Elikya ezali mpo na bomoi molai?

“Moto oyo baboti ye na mwasi, akoumela o mokili te, mikolo mya ye se mikolo mya mpasi.”​—Maloba ya Yobo oyo mazwami na Yobo 14:1, “Biblia Liloba lya Nzambe.”

MBALA boni boumeli mokuse ya bomoi elobelami kati na masakola ya maloba ya ntɔ́ki! Lolenge moko na Yobo, mokomi moko ya ekeke ya liboso alobaki ete: “Bozali bobele londende, komonana mwa ntango moke na nsima kolimwa.”​—Yakobo 4:14.

Yo mpe osili kososola lolenge oyo bomoi ezali mpenza mokuse? Esili koleka soko bambula 400, William Shakespeare akomaki ete: “Zímana, zímana, ensungi ya mɔ́tɔ mokuse! Bomoi ezali bobele monama mpamba.” Mpe na boumeli ya ekeke oyo euti koleka, nkumu moko Indien ya Amerika atunaki ete: “Bomoi ezali nini?” Na nsima ayanolaki: “Ezali bobele kongɛnga ya nyaikole na butu.”

Bato balingaka ete bomoi na bango eumela mbula boni? Esili koleka bambula soko 3 500, mosakoli Mose alobelaki likambo yango na mikolo na ye, ete: “Motuya na mbula na biso ezali ntuku nsambo, mpe soko mpo na makasi ikokóma na ntuku mwambe; nzombo na yango ezali bobele mpasi mpe bolozi, zambi ekosila noki mpe biso tokopombwa.”​—Nzembo 90:10.

Mbula ntuku nsambo​—ezali bobele mikolo 25 567. Mpe mbula 80 izali na mikolo 29 219. Ya solo, ezali mokuse mpenza! Nini esengeli mpo ete moto akóma na bomoi molai?

Siansi ya minganga ekoki kopesa lisungi?

Zulunalo Science elobi ete: “Elikya ya kozala na bomoi [na États-unis] ekóli longwa na mibu 47 na 1900 kino na mibu 75 na 1988.” Lokola matomba mamonani na kokitisa motuya ya liwa ya bana na lisalisi ya kolɔngɔ́nɔ́ malamu ya nzoto mpe kolia malamu, bato kati na États-unis bakoki sikawa kolikya kozala na bomoi motindo oyo Mose alobelaki. Nzokande, tokoki komizela na komona boumeli molai ya bomoi ya bato?

Na lolenge ya polele, Leonard Hayflick, monganga oyo ayekolaka makambo matali bobangé ya bato, alobi kati na búku na ye How and Why We Age (Mpo na nini mpe lolenge nini tokómaka mibangé) ete: “Milende kati na bolukiluki ya makambo matali minganga mpe bokóli ya kosalisama na minganga na ekeke oyo esili mpenza kosala bopusi likoló na boumeli ya bomoi ya moto, kasi bobele na kopesáká nzela na bato mingi ete bábelema na ndelo ya boumeli ya bomoi ya moto.” Na yango alimbolaki ete: “Elikya ya bomoi esili kokóla kasi boumeli ya bomoi ekóli te, bokeseni ezali monene.”

Wapi ndelo ya “boumeli” ya bomoi ya moto? Basusu balobaka ete ezali mpenza mpasi mpo ete na mikolo na biso moto azala na bomoi na boumeli ya mibu koleka 115. Nzokande, Zulunalo Science elobi ete: “Na 1990, mibu ya bomoi oyo milekaki mingi ezalaki 120.” Mpe na ebandeli ya mobu oyo, ministre ya France mpo na makambo matali kolɔngɔ́nɔ́ ya nzoto, elongo na limpinga ya bapanzi-nsango mpe bakangi-fɔtɔ́ , bakendaki kotala Jeanne Calment ya mboka Arles, na France, na libaku ya kosepela mibu 120 ya kobotama na ye. Mose mpe aumelaki mibu 120 na bomoi na ye, elingi koloba koleka mwayene.​—Deteronome 34:7.

Bato na siansi bazali kopesa elikya ete bato bakoki kozala na bomoi molai to molai koleka? Te, mingi balobaka yango te. Motó na likambo moko kati na zulunalo Detroit News elobaki ete: “Balukiluki balobi ete mibu 85 ekoki kozala ndelo ya boumeli ya bomoi ya moto.” Lisoló yango limonisi maloba ya S. Jay Olshansky, monganga oyo atalelaka bobangé ya moto, alobaki ete: “Wana akómi na mibu koleka 85, moto akufaka mpo na kobeba ya binama ya nzoto. Apemaka lisusu te. Mingimingi akufaka mpo na bobangé. Mpe nkisi ezali te mpo na yango.” Abakisaki ete: “Longolá soko babaloli lolenge bobangé esalemaka kati na baselile, bokóli ya nokinoki ya elikya ya bomoi ekómi na ndelo na yango.”

Zulunalo Science emonisi ete mbala mosusu “ndelo ya bomoi esili kokokisama mpe kokita monene ya motuya ya bakufi ekoki kosalema lisusu te.” Balobaka ete ata soki bantina nyonso ya kufa oyo ekomamaka na mikanda ya bawei elongolami, elikya ya kozala na bomoi ekokóla bobele na bambula na nsé ya 20.

Na bongo, bato ya siansi mingi batalelaka boumeli ya bomoi ya moto lokola likambo ya kokamwa te ata mpe ya kobongwana te. Nzokande, mpo na nini ezali likambo ya kokamwa te na kondima ete bato bakozala na bomoi molai?