa bamesa-kimenga ya bwala Betele” mpi “banzo ya bo me tungaka na matiti ti yankaka ya bo me tungaka na babriki, [Yehowa] ta bwisa-bwisa yo yonso.”—Amosi 3:14, 15.
Ata Nzambi kupesaka bo dezia bandola mingi, bantu ya Izraele yina vandaka kusambila biteki kubikalaka kaka ntu ngolo. Amosi kusongaka bo nde: ‘Beno yilama, sambu Nzambi na beno kekwisa kusambisa beno.’ (Amosi 4:12) Sambu na bantu ya Izraele, kilumbu ya Yehowa kutendulaka nde bo zolaka kunata bo “na kimpika na ntoto mosi luta bwala Damasi,” disongidila Asiria. (Amosi 5:27) Nganga-Nzambi mosi ya Betele kubuyisaka Amosi na kulonga, kansi Amosi waka ve boma. Yehowa kusongaka Amosi nde: “Ntangu me lunga sambu na kusukisa bantu na mono Israele. Mono ta wila bo diaka mawa ve.” (Amosi 8:2) Sheole ti bangumba ya nene lenda tanina bo ve na ndola ya Nzambi. (Amosi 9:2, 3) Ata mpidina, Yehowa kesila na kuvutula bo. Yandi ketuba nde: “Bantu na mono Israele, mono ta katula bo na kimpika, mono ta vutula bo na ntoto na bo. Bo ta tunga diaka babwala na bo yina me kumaka mayumbu sambu na kuzinga muna. Bo ta kuna bilanga ya vinu, ebuna bo ta nwa vinu na yo; bo ta sala bilanga ya nkaka, ebuna bo ta dia bima na yo.”—Amosi 9:14.
Bangyufula ya Masonuku Mezwa Bamvutu:
4:6 (NW)—Bangogo “bunkete ya meno” ketendula inki? Sambu verse yai kesadila bangogo yango kisika mosi ti bangogo “kima ve ya kudia,” yo fwete vanda nde yo ketendula nsungi mosi ya nzala, ntangu meno kebikalaka bunkente kukonda madya.
5:5—Na nki mutindu Izraele fwete ‘kwenda ve kusamba na bwala Betele’? Yeroboami kutulaka lusambu ya kiteki ya ngombe na Betele. Banda na ntangu yina, bwala yango kukumaka ntu-mbanza ya lusambu ya luvunu. Yo fwete vanda nde “Gilgale” ti “Beresheba” kukumaka mpi bisika ya lusambu ya baaposta. Sambu nde mpasi kubwila bo ve, yo lombaka nde bantu ya Izraele kukwenda dyaka ve kusamba na bisika yina mpi kuyantika kusosa Yehowa.
7:1—‘Matiti ya ntotila’ kele inki? Yo fwete vanda mpaku yina ntotila vandaka kufutisa sambu na kukeba bambisi na yandi ti bantu yina vandaka kunata bampunda na yandi. Yo lombaka nde bantu kufuta mpaku yina “ntangu bo [vandaka] zenga matiti.” Na nima, bantu lendaka kukatula bimeninu na bo. Kansi, na ntwala ya kusala yo, kibuka mosi ya bampasu kusalamaka mpi kudyaka bimeninu na bo ti bima yankaka ya bilanga.
8:1, 2—“Kitunga ya bambuma” vandaka kutendula inki? Yo vandaka kutendula nde kilumbu ya Yehowa mefinama. Bo vandaka kukatula bambuma na nsuka ya nsungi ya kukatula bima na bilanga, disongidila, penepene ya nsuka ya mvula ya kukuna bilanga. Ntangu Yehowa kusongaka Amosi na kutala “kitunga ya bambuma,” yo vandaka kutendula nde nsuka ya Izraele kufinamaka. Yo yina, Nzambi kusongaka Amosi nde: “Ntangu me lunga sambu na kusukisa bantu na mono Israele. Mono ta wila bo diaka mawa ve.”
Malongi Sambu na Beto:
1:3, 6, 9, 11, 13; 2:1, 4, 6. Ntangu Yehowa kutubaka nde “mono ta soba ve,” yandi vandaka kutubila makasi na yandi sambu na Izraele, Yuda, mpi makanda sambanu yina kuzyungaka bo. Ata muntu mosi ve lenda tina ndola ya Yehowa.—Amosi 9:2-5.
2:12. Beto fwete lembisa ve bapasudi-nzila yina kesalaka ngolo, bankengi-ntambudi, bamisionere, to bamambre ya dibuta ya Betele mpi kulongisila bo na kuyambula kisalu ya ntangu yonso sambu na kusosa luzingu ya bantu ketubaka nde ya mbote. Kansi, beto fwete syamisaka bo na kulanda kusala kisalu na bo ya mbote.
3:8. Bonso muntu yina kewaka boma kana yandi wa ntambu kengana, Amosi kubakisaka nde yandi fwete samuna na ntangu yandi waka Yehowa ketuba nde: “Kwenda kutuba mambu . . . na bantu na [mono] Israele.” (Amosi 7:15) Boma ya Nzambi fwete pusa beto na kuvanda bansamuni ya kikesa ya nsangu ya Kimfumu.
3:13-15; 5:11. Sambu Yehowa kusadisaka yandi, Amosi, muntu ya kudikulumusa yina vandaka kutala bambisi, kunungaka na “kuzabisa” nsangu na bamvwama yina vandaka kutula ve dikebi na balukebisu ya Yehowa. Mutindu mosi, Yehowa kelongaka beto sambu beto samuna nsangu ya Kimfumu, ata teritware kele ya mpasi nki mutindu.
4:6-11; 5:4, 6, 14. Ata mbala mingi bantu ya Izraele vandaka kubuya “kuvutuka” na Yehowa, Yehowa kulongisilaka bo nde: “Beno kwisa na mono, ebuna beno ta zinga.” Sambu Yehowa kepesa nzila nde ngidika yai ya mbi kulanda na kuvanda, beto fwete longisila bantu ya nsi-ntoto na kukwenda na Nzambi.
5:18, 19. Yo kele buzoba na ‘kuvingila kilumbu ya Mfumu Nzambi’ kukonda kuyilama mpenza. Muntu yina kesala buna kele bonso muntu yina ketina ntambu, kansi yandi mekutana ti nkoi, mpi yandi ketina nkoi kansi nyoka metatika yandi. Yo tavanda mayele nde beto “lala mpongi ve” na kimpeve mpi beto landa na kuvanda ya kuyilama.—Luka 21:36.
7:12-17. Beto fwete zabisa nsangu ya Nzambi kukonda boma mpi ti kikesa.
9:7-10. Ata bo vandaka bana ya batata ya mabuta ya kwikama mpi ya bantu yina ya Nzambi kuponaka mpi kugulusaka na Ezipte, yo kangaka ve nzila na bantu ya Izraele ya kukonda kwikama na kusala mambu ya mbi bonso bantu ya Kushi. Sambu na kundimama na Nzambi yina keponaponaka ve, yo kelomba ‘kuzitisa yandi ti kusala mambu ya mbote,’ kansi ve kuvanda na dibuta mosi buna.—Bisalu 10:34, 35.
Mambu ya Beto Fwete Sala
Kilumbu yina Yehowa tapesa ndola na ntoto ya Satana mefinama. Yehowa mepesaka mpeve na yandi na bansimbidi na yandi mpi mepesaka bo bima ya bo ke na yo mfunu sambu na kukebisa bantu nde kilumbu na yandi kekwisa. Beto fwete sala mpenza yonso sambu na kusadisa bantu yankaka na kuzaba Yehowa mpi ‘kusamba’ na zina na yandi!—Yoele 3:4, 5.
Amosi kelongisila beto nde: “Beno buya mambu ya mbi, kansi beno zola mambu ya mbote. Beno zenga makambu ya tribinale na nzila ya mbote.” (Amosi 5:15) Sambu kilumbu ya Yehowa mefinama, yo kele mayele na kukwenda penepene na Nzambi mpi kuvanda ya kukabwana na ntoto yai ya mbi mpi na bantu na yo. Yo yina, beto lenda baka mpenza malongi ya mbote na mikanda ya Biblia ya Yoele ti Amosi!—Baebreo 4:12.
[Kifwanisu ya kele na lutiti 4]
Yoele kubikulaka nde: “Kilumbu ya Mfumu Nzambi me kuma penepene!”
[Bifwanisu ya kele na lutiti 7]
Bonso Amosi, beto fwete vanda bansamuni ya kelongaka nsangu ya Nzambi kukonda boma mpi ti kikesa