Boyekoli ya Makomami mapemami mpe ya mambí manso makangani na yango

Boyekoli nimero 3​—Bomonisi ntango oyo makambo masalemaki kati na elekelo ya ntango

Lolenge ya kotánga ntango kati na Biblia mpe kolobelama ya kronoloji ya makambo minene oyo mazali kati na Makomami ya Liebele mpe na Makomami ya Greke.

1. (a) Nini emonisi ete Yehova alandaka ntango malamumalamu? (b) Bokóli nini esili kosalema na likambo litali kososola kronoloji ya Biblia?

NTANGO azalaki kolakisa Danyele emonaneli ya “mokonzi ya nɔ́rdi” mpe “mokonzi ya súdi,” anzelu ya Yehova asalelaki mbala mingi liloba “elaka eponami” to “ntango etyami.” (Dan. 11:6, 27, 29, 35, NW) Ezali na mikapo mingi mosusu oyo mizali komonisa ete Yehova azali motosi monene ya ntango, mpe akokisaka mikano na ye na elaka na yango. (Luka 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) Kati na Liloba na ye, Biblia, apesi ebele ya “bilembo” oyo bizali kosalisa biso na koyeba dati oyo makambo ya ntina masalemaki kati na elekelo ya ntango. Bokóli mingi esili kosalema na likambo litali kososola kronoloji ya Biblia. Bolukiluki oyo bato ya arkeoloji mpe bato mosusu bazali kosala ezali ntango nyonso kongɛngisa makambo ndenge na ndenge mpe kosalisa biso na koyeba ntango oyo makambo ya ntina, oyo mazali kati na lisoló ya Biblia, masalemaki.​—Mas. 4:18.

2. Pesá ndakisa moko ya kotánga na kosaleláká mitángo ya bomonisi molɔngɔ́.

² Mitángo ya bomonisi molɔngɔ́ mpe mitángo ya mibimba. Na boyekoli oyo euti koleka (paragrafe 24 mpe 25), tomonaki ete ezali na bokeseni kati na mitángo ya bomonisi molɔngɔ́ mpe mitángo ya mibimba. Tosengeli kobosana likambo yango te ntango tozali kokabola bileko ya Biblia engebene myango ya bopesi badati, oyo ezali kosalelama na mikolo na biso. Na ndakisa, na ntango “mbula ya ntuku misato na nsambo ya kokangama ya mokonzi Yoyakini ya Yuda” ezali kolobelama, liloba “ya ntuku misato na nsambo” ezali motángo ya bomonisi molɔngɔ́. Yango ekokani na mbula 36 ya mibimba, bakisá mwa mikolo, bapɔ́sɔ, to basanza (motuya nyonso ya ntango oyo elekaki kobanda na nsuka ya mbula ya 36).​—Yil. 52:31, NW.

3. (a) Makambo nini matali boyangeli ya bakonzi mazali kopesa nzela na kotya badati na Biblia? (b) Mbula ya boyangeli ezalaki nini, mpe mbula ya botyami na kiti ya bokonzi elimbolaki nini?

³ Bambula ya boyangeli mpe bambula ya botyami na kiti ya bokonzi. Biblia ezali kolobela makambo ya boyangeli ya bikonzi ya Yuda mpe ya Yisalaele, bakisá mpe makambo ya bokonzi ya Babilone mpe ya Perse. Kati na bikonzi nyonso wana minei, kronoloji ya bokonzi ezalaki kotángama malamu engebene boyangeli ya mokonzi mokomoko, mpe etángeli motindo moko esalelamaki kati na Biblia. Mbala mingi, Biblia epesaka nkombo ya mokanda epai kuna makambo oyo malobelami mauti; na ndakisa, “mokanda na misala na Salomo.” (1 Mik. 11:41) Boyangeli ya mokonzi ezalaki kobanda na eteni ya mbula ya kotyama na ye na kiti ya bokonzi, bakisá bambula mibimba ya boyangeli na ye, oyo ilandaki na nsima. Bambula ya boyangeli ezalaki bambula oyo na boumeli na yango bokonzi endimamaki engebene mibeko ya mboka mpe, mingimingi, yango ezalaki kobanda na sanza ya Nisana kino Nisana oyo ekoya, to kobanda na prɛntá kino prɛntá mosusu. Ntango mokonzi akitani na kiti ya bokonzi, basanza oyo ekoleka liboso ya kokóma na sanza ya Nisana ya eleko ya prɛntá oyo ekolanda, ezalaki kobéngama mbula ya botyami na kiti ya bokonzi, oyo na boumeli na yango asengelaki kozela ete boyangeli ya moto oyo ye akitanaki ekóma na nsuka. Nzokande, boyangeli na ye moko oyo endimami mpenza ezalaki kobanda kotángama na mokolo ya liboso ya Nisana mosusu.

4. Monisá lolenge oyo kronoloji ya Biblia ekoki kotángama engebene bambula ya boyangeli.

⁴ Na ndakisa, emonani ete Salomo abandaki koyangela mwa moke liboso ya Nisana ya mobu 1037 L.T.B., ntango Davidi azalaki naino na bomoi. Mwa moke na nsima, Davidi akufaki. (1 Mik. 1:39, 40; 2:10) Nzokande, mbula ya nsuka ya boyangeli ya Davidi ekóbaki kino prɛntá ya mobu 1037 L.T.B., mpe yango etángamaki ete ezalaki eteni ya mbula ya 40 ya boyangeli na ye. Ndambo ya mbula, oyo elekaki na ebandeli ya bofandi ya Salomo na kiti ya bokonzi kino prɛntá ya mobu 1037 L.T.B., etángami ete ezalaki mbula na ye ya botyami na kiti ya bokonzi, mpe ekokaki kotángama te ete ezalaki mbula ya boyangeli na ye, mpamba te azalaki naino kozela ete boyangeli ya tata na ye ekóma na nsuka. Na yango, mbula ya libosoliboso ya boyangeli ya Salomo ebandaki bobele na ntango Nisana ya mobu 1037 L.T.B. ekokaki. (1 Mik. 2:12) Na nsuka, eyaki kotángama ete boyangeli ya mokonzi Salomo eumelaki mbula ntuku minei. (1 Mik. 11:42) Na kotángáká bongo bambula ya botyami na kiti ya bokonzi epai moko, mpe bambula ya boyangeli epai mosusu, likoki ezali ya kosala mitángo ya kronoloji ya Biblia na bosikisiki nyonso.a

LOLENGE YA KOTÁNGA NA KOZONGÁKÁ NSIMA KINO KOZALISAMA YA ADAMA

5. Lolenge nini dati ya kozongisama ya losambo ya Yehova na Yelusaleme etyamaki?

⁵ Na kobandáká na dati ya sikisiki. Dati ya sikisiki mpo na kotánga na kozongáká nsima kino kozalisama ya Adama ezali bongo dati ya kokweisama ya bokonzi ya Babilone na Siruse, na mobu 539 L.T.B.b Siruse abimisaki mobeko ya kokangolama mpo na Bayuda na boumeli ya mbula ya ebandeli ya boyangeli na ye, liboso ya prɛntá ya 537 L.T.B. Ezela 3:1 eyebisi ete bana ya Yisalaele bazongaki na Yelusaleme na sanza ya nsambo, Tisri, oyo ekokani na eteni ya sanza ya Sɛtɛ́mbɛ mpe na eteni ya sanza ya Ɔkɔtɔ́bɛ. Na yango, Ɔtɔmne ya mobu 537 L.T.B. etángami ete ezalaki dati ya kozongisama ya losambo ya Yehova na Yelusaleme.

6. (a) Eleko nini esakolamaki oyo ezwaki nsuka na Ɔtɔmne ya mobu 537 L.T.B.? (b) Eleko yango ebandaki ntango nini, mpe ndenge nini makambo ya solosolo mandimisi yango?

⁶ Kozongisama wana ya losambo ya Yehova na Ɔtɔmne ya mobu 537 L.T.B. etyaki nsuka na eleko moko ya esakweli. Eleko nini? Eleko ya “mbula ntuku nsambo” oyo na boumeli na yango Mokili ya Ndaka ‘mosengelaki kotikala esika na mpamba’ mpe oyo na ntina na yango Yehova alobaki lisusu ete, ‘Nsima na kosukisa mbula ntuku nsambo na Babilone, nakoyela bino mpe nakosalela bino kobila liloba malamu na ngai mpo na kobutwisa bino na esika oyo.’ (Yil. 25:11, 12; 29:10) Danyele, oyo ayebaki esakweli yango malamumalamu, amitambwisaki na boyokani na yango wana nsuka ya “mbula ntuku nsambo” ebɛlɛmaki. (Dan. 9:1-3) Boye, “mbula ntuku nsambo” oyo isukaki na Ɔtɔmne ya mobu 537 L.T.B. ibandaki mpenza na Ɔtɔmne ya mobu 607 L.T.B. Makambo ya solosolo mazali kondimisa yango. Mokapo 52 ya mokanda ya Yilimia mozali kolobela makambo minene oyo mabimaki na ntango ya kozingelama ya Yelusaleme, lidusu oyo bato ya Babilone batɔbɔlaki na efelo, mpe kokangama ya Mokonzi Sidikiya na mobu 607 L.T.B. Na nsima, lokola vɛrsɛ́ 12 eyebisi yango, “na sanza na mitano na mokolo na zomi na sanza,” elingi koloba mokolo ya zomi ya sanza ya Abi (oyo ekokani na ndambo ya sanza ya Yulí mpe na ndambo ya sanza ya Augústo), basodá ya Babilone bazikisaki tempelo mpe engumba. Nzokande, yango ezalaki dati ya ebandeli ya “mbula ntuku nsambo” te. Mwa ndambo ya boyangeli ya Bayuda ezalaki naino na mabɔkɔ ya Gedalia, oyo mokonzi ya Babilone aponaki ye lokola moyangeli ya bisika bifandamaki na Bayuda oyo babikaki. “Na sanza na nsambo,” Gedalia mpe mwa bato mosusu babomamaki; likambo yango lisalaki ete Bayuda oyo batikalaki na bomoi bákima na bobángi nyonso kino Ezipito. Ezalaki bobele na dati wana, oyo ebandaki na 1 Ɔkɔtɔ́bɛ 607 L.T.B., nde mokili yango “ezalaki mpamba . . . kino ekokaki [mbula] ntuku nsambo.”​—2 Mik. 25:22-26; 2 Nta. 36:20, 21.

7. (a) Lolenge nini bambula ekoki kotángama na kozongáká nsima kino eleko ya kokabwana ya bokonzi nsima na liwa ya Salomo? (b) Lolenge nini esakweli ya Ezekiele esimbi likambo yango?

⁷ Kobanda na mobu 607 L.T.B. kino mobu 997 L.T.B. Kosalama ya mitángo ya eleko oyo na kozongáká nsima uta na kokwea ya Yelusaleme kino eleko ya kokabwana ya bokonzi ya Yisalaele nsima na liwa ya Salomo epesaka mikakatano mingi. Nzokande, bokokanisi kati na boyangeli ya bakonzi ya Yisalaele mpe oyo ya bakonzi ya Yuda, lokola yango ekomami na mokanda ya 1 Mikonzi mpe na mokanda ya 2 Mikonzi, ekomonisa biso ete eleko yango eumelaki mbula 390. Elembeteli ya sikisiki oyo endimisi ete motuya wana mozali solo mpenza ezali bongo esakweli ya Ezekiele 4:1-13. Maloba ya esakweli wana mamonisi ete esakweli yango ezali koyebisa eleko oyo Yelusaleme esengelaki kozingelama mpe oyo bafándi na yango basengelaki komemama na boombo na bapakano; likambo yango lisalemaki na mobu 607 L.T.B. Na yango, mbula 40 oyo elobelamaki na ntina na Yuda isukaki na kobebisama ya Yelusaleme. Mbula 390 oyo elobelamaki mpo na Yisalaele esukaki te na ntango ya kobomama ya Samalia, mpamba te yango esalemaki ntango molai liboso ete Ezekiele apesa esakweli, mpe maloba ya esakweli yango malobeli polele kozingelama mpe kobebisama ya Yelusaleme. Na bongo, “masumu na ndako na Yisalaele” masukaki mpe na mobu 607 L.T.B. Soki totángi na kozongáká nsima uta na dati wana, tokomona ete eleko ya mbula 390 ebandaki na mobu 997 L.T.B. Na mbula yango, Yelobama, nsima na liwa ya Salomo, akataki boyokani na bokonzi ya Davidi mpe “apusaki Yisalaele ete bábila [Yehova] te. Asalisaki bango lisumu monene.”​—2 Mik. 17:21.

8. (a) Lolenge nini bambula ezali kotángama na kozongáká nsima kino eleko ya Bobimi to Exode? (b) Mbongwana nini ekwelaki kronoloji ya Biblia na ntina na eleko yango?

⁸ Kobanda na mobu 997 L.T.B. kino mobu 1513 L.T.B. Lokola mbula ya nsuka kati na mbula 40 ya boyangeli ya Salomo esukaki na prɛntá ya mobu 997 L.T.B., boye mbula ya ebandeli ya boyangeli na ye ebandaki na prɛntá ya mobu 1037 L.T.B. (1 Mik. 11:42) Lisoló ya Biblia, oyo lizwami na 1 Mikonzi 6:1, lilobi ete Salomo abandaki kotonga ndako ya Yehova, kati na Yelusaleme, na sanza ya mibale ya mbula na ye ya minei kati na boyangeli. Yango elingi koloba ete mbula misato ya mibimba mpe sanza moko ya boyangeli na ye elekaki; likambo yango limemi biso na Apríli-Máí ya mobu 1034 L.T.B. oyo ezali ebandeli ya mosala ya botongi tempelo. Nzokande, mokapo wana moyebisi lisusu ete yango ezalaki mpe ‘mbula ya nkámá minei na ntuku mwambe nsima na kobima ya bana ya Yisalaele na mokili ya Ezipito.’ Awa lisusu, mbula ya nkámá minei na ntuku mwambe ezali motángo ya bomonisi molɔngɔ́, mpe ekokani na mbula 479 ya mibimba. Na yango, kobakisama ya 479 likoló na 1034 epesi dati ya 1513 L.T.B. ete ezali mbula ya kobima ya Yisalaele na Ezipito. Paragrafe 19 ya boyekoli nimero 2 elimboli ete kobanda na mobu 1513 L.T.B., sanza ya Abibu (Nisana) esengelaki kotángama “sanza na liboso kati na mbula” mpo na Yisalaele (Ex. 12:2); paragrafe yango elimboli lisusu ete, liboso ya likambo yango, bazalaki kosalela mbula oyo ezalaki kobanda na Ɔtɔmne, oyo sanza na yango ya liboso ezalaki bongo Tisri. Búku The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Vol. 12, lokasa 474, elimboli ete: “Kotángama ya mbula ya boyangeli ya bakonzi etongamaki likoló na mbula oyo ezalaki kobanda na prɛntá, mpe yango ekokani na ebongiseli ya Babilone oyo kati na yango etángeli wana ezalaki kosalelama mingi.” Na eleko nyonso oyo mbongwana wana, oyo etalaki kobanda kotánga bambula na prɛntá na esika ya kobanda kotánga yango na Ɔtɔmne, ebandaki kosalelama likoló na bileko oyo bizali kati na Biblia, kobungisama to kobakisama ya basanza motoba esengelaki kokɔta na esika moko boye kati na mitángo ya ntango.

9. (a) Lolenge nini badati ezali kotyama kati na lisoló na kozongáká nsima kino eleko oyo kondimana ya Abalayama ebandaki mosala na yango? (b) Lolenge nini mbula 215 ya liboso kati na eleko yango etángamaki? (c) Abalayama azalaki na mbula boni ntango akatisaki ebale Pelata mpo na kokende na Kanana?

⁹ Kobanda na mobu 1513 L.T.B. kino mobu 1943 L.T.B. Na Exode 12:40, 41, Mose akomi ete ‘kofanda ya bana ya Yisalaele, oyo bafandaki na Ezipito, eumelaki mbula nkámá minei na ntuku misato.’ Na kotalela maloba wana, emonani mpenza ete boumeli mobimba ya ‘bofandi’ wana elekisamaki na Ezipito te. Eleko wana ebandi na ntango oyo Abalayama akatisaki ebale Pelata mpo na kokende na Kanana; na ntango yango kondimana ya Yehova elongo na Abalayama ebandaki kosala mosala na yango. Mbula 215 ya liboso kati na ‘bofandi’ wana elekisamaki na Kanana, mpe, na nsima, eleko mosusu ya bambula motindo moko elekisamaki na Ezipito, kino Yisalaele elongwaki na nsé na bokonzi mpe boyangeli ya Ezipito kati na makambo nyonso, na mobu 1513 L.T.B.c Biblia New World Translation, na maloba na nsé ya lokasa, oyo mazali kolimbola Exode 12:40, ezali komonisa ete libongoli ya Greke oyo babéngi Septante, oyo etongami likoló na makomi moko ya Liebele oyo maumeli koleka makomi ya Bamasorete, ebakisi maloba oyo malandi: “mpe kati na mokili ya Kanana” na nsima na liloba “Ezipito.” Pantatɛ́kɛ ya Basamalia esali mpe bongo. Bagalatia 3:17, oyo ezali mpe kolobela bambula wana 430, endimisi ete eleko yango ebandaki na ntango oyo kondimana ya Abalayama endimisamaki polele, na eleko oyo Abalayama akatisaki ebale Pelata mpo na kokende na Kanana. Na bongo, yango ezalaki na mobu 1943 L.T.B., ntango Abalayama azalaki na mbula 75.​—Gen. 12:4.

10. Bilembeteli nini mosusu bizali kondimisa kronoloji ya eleko ya Abalayama?

¹⁰ Ezali na elembeteli mosusu oyo endimisi etángeli wana: Na mokanda ya Misala 7:6, mombóto ya Abalayama elobelami ete esengelaki konyokwama mbula 400. Lokola, na mobu 1513 L.T.B., Yehova alongolaki minyoko oyo bazwaki na Ezipito, boye ebandeli ya minyoko yango ezalaki mpenza na mobu 1913 L.T.B. Yango esalamaki mbula mitano nsima ya kobotama ya Yisaka mpe ekokani na ntango Yisamaele azalaki “kosɛka” Yisaka, na mokolo na ye ya kokilisama mabɛlɛ.​—Gen. 15:13; 21:8, 9.

11. Lolenge nini manáka ya Biblia mazali komema biso kino na dati ya Mpela?

¹¹ Kobanda na mobu 1943 L.T.B. kino mobu 2370 L.T.B. Touti komona ete Abalayama azalaki na mbula 75 ntango akɔtaki na Kanana na mobu 1943 L.T.B. Likoki lizwami sikawa mpo na kotya badati na kozongáká mosika kati na elekelo ya ntango kino na mikolo ya Noa. Yango ekoki kosalama na kosaleláká bileko oyo bipesameli biso kati na Genese 11:10 kino 12:4. Kotángama yango, oyo epesi motuya mobimba ya mbula 427, ezali kosalema boye:

Uta ebandeli ya Mpela kino kobotama ya Alafasada mbula 2

Na nsima kino kobotama ya Sela 35 “

Kino kobotama ya Ebɛlɛ 30 “

Kino kobotama ya Pelege 34 “

Kino kobotama ya Liu 30 “

Kino kobotama ya Selugu 32 “

Kino kobotama ya Nahola 30 “

Kino kobotama ya Tela 29 “

Kino liwa ya Tela, ntango Abalayama azalaki na mbula 75 205 “

Motuya mobimba mbula 427

Kobakisama ya mbula 427 likoló na mobu 1943 L.T.B. ememi biso na mobu 2370 L.T.B. Na bongo, manáka ya Biblia mamonisi ete Mpela ya mikolo ya Noa ebandaki na mobu 2370 L.T.B.

12. Na kozongáká nsima kino na kozalisama ya Adama, bambula boni elekaki?

¹² Kobanda na mobu 2370 L.T.B. kino mobu 4026 L.T.B. Soki tozongi lisusu mosika kati na elekelo ya ntango, tokomona ete Biblia ezali kosalisa biso na kotya badati ya eleko mobimba oyo ebandi na ntango ya Mpela kino na kozalisama ya Adama. Yango emonisami na Genese 5:3-29 mpe Genese 7:6, 11. Kotángama ya ntango esalemi na mokuse awa na nsé:

Kobanda kozalisama ya Adama kino Kobotama ya Sete mbula 130

Na nsima kino kobotama ya Enosa 105 “

Kino kobotama ya Kenana 90 “

Kino kobotama ya Mahalalele 70 “

Kino kobotama ya Yelede 65 “

Kino kobotama ya Enoka 162 “

Kino kobotama ya Metusela 65 “

Kino kobotama ya Lemeke 187 “

Kino kobotama ya Noa 182 “

Kino Mpela 600 “

Motuya mobimba mbula 1 656

Soki tobakisi mbula 1 656 likoló na dati na biso ya mobu 2370 L.T.B., tokokóma na mobu 4026 L.T.B. oyo ezali dati ya kozalisama ya Adama; yango ezalaki mbala mosusu na Ɔtɔmne, mpamba te Ɔtɔmne ezalaki ebandeli ya mbula kati na manáka mingi ya kala.

13. (a) Na bongo, lisoló mobimba ya moto awa na mabelé eumeli ntango boni? (b) Mpo na nini yango ekokani te na bolai ya mokolo ya kopema ya Yehova?

¹³ Yango ezali na ndimbola nini na mikolo ya lelo? Ebimeli ya liboso ya búku oyo (na Lingelesi), na 1963, eyebisaki ete: “Na bongo, yango elingi nde koloba ete na 1963 tosilaki kolekisa mbula 5 988 kati na ‘mokolo’ oyo Yehova ‘apemaki longwa na mosala na ye’? (Gen. 2:3) Te, mpo ete kozalisama ya Adama ekokani na ebandeli ya mokolo ya kopema ya Yehova te. Na nsima ya kozalisama ya Adama, bobele na mokolo ya motoba ya bozalisi, emonani ete Yehova asalaki banyama mpe bandɛkɛ mosusu. Lisusu, asɛngaki na Adama ete apesa banyama nkombo, mpe yango ezwaki mwa ntango; na nsima azalisaki Eva. (Gen. 2:18-22; talá lisusu NW, ebimeli ya 1953, maloba na nsé ya lokasa oyo mazali kolimbola vɛrsɛ́ 19) Mpo na kopesa bolai ya solosolo ya eleko oyo ebandaki na ‘mokolo ya nsambo’ kino [1963], esengeli kolongola, likoló na mbula 5 988, motuya nyonso ya bambula oyo elekaki kati na kozalisama ya Adama mpe nsuka ya ‘mokolo ya motoba.’ Ezali malamu te ya kosalela kronoloji ya Biblia mpo na kobanzabanza likoló na badati oyo ezali naino koya kati na elekelo ya ntango.​—Mat. 24:36.”d

14. Mpo na nini ezali malamu kolanda lisoló ya Biblia na ntina na eutelo ya moto na esika ya kolanda bibanzabanza mpe mateya mauti na bato?

¹⁴ Boni mpo na mateya ya bato ya siansi oyo bazali koloba ete moto asili kosala bankóto nkámá na nkámá ya bambula to ata bamilió ya bambula awa na mabelé? Ata moko te kati na mateya yango esimbami na masoló ya solosolo oyo mabatelamaki uta ntango wana ya kala, lokola tosili komona yango mpo na makambo oyo mazali kati na Biblia. Badati ya bibanzabanza oyo bapesaka mpo na “moto ya preistware” etongami likoló na makanisi mpamba oyo mazangi bilembeteli biye bikoki kondimisa yango. Mpo na koloba solo, istware oyo ekoki kotyelama motema, elongo na kronoloji na yango, oyo elobeli kozalisama ya moto, ezali na bolai bobele ya mwa bankóto ya bambula. Mabelé ezwaki mabongwani kilikili mpe koningana ya monene mingi, lokola na Mpela ya mokili mobimba oyo esalemaki na mikolo ya Noa, oyo esukumaki bisika minene ya mabanga mpe bisika oyo mikuwa ya kala mizalaki, kosaláká ete badati nyonso oyo bato ya siansi bazali kopesa, na ntina na eleko oyo ezalaki liboso ya Mpela, etongama bobele likoló na makanisi mpamba.e Na kokesana na makanisi mpe mateya ya bongolabongola oyo mauti na bato, Biblia ezali kopesa bososoli ya sikisiki mpenza na nzela ya lisoló na yango ya polele mpe ya molɔngɔ́ oyo lizali kolobela kozalisama ya moto mpe istware na yango ya libota liponami ya Yehova, oyo etondi na bilembeteli ya solosolo.

15. Bopusi nini boyekoli ya Biblia esengeli kozala na yango likoló na biso?

¹⁵ Koyekola Biblia mpe kotalatala misala ya Motongi Monene ya ntango, Yehova Nzambe, esengeli kopusa biso na kozala na komikitisa. Moto asalami na mputulu azali moke mpenza soki tokokanisi ye na Nzambe ya nguya nyonso, oyo mosala na ye ya bozalisi ya nkembo, moye mosalamaki esili koleka bankóto mingi ya bambula, molobelami na maloba ya pɛtɛɛ kati na Likomi oyo ete: “Na ebandeli Nzambe azalisaki likoló mpe mokili.”​—Gen. 1:1.

NTANGO OYO YESU AFANDAKI AWA NA MABELÉ

16. (a) Baevanzile nyonso minei ekomamaki na kolandana nini? (b) Lolenge nini tokoki kotya dati ya ebandeli ya mosala ya Yesu? (c) Lolenge nini makambo mazali kolandana kati na Evanzile mokomoko, mpe nini tosengeli koyeba na ntina na lisoló ya Yoane?

¹⁶ Masoló minei mapemami oyo mazali kolobela bomoi ya Yesu awa na mabelé makomamaki na kolandana oyo: Matai (soko 41 T.B.), Luka (soko 56-58 T.B.), Malako (soko 60-65 T.B.), mpe Yoane (soko 98 T.B.). Lokola tolimbolaki yango na mokapo oyo mouti koleka, soki tosaleli makambo oyo mayebisami na Luka 3:1-3 elongo na mobu 14 T.B. ete ezali ebandeli ya boyangeli ya Kaisala Tibeli, tokokóma na mobu 29 T.B., dati ya ebandeli ya mosala monene ya Yesu awa na mabelé. Atako makambo oyo mazali kati na Matai mayebisami te na kolandana ya sikisiki ya ebimeli na yango, nzokande na bisika mingi, Baevanzile mosusu misato oyo tolobeli ezali komonisa kolandana ya solosolo ya makambo minene oyo masalemaki. Yango emonisami polele kati na etánda oyo etyami na boyekoli oyo. Tokomona ete lisoló ya Yoane, oyo likomamaki mbula 30 nsima na Evanzile ya nsuka kati na Baevanzile mosusu misato oyo touti kolobela, lizali kobakisa makambo ya ntina oyo mikanda mosusu wana milobelaki te kati na lisoló na yango. Likambo oyo lizali mpenza kobenda likebi ezali bongo kolobelama ya Bilekeli minei, na Yoane, oyo bikumisamaki na boumeli ya mosala ya Yesu awa na mabelé, mpe oyo bindimisi ete mosala na ye eumelaki mbula misato na ndambo, mpe mosukaki na mobu 33 T.B.f​—Yoa. 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; mpe 13:1.

17. Elembeteli nini mosusu ezali kondimisa dati ya liwa ya Yesu?

¹⁷ Likambo oyo ete Yesu akufaki na mobu 33 T.B. lindimisami mpe na elembeteli mosusu. Engebene Mibeko ya Mose, dati ya 15 Nisana ezalaki ntango nyonso Sabata ya ntina mingi, ata soki yango ekwei na mokolo nini kati na pɔ́sɔ. Soki yango ekwei na mokolo ya Sabata oyo ezalaki kokumisama na momeseno, boye mokolo yango mokobéngama ete Sabata “monene,” mpe Yoane 19:31 emonisi ete Sabata motindo wana elandaki mokolo ya liwa ya Yesu, oyo ezalaki Mwamitano. Mpe, ezalaki na mobu 31 te, soko na mobu 32 mpe te, kasi na mobu 33 T.B. nde dati ya 14 Nisana ekweaki na Mwamitano. Na yango, ezali mpenza na dati ya 14 Nisana ya mobu 33 T.B. nde Yesu akufaki.g

18. (a) Danyele asakolaki nini na ntina na “pɔ́sɔ” 69? (b) Engebene Nehemia, eleko yango ebandaki ntango nini? (c) Lolenge nini tozali kokóma na dati ya ebandeli ya boyangeli ya Alatazelezese?

¹⁸ “Pɔ́sɔ” ya 70, kobanda na mobu 29 kino 36 T.B. Bileko ya mosala ya Yesu bilobelami mpe na Danyele 9:24-27, oyo eyebisi ete bapɔ́sɔ 69 ya bambula (mibu 483) esengelaki koleka ‘longwa na kobima na liloba na kotɛlɛmisa mpe kotonga lisusu Yelusaleme kino koya na Masiya Motambwisi.’ Engebene Nehemia 2:1-8, liloba yango libimaki ‘na mbula na ntuku mibale ya mokonzi Alatazelezese,’ mokonzi ya Perse. Mokonzi Alatazelezese abandaki koyangela ntango nini? Tata na ye, Zelezese (Xerxès), oyo ayangelaki liboso na ye, akufaki na eteni ya nsuka ya mobu 475 L.T.B. Na yango, mbula ya Alatazelezese ya botyami na kiti ya bokonzi ebandaki na mobu 475 L.T.B., mpe likambo yango lindimisami na bilembeteli ya solosolo, oyo biuti na makomi ya Bagreke, ya Baperse, mpe ya bato ya Babilone. Na ndakisa, molimboli na makambo ya kala, Thucydide, ye Mogreke, (oyo azwaki lokumu mingi mpo na bosikisiki ya makomi na ye) akomaki na ntina na kokima ya mokonzi Mogreke Thémistocle kino na Perse, ntango Alatazelezese “autaki kozwa bokonzi.” Mogreke mosusu, molimboli na makambo ya kala, Diodore de Sicile, oyo azalaki na bomoi na ekeke ya liboso L.T.B., asalisi biso na koyeba ete 471/470 L.T.B. ezalaki dati ya liwa ya Thémistocle. Nsima na kokima mboka na ye, Thémistocle asɛngaki na Alatazelezese ndingisa ya koyekola lokótá ya Baperse, na boumeli ya mbula moko, liboso ete amibimisa epai na [Alatazelezese], mpe ndingisa epesamelaki ye. Na bongo, kofanda ya Thémistocle na Perse esengelaki koleka mobu 472 L.T.B., mpe dati ya kokóma na ye na Perse ekoki kotyama na elónga mpenza ete ezalaki na mobu 473 L.T.B. Yango ezalaki eleko oyo Alatazelezese “autaki kozwa bokonzi.”h

19. (a) Kotángáká longwa na ‘mbula na ntuku mibale ya mokonzi Alatazelezese,’ lolenge nini tokoki kotya dati ya komonana ya Masiya? (b) Lolenge nini esakweli ya “pɔ́sɔ” 70 ekokisamaki kobanda na dati yango?

¹⁹ Na yango, ‘mbula ya ntuku mibale ya mokonzi Alatazelezese’ ekokaki na mobu 455 L.T.B. Soki totángi bambula 483 (‘bapɔ́sɔ’ 69) kobanda na dati wana, mpe komikundoláká ete mobu zero ezalaki te na ebandeli ya manáka ya Ntango na Biso, tokokóma na mobu 29 T.B. ete ezalaki dati ya koya ya “Masiya Motambwisi.” Yesu akómaki Masiya ntango abatisamaki mpe apakolamaki na elimo santu na Ɔtɔmne ya mbula wana. Esakweli yango emonisi mpe ete “na ndambo na pɔ́sɔ yango [ya ntuku nsambo] akosukisa mbeka mpe moboma.” Likambo yango lisalemaki ntango ntina ya mbeka ya elilingi oyo Bayuda bazalaki kopesa esilaki mpo ete Yesu ye moko amipesaki lokola mbeka. “Ndambo” ya “pɔ́sɔ” wana ya bambula ememi biso mibu misato na ndambo kino prɛntá ya mobu 33 T.B., ntango Yesu abomamaki. Nzokande, ‘asengelaki kolendisa kondimana mpo na bato mingi’ na boumeli ya pɔ́sɔ ya 70 mobimba. Yango emonisi ngɔlu monene ya Yehova epai na Bayuda ntango akóbaki kozala na bango elongo na boumeli ya mbula nsambo oyo elekaki kobanda na mobu 29 T.B. kino mobu 36 T.B. Ezalaki bobele na nsima ya dati wana nde nzela efungwamaki mpo na bapakano bazangi kokatama ngenga ete bákóma basangani ya Yisalaele ya elimo, lokola yango emonisami na kobongwana ya Korneye na mobu 36 T.B.i​—Mis. 10:30-33, 44-48; 11:1.

KOTÁNGA BAMBULA NA NTANGO YA BANTOMA

20. Lolenge nini istware ya mokili eyokani na Biblia na ntina na kotyama ya dati ya liwa ya Elode mpe ya makambo masalamaki liboso na yango?

²⁰ Longwa na mobu 33 T.B. kino mobu 49 T.B. Mpo na eleko oyo, ekoki kondimama ete mobu 44 T.B. ezali dati moko ya ntina mpenza. Engebene Josèphe (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), Elode Akalipa I ayangelaki mbula misato nsima ya kotyama ya Amperɛrɛ Klaudio ya Loma na kiti ya bokonzi (na mobu 41 T.B.). Bilembeteli oyo biuti na lisoló ya makambo ya kala bimonisi ete Elode wana akufaki na mobu 44 T.B.j Soki tozongi sikawa kati na lisoló ya Biblia, tokomona ete ezalaki mwa moke liboso ya kufa ya Elode nde Agaba asakolaki ‘na nzela na elimo’ ete nzala monene esengelaki koya, ezalaki na ntango yango nde ntoma Yakobo abomamaki na mopanga, mpe Petelo atyamaki na bolɔ́kɔ (na ntango ya Elekeli) mpe abimisamaki na lolenge ya ekamwiseli. Na ntembe te, makambo nyonso wana makoki kotyama na dati ya 44 T.B.​—Mis. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.

21. Na moboko nini tokoki komonisa dati ya penepene ya mobembo ya liboso ya Paulo lokola misionere?

²¹ Nzala oyo esakolamaki eyaki soko na mobu 46 T.B. Esengeli kozala na zingazinga ya ntango wana nde, na nsima, Paulo mpe Balanaba ‘batambwisaki kino nsuka mosala ya kokabola biloko ya lisungi kati na Yelusaleme.’ (Mis. 12:25) Nsima na kozonga na Antiokia ya Sulia, batyamaki pembeni na liponi ya elimo santu mpo na kosala mobembo ya liboso lokola bamisionere, oyo esangisaki Kupulu mpe bingumba mingi mosusu, bakisá mpe bitúká ya Asie Mineure.k Yango ebandaki mbala mosusu na prɛntá ya mobu 47 T.B. kino Ɔtɔmne ya mobu 48 T.B., na kolekisáká eleko moko ya mpiɔ kati na Asie Mineure. Emonani ete Paulo alekisaki eleko ya mpiɔ oyo elandaki na ntango asilaki kozonga na Antiokia ya Sulia, mpe yango ememi biso na prɛntá ya mobu 49 T.B.​—Mis. 13:1–14:28.

22. Lolenge nini mibembo mibale ya Paulo na Yelusaleme, oyo milobelami kati na Bagalatia mokapo 1 mpe 2, mikoki kotyamela dati?

²² Lisoló oyo liyebisami na Bagalatia mokapo 1 mpe 2 likangani mpenza na kronoloji yango. Kuna Paulo azali kolobela mibembo mosusu mibale ya ntina mingi oyo ye asalaki na Yelusaleme nsima ya kobongwana na ye mpo na kokóma moklisto; moko na mibembo yango esalemaki “na nsima na mbula misato” mpe mosusu “na nsima na mbula zomi na minei.” (Gal. 1:17, 18; 2:1) Soki bileko wana mibale bitalelami lokola mitángo ya bomonisi molɔngɔ́, engebene momeseno ya ntango wana, mpe soki kobongwama ya Paulo esalemaki na ebandeli mpenza ya eleko ya bantoma, lokola yango ekoki komonisama na kotalela lisoló likomami, boye tokoki kotánga mbula 3 wana ete ebandaki na mobu 34 T.B. kino mobu 36 T.B. mpe bambula yango 14 ete ebandaki na mobu 36 kino mobu 49 T.B.

23. Bilembeteli nini bimonisi ete mokapo 2 mpe 15 ya Misala ezali kolobela mobembo ya Paulo kino Yelusaleme na mobu 49 T.B.?

²³ Emonani ete likambo oyo lipusaki Paulo na kosala mobembo yango ya mibale na Yelusaleme ezalaki likambo litalaki kokatama-ngenga, mpamba te eyebisami ete Tito oyo azalaki na Paulo elongo asɛngisamaki te ete akatama ngenga. Soki yango ekokani na ntango ya mobembo oyo asalaki mpo na kozwa likatami na ntina na kokatama-ngenga oyo elobelami na Misala 15:1-35, boye mobu 49 T.B. ebongi mpenza lokola eleko oyo ezwami katikati na mobembo ya liboso mpe mobembo ya mibale ya Paulo lokola misionere. Lisusu, engebene Bagalatia 2:1-10, Paulo asalelaki libaku yango mpo na komonisa, na “bato na lokumu” ya lisangá ya Yelusaleme, nsango malamu oyo azalaki kosakola, ‘mpo emonana te ete azalaki kopota mbangu mpamba.’ Ezalaki likambo libongi ete apesa lapólo wana na nsima ya mobembo na ye ya liboso lokola misionere. Paulo asalaki mobembo yango na Yelusaleme ‘kolandáká emonaneli moko oyo azwaki.’

24. Na boumeli ya bambula nini Paulo asalaki mobembo na ye ya mibale lokola misionere, mpe mpo na nini ntembe ezali te ete akómaki na Kolinti bobele nsima mpenza na mobu 50 T.B.?

²⁴ Mobembo ya mibale ya Paulo lokola misionere, kobanda soko 49 kino 52 T.B. Nsima ya kotika Yelusaleme, Paulo alekisaki mwa ntango na Antiokia ya Sulia; na yango, esengeli mpenza kozala na eleko ya molungé ya mobu 49 T.B. nde alongwaki kuna mpo na mobembo na ye ya mibale. (Mis. 15:35, 36) Mobembo na ye ya mibale mozalaki molai koleka oyo ya liboso mpe mosɛngaki na ye ete alekisa eleko ya mpiɔ na Asie Mineure. Ezalaki mbala mosusu na prɛntá ya mobu 50 T.B. nde ayanolaki na libyangi ya kokende na Makedonia mpe akatisaki kino na Mpóto. Na nsima, asakolaki mpe asalaki masangá ya sika kati na Filipi, na Tesaloniki, na Beloya, mpe na Atene. Na nsima akómaki na Kolinti, kati na etúká ya Akaya, na Ɔtɔmne ya mobu 50 T.B., nsima ya kosala mobembo ya ntáká ya kilomɛtɛlɛ soko 2 090, mingimingi na makolo. (Mis. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Engebene Misala 18:11, Paulo alekisaki sanza 18 kuna, mpe yango ememi biso kino ebandeli ya mobu 52 T.B. Na nsuka ya eleko ya mpiɔ, Paulo akendaki na masuwa kino Kaisalia, na nzela ya Efese. Nsima ya kokende kopesa mbote na lisangá, na ntembe te na Yelusaleme, azongaki na Antiokia ya Sulia, epai kuna azalaki na momeseno ya kofanda, mpe yango ezalaki mbala mosusu na eleko ya molungé ya mobu 52 T.B.l​—Mis. 18:12-22.

25. (a) Lolenge nini arkeoloji endimisi ete mobu 50 kino 52 T.B. ezali eleko ya mobembo ya liboso ya Paulo na Kolinti? (b) Lolenge nini likambo oyo ete Akula mpe Pilisikila ‘bautaki na mokili ya Italia kala mingi te’ endimisi yango?

²⁵ Bokundoli moko ya arkeoloji endimisi eleko ya mobu 50 kino 52 T.B. ete ezali badati ya mobembo ya liboso oyo Paulo asalaki mpo na kokende na Kolinti. Eloko yango oyo ekundolamaki ezali mwa eteni ya makomi, oyo ezalaki nkomá ya Amperɛrɛ Klaudio Kaisala epai na bafandi na Delphes, engumba ya Grèce; makomi yango mazalaki na maloba “[Lucius Ju]nius, Galio, . . . moyangeli ya etúká.” Soki totaleli bango lokola etuluku, balimboli na makambo ya kala bandimi ete motuya 26, oyo mokomami mpe kati na makomi yango, mozali kolobela kondimama ya Klaudio lokola amperɛrɛ mpo na mbala ya ntuku mibale na motoba. Makomi mosusu mazali mpe komonisa ete Klaudio akumisamaki lokola amperɛrɛ mpo na mbala ya ntuku mibale na nsambo, liboso ya 1 Augústo ya mobu 52 T.B. Boyangeli ya mokonzi ya etúká ezalaki koumela mbula moko, mpe ezalaki kobanda na eleko ya molungé. Na yango, mbula ya Galio lokola moyangeli na Akaya emonani ete ebandaki na eleko ya molungé ya mobu 51 T.B. kino eleko ya molungé ya mobu 52 T.B. “Wana ezalaki Galio Mokóló [“moyangeli,” NW] na mokili na Akaya, Bayuda babimeli Paulo na motema moko, mpe bakambi ye epai na kiti na mosambisi.” Nsima wana Galio alóngisaki Paulo, ntoma aumelaki “wana naino mikolo mingi,” mpe na nsima akendaki na masuwa kino Sulia. (Mis. 18:11, 12, 17, 18) Makambo nyonso wana mamonani ete mazali kondimisa mobu 52 T.B. ete mozalaki nsuka ya eleko ya sanza 18 oyo Paulo alekisaki na Kolinti. Eloko mosusu oyo ezali kolakisa ntango yango ezwami kati na maloba oyo ete, na bokómi na ye na Kolinti, Paulo ‘akutanaki na Moyuda moko, na nkombo Akula, moto ya mokili ya Ponto. Kala mingi te balongwaki na mokili ya Italia elongo na Pilisikila, mwasi na ye, mpo na mobeko ya Klaudio ete Bayuda nyonso bálongwa na Loma.’ (Mis. 18:2) Engebene mokomi na makambo ya kala, Paul Orose, oyo azalaki na bomoi na ebandeli ya ekeke ya mitano, mobeko wana ya kobengana bapaya mopesamaki na mbula ya libwa ya boyangeli ya Klaudio, elingi koloba na mobu 49 T.B. to na ebandeli ya mobu 50 T.B. Na yango, Akula mpe Pilisikila bakokaki kokóma na Kolinti bobele mwa moke liboso na Ɔtɔmne ya mbula wana, mpe yango epesaki nzela na Paulo ete afanda wana kobanda na Ɔtɔmne ya mobu 50 T.B. kino prɛntá ya mobu 52 T.B.a

26. Badati nini ezali komonisa biteni bilandani ya mobembo ya misato ya Paulo lokola misionere?

²⁶ Mobembo ya misato ya Paulo lokola misionere, kobanda soko 52 kino 56 T.B. Nsima ya kolekisa “mwa ntango moke” na Antiokia ya Sulia, Paulo asalaki lisusu mobembo kino Asie Mineure, mpe ekoki kozala ete akómaki na Efese na eleko ya mpiɔ ya mobu 52-53 T.B. (Mis. 18:23; 19:1) Paulo alekisaki “sanza misato” mpe “mbula mibale” lisusu mpo na koteya na Efese, mpe na nsima alongwaki wana mpo na kokende na Makedonia. (Mis. 19:8-10) Na nsima, akundwelaki bakɛngɛli ya lisangá ya Efese ete asalaki kati na bango “mbula misato,” kasi motuya wana mokoki mpenza kozala motuya oyo moyeisami mobimba (chiffre rond). (Mis. 20:31) Emonani ete Paulo alongwaki na Efese nsima na ‘elambo ya Pantekote’ na ebandeli ya mobu 55 T.B., kosaláká mobembo kino Kolinti, na mokili ya Grèce, na ntango malamu mpenza mpo na kolekisa sanza misato ya eleko ya mpiɔ kuna. Na nsima, azongaki na ngámbo ya nɔ́rdi kino Filipi, na ntango ya Elekeli ya mobu 56 T.B. Ntango alongwaki kuna, akendeki na masuwa na nzela ya Toloa mpe Milete kino Kaisalia mpe asalaki mobembo na Yelusaleme, kokómáká kuna na Pantekote ya mobu 56 T.B.b​—1 Kol. 16:5-8; Mis. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.

27. Wapi kolandana ya ntango oyo, kati na yango, makambo masalamaki na nsuka ya bolɔ́kɔ ya liboso oyo Paulo akɔtaki na Loma?

²⁷ Bambula ya nsuka, kobanda mobu 56 kino mobu 100 T.B. Mwa moke nsima ya kokóma na ye na Yelusaleme, Paulo akangamaki. Amemamaki na Kaisalia mpe aumelaki kuna mbula mibale, wana akɛngɛlamaki, kino Fesete akitanaki Feliki lokola guvernere. (Mis. 21:33; 23:23-35; 24:27) Emonani ete boyei ya Fesete mpe kokende ya Paulo na Loma, oyo elandaki nokinoki, esalamaki na mobu 58 T.B.c Nsima wana masuwa ya Paulo ezindaki mpe nsima ya kolekisa eleko ya mpiɔ na esanga Melita, mobembo na ye mosukaki soko na mobu 59 T.B., mpe lisoló limonisi ete atikalaki na bolɔ́kɔ na mboka Loma, kosakoláká mpe koteyáká, na boumeli ya mbula mibale; elingi koloba kino pene na mobu 61 T.B.​—Mis. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.

28. Badati nini ekoki mpenza kotyama na makambo ya nsuka ya bomoi ya Paulo?

²⁸ Atako lisoló ya mokanda ya Misala lizali komema biso mosika te kati na likambo yango, nzokande ezali na makambo oyo mamonisi ete Paulo abimaki na bolɔ́kɔ mpe akóbaki mosala na ye ya misionere, kosaláká mobembo kino Kelete, Grèce, mpe Makedonia. Toyebi te soki akómaki kino Espagne. Ekoki mpenza kozala ete Paulo abomamaki lokola martíru na mabɔkɔ ya Néron, mwa moke nsima na bolɔ́kɔ na ye ya nsuka na Loma, soko na mobu 65 T.B. Istware ya mokili emonisi ete Yulí ya mobu 64 T.B. ezali dati oyo mɔ́tɔ monene epelaki na Loma, oyo na nsima na yango Néron abimisaki monyokoli likoló na baklisto. Kokangama ya Paulo na ‘minyɔlɔlɔ’ mpe kobomama na ye, oyo elandaki na nsima, ekokani mpenza na eleko yango.​—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.

29. Bileko ya bantoma esukaki ntango nini, mpe na kokomama ya mikanda nini ya Biblia?

²⁹ Mikanda mitano oyo ntoma Yoane azali mokomi na yango mikomamaki na nsuka ya eleko moko ya minyoko oyo mibimisamaki na Amperɛrɛ Domitien. Elobami mpo na ye ete akómaki kosala makambo lokola moto ya ligboma, na boumeli ya mbula misato ya nsuka ya boyangeli na ye, oyo ebandaki na mobu 81 kino mobu 96 T.B. Yoane akomaki mokanda ya Emoniseli ntango atindamaki na bolɔ́kɔ na esanga Patamo, soko na mobu 96 T.B.d Na nsima, wana abimisamaki na bolɔ́kɔ, akomaki Evanzile na ye mpe mikanda mosusu misato uta na Efese to na zingazinga ya Efese, mpe ntoma wana ya nsuka, kati na bantoma nyonso, akufaki soko na mobu 100 T.B.

30. Boyekoli oyo ya kronoloji ya Biblia ezali kopesa litomba nini?

³⁰ Na yango, emonani ete na kosaláká bokokanisi kati na istware ya mokili mpe kronoloji ya Biblia, bakisá mpe bisakweli na yango, tozali kozwa likoki ya kotya na polele mpenza likambo mokomoko ya Biblia kati na elekelo ya ntango. Boyokani oyo ezali kati na kronoloji ya Biblia ezali koyeisa makasi bondimi na biso likoló na Makomami Mosantu ete mazali solo Liloba ya Nzambe.

[Maloba na nse ya lokasa]

MAKAMBO MINENE YA BOMOI YA YESU AWA NA MABELÉ​—Makambo ya Baevanzile minei matyami na molɔngɔ́ engebene ntango ya kobima na yango

Bilembo: n. mpo na “nsima na”; s. mpo na “soko,” to “zingazinga na.”

Ntango Esika Likambo

Liboso ya mosala ya Yesu

3 L.T.B. Yelusaleme, Kobotama ya Yoane Mobatisi tempelo eyebisami epai na Zekalia Lk 1:5-25

s. 2 L.T.B. Nasalete; Kobotama ya Yesu Yudea eyebisami epai na Malia, oyo akei kotala Elisabeta Lk 1:26-56

2 L.T.B. Mokili ya Kobotama ya Yoane Mobatisi; ngomba na na nsima, bomoi na ye Yuda kati na mokili mokauki Lk 1:57-80

2 L.T.B., Beteleme Kobotama ya Yesu (Liloba, s. 1 Ɔkɔtɔ́bɛ oyo na nzela na ye biloko mosusu nyonso bizalisamaki) lokola mokitani ya Abalayama mpe ya Davidi Mt 1:1-25 Lk 2:1-7 Yn 1:1-5, 9-14

Pene na Beteleme Anzelu asakoli nsango malamu; babateli na mpate bakei kotala mwana Lk 2:8-20

Beteleme; Yesu akatami ngenga Yelusaleme (mokolo ya 8), amemami na tempelo (mokolo ya 40) Lk 2:21-38

1 L.T.B. Yelusaleme; Batali na minzoto; to 1 T.B. Beteleme; kokima kino Ezipito; Nasalete kobomama ya bana; kozonga ya Yesu Mt 2:1-23 Lk 2:39, 40

12 T.B. Yelusaleme Yesu na Elekeli ntango azalaki na mbula zomi na mibale; azongi na mboka na ye Lk 2:41-52

29, prɛntá Mokili mokauki, Mosala ya Yoane Yordani Mobatisi Mt 3:1-12 Mr 1:1-8 Lk 3:1-18 Yn 1:6-8, 15-28

Ebandeli ya mosala ya Yesu

29, Ɔtɔmne Ebale Yordani Kobatisama mpe kopakolama ya Yesu, abotami lokola moto kati na libota ya Davidi kasi atángami Mwana ya Nzambe Mt 3:13-17 Mr 1:9-11 Lk 3:21-38 Yn 1:32-34

Mokili mokauki Kokila bilei mpe ya Yudea komekama ya Yesu Mt 4:1-11 Mr 1:12, 13 Lk 4:1-13

Betania mosika na Yoane Mobatisi atatoli Yordani na ntina na Yesu Yn 1:15, 29-34

Lobwaku ya Yordani Bayekoli ya liboso ya Likoló ya Yesu Yn 1:35-51

Kana ya Ekamwiseli ya liboso Galilai; Yesu asalaki; Kapalanauma akei na Kapalanauma Yn 12:1-12

30, Elekeli Yelusaleme Elambo ya Elekeli; abengani batekisi na tempelo Yn 2:13-25

Yelusaleme Lisoló ya Yesu elongo na Nikodeme Yn 3:1-21

Yudea; Ainona Bayekoli ya Yesu bazali kobatisa; mosala ya Yoane esengeli kokita Yn 3:22-36

Tibelia Kokangama ya Yoane; Yesu alongwe kuna akei na Galilai Mt 4:12; 14:3-5 Mr 1:14; 6:17-20 Lk 3:19, 20; 4:14 Yn 4:1-3

Sukala, na Na nzela ya Galilai, Samalia Yesu ateyi Basamalia Yn 4:4-43

Mosala monene ya Yesu kati na Galilai

Galilai Asakoli liboso ete, “Bokonzi na Likoló esili kobɛlɛma” Mt 4:17 Mr 1:14, 15 Lk 4:14, 15 Yn 4:44, 45

Nasalete; Abikisi mwana mobali; Kana; atángi esakweli oyo Kapalanauma elobelaki mosala na ye; abwakami; akei na Kapalanauma Mt 4:13-16 Lk 4:16-31 Yn 4:46-54

Libeke ya Galilai, Kobyangama ya Simona, pene na Andalea, Yakobo Kapalanauma mpe Yoane Mt 4:18-22 Mr 1:16-20 Lk 5:1-11

Kapalanauma Abikisi moto ya bilimu mabe, bokilo ya Petelo mpe bato mingi mosusu Mt 8:14-17 Mr 1:21-34 Lk 4:31-41

Galilai Mobembo ya liboso na Galilai mobimba, elongo na bayekoli minei oyo bauti kobyangama Mt 4:23-25 Mr 1:35-39 Lk 4:42, 43

Galilai Kobikisama ya moto na maba; bibele bakei epai na Yesu Mt 8:1-4 Mr 1:40-45 Lk 5:12-16

Kapalanauma Abikisi mokatatali Mt 9:1-8 Mr 2:1-12 Lk 5:17-26

Kapalanauma Kobyangama ya Matai; elambo elongo na bakɔngɔli na mpako Mt 9:9-17 Mr 2:13-22 Lk 5:27-39

Yudea asakoli na biyanganelo ya Yudea Lk 4:44

31, Elekeli Yelusaleme Asangani na elambo; abikisi moto; apameli Bafalisai Yn 5:1-47

Bozongi Bayekoli babuki masango uta na na mokolo ya Sabata Yelusaleme(?) Mt 12:1-8 Mr 2:23-28 Lk 6:1-5

Galilai; Abikisi moto na Libeke ya lobɔkɔ lokauká na Galilai mokolo ya Sabata; amibendi kino libóngo ya mai; abikisi Mt 12:9-21 Mr 3:1-12 Lk 6:6-11

Ngomba Ba 12 baponami penepene na lokola bantoma Kapalanauma Mr 3:13-19 Lk 6:12-16

Pene na Lisoló likoló na Ngomba Kapalanauma Mt 5:1–7:29 Lk 6:17-49

Kapalanauma Abikisi mosaleli ya mokonzi ya basodá Mt 8:5-13 Lk 7:1-10

Naina Asekwisi mwana mobali ya mwasi-mokufeli-mobali Lk 7:11-17

Galilai Yoane kati na bolɔ́kɔ atindi bayekoli epai na Yesu Mt 11:2-19 Lk 7:18-35

Galilai Kopamelama ya bingumba; makambo mamonisami epai na bana mike; ekanganeli ya bopɔlɔ Mt 11:20-30

Galilai Mwasi mosumuki apakoli Yesu mafuta na makolo; lisese ya badefi Lk 7:36-50

Galilai Mobembo ya mibale mpo na kosakola na Galilai mobimba, elongo na Ba 12 Lk 8:1-3

Galilai Moto na bilimu mabe abikisami; bafundi ye ete azali na boyokani na Balezebula Mt 12:22-37 Mr 3:19-30

Galilai Bakomeli mpe Bafalisai bazali koluka elembo Mt 12:38-45

Galilai Bandeko ya solosolo ya Klisto ezali bayekoli na ye Mt 12:46-50 Mr 3:31-35 Lk 8:19-21

Libeke ya Masese: ya molóni, Galilai ya matiti mabe, masese mosusu; ndimbola Mt 13:1-53 Mr 4:1-34 Lk 8:4-18

Libeke ya Kokitisama ya Galilai mopɛpɛ na ntango ya kokatisa libeke Mt 8:18, 23-27 Mr 4:35-41 Lk 8:22-25

Gadala, Kobikisama ya bato Súdi-Ɛ́sti ya mibale oyo Libeke ya bazalaki na Galilai bilimu mabe; bademó bakɔti kati na bangulu Mt 8:28-34 Mr 5:1-20 Lk 8:26-39

Ekoki kozala Kosekwisama ya na Kapalanauma mwana mwasi ya Yailo; kobikisama ya mwasi moko Mt 9:18-26 Mr 5:21-43 Lk 8:40-56

Kapalanauma (?) Kobikisama ya bakufeli-miso mibale mpe ya ebubu oyo azalaki na bilimu mabe Mt 9:27-34

Nasalete Akei lisusu na engumba epai kuna akólaki, mpe baboyi ye lisusu Mt 13:54-58 Mr 6:1-6

Galilai Mobembo ya misato na Galilai mobimba, oyo ezwi etando monene ntango bantoma batindamaki Mt 9:35–11:1 Mr 6:6-13 Lk 9:1-6

Tibelia Yoane Mobatisi akatami motó; Elode abangi mpo na ngambo na ye Mt 14:1-12 Mr 6:14-29 Lk 9:7-9

32, pene Kapalanauma (?); Bayekoli bazongi na Elekeli Nɔ́rdi-Ɛ́sti ya uta na mobembo (Yoa. 6:4) Libeke ya Galilai ya mosala ya kosakola; bato 5 000 baleisami Mt 14:13-21 Mr 6:30-44 Lk 9:10-17 Yn 6:1-13

Nɔ́rdi-Ɛ́sti ya Genesalete Baluki Libeke ya Galilai; kotya Yesu mokonzi; atamboli likoló na mai; abikisi Mt 14:22-36 Mr 6:45-56 Yn 6:14-21

Kapalanauma Amonisi nani azali “limpa na bomoi”; bayekoli mingi basundoli ye Yn 6:22-71

32, nsima Ekoki kozala Mateya ya bonkɔ́kɔ na Elekeli Kapalanauma oyo mazali kolɛmbisa nguya ya Liloba ya Nzambe Mt 15:1-20 Mr 7:1-23 Yn 7:1

Foenike; Pene na Tulo, Dekapoli Sidona; na nsima kino Dekapoli; bato 4 000 baleisami Mt 15:21-38 Mr 7:24–8:9

Magadana Basadukai mpe Bafalisai bazali lisusu koluka elembo Mt 15:39–16:4 Mr 8:10-12

Nɔ́rdi-Ɛ́sti ya Akebisi na Libeke ya ntina na mfulu Galilai; ya Bafalisai; Betesaida abikisi mokufeli-miso Mt 16:5-12 Mr 8:13-26

Kaisalia Yesu azali Masiya; ya Filipi ayebisi liwa mpe lisekwa na ye Mt 16:13-28 Mr 8:27–9:1 Lk 9:18-27

Ekoki kozala Kobongwana na Ngomba liboso na Petelo, Helemona Yakobo, mpe Yoane Mt 17:1-13 Mr 9:2-13 Lk 9:28-36

Kaisalia Abimisi bilimu mabe ya Filipi oyo bayekoli bakokaki kobimisa te Mt 17:14-20 Mr 9:14-29 Lk 9:37-43

Galilai Ayebisi lisusu liwa mpe lisekwa na ye Mt 17:22, 23 Mr 9:30-32 Lk 9:43-45

Kapalanauma Mosolo ya kofuta mpako ezwami na lolenge ya likamwisi Mt 17:24-27

Kapalanauma Oyo aleki monene kati na Bokonzi; lolenge ya kosilisa matáta; koyokela mawa Mt 18:1-35 Mr 9:33-50 Lk 9:46-50

Galilai; Alongwe na Samalia Galilai mpe akei kosangana na Elambo ya Mingombo; biloko nyonso bisengeli kotikama mpo na mosala ya kosakola Mt 8:19-22 Lk 9:51-62 Yn 7:2-10

Mosala ya nsuka oyo Yesu asalaki na Yudea

32, Elambo Yelusaleme Yesu asakoli polele ya Mingombo na Elambo ya Mingombo Yn 7:11-52

Yelusaleme Asakoli nsima na Elambo; abikisi mokufeli-miso Yn 8:12–9:41

Ekoki kozala Bayekoli 70 na Yudea batindami mpo na kosakola; bozongi na bango, bapesi lapólo Lk 10:1-24

Yudea; Ayebisi lisoló Betania ya Mosamalia ya boboto; na ndako ya Malata mpe Malia Lk 10:25-42

Ekoki kozala Alakisi lisusu na Yudea libondeli ya ndakisa; kolendendela na malɔmbɔ Lk 11:1-13

Ekoki kozala Akweisi efundeli na Yudea ya lokuta; amonisi ete libota oyo libongi kokweisama Lk 11:14-36

Ekoki kozala Na mesa ya na Yudea Mofalisai, Yesu atɔndɔli bakosi Lk 11:37-54

Ekoki kozala Lisukúlu likoló na Yudea na libateli liuti na Nzambe; kapita ya sembo Lk 12:1-59

Ekoki kozala Abikisi mwasi na Yudea moko ya bolɛmbu na Sabata; masese misato Lk 13:1-21

32, Elambo Yelusaleme Yesu na Elambo ya ya Bofungoli; Bofungoli Mobateli malamu Yn 10:1-39

Mosala ya nsuka oyo Yesu asalaki na ɛ́sti ya Yordani

Na ngámbo Bato mingi mosusu bandimeli Yesu ya Yordani Yn 10:40-42

Pelea (na Ateyi na bingumba, ngámbo na bamboka, mosusu kokendáká ya Yordani) epai na Yelusaleme Lk 13:22

Pelea Mpo na kokɔta na Bokonzi; makaneli ya Elode; ndako etikali mpamba Lk 13:23-35

Ekoki kozala Komikitisa; na Pelea lisese ya elambo monene ya mpokwa Lk 14:1-24

Ekoki kozala Makambo oyo na Pelea masɛngami mpo na kozala moyekoli Lk 14:25-35

Ekoki kozala Masese: ya na Pelea mpate oyo ebungi, palata oyo ebungi, mwana na kilikili Lk 15:1-32

Ekoki kozala Masese: ya na Pelea moombo mabe, ya mozwi mpe Lasalo Lk 16:1-31

Ekoki kozala Kolimbisa mpe kondima; na Pelea baombo mpamba Lk 17:1-10

Betania Yesu asekwisi Lasalo longwa na bakufi Yn 11:1-46

Yelusaleme; Likita epai na Efelaima Kayafa mpo na koboma Yesu; Yesu alongwe kuna na nkuku Yn 11:47-54

Samalia; Azali kobikisa Galilai mpe koteya nzelanzela kati na Samalia mpe na Galilai Lk 17:11-37

Samalia Masese: ya to Galilai mwasi-mokufeli-mobali oyo azali kotungisa mosambisi, ya Mofalisai mpe mokɔngɔli mpako Lk 18:1-14

Pelea Azongi na nzela na Pelea; ateyi na ntina na koboma libala Mt 19:1-12 Mr 10:1-12

Pelea Ayambi mpe apamboli bana mike Mt 19:13-15 Mr 10:13-16 Lk 18:15-17

Pelea Elenge mobali ya bozwi; lisese ya basáli na elanga ya vinyo Mt 19:16–20:16 Mr 10:17-31 Lk 18:18-30

Ekoki kozala Mpo na mbala na Pelea ya misato, Yesu ayebisi liwa mpe lisekwa na ye Mt 20:17-19 Mr 10:32-34 Lk 18:31-34

Ekoki kozala Lilɔmbɔ na ntina na Pelea na kofandisama ya Yakobo mpe Yoane na Bokonzi Mt 20:20-28 Mr 10:35-45

Yeliko Wana azalaki koleka na Yeliko, abikisi bakufeli-miso mibale; akei epai na Zakai; lisese ya mpata ntuku mitano Mt 20:29-34 Mr 10:46-52 Lk 18:35–19:28

Mosala ya nsuka oyo Yesu asalaki na Yelusaleme

8 Nisana 33 Betania Akómi na Betania mikolo motoba liboso ya Elekeli Yn 11:55–12:1

9 Nisana Betania Elambo na ndako ya Simona moto na maba; Malia apakoli Yesu malasi; Bayuda bayei kotala Yesu mpe Lasalo Mt 26:6-13 Mr 14:3-9 Yn 12:2-11

Betania- Kokɔta ya Yesu Yelusaleme na nkembo kati na Yelusaleme Mt 21:1-11, 14-17 Mr 11:1-11 Lk 19:29-44 Yn 12:12-19

10 Nisana Betania- Nzeté na mosuke Yelusaleme oyo ezangi kobota mbuma elakelami mabe; kopɛtolama ya mibale ya tempelo Mt 21:18, 19, 12, 13 Mr 11:12-17 Lk 19:45, 46

Yelusaleme Banganga minene mpe bakomeli basali mwango mpo na koboma Yesu Mr 11:18, 19 Lk 19:47, 48

Yelusaleme Lisoló elongo na Bagreke; kozanga kondima ya Bayuda Yn 12:20-50

11 Nisana Betania- Bakuti nzeté na Yelusaleme mosuke ekauki Mt 21:19-22 Mr 11:20-25

Yelusaleme, lotómo ya mosala tempelo ya Yesu etyami ntembe; lisese ya bana mibali mibale Mt 21:23-32 Mr 11:27-33 Lk 20:1-8

Yelusaleme, Lisese ya basáli tempelo mabe na elanga, ya elambo ya libala Mt 21:33–22:14 Mr 12:1-12 Lk 20:9-19

Yelusaleme, mituna-motambo tempelo likoló na kofuta mpako, lisekwa, mobeko Mt 22:15-40 Mr 12:13-34 Lk 20:20-40

Yelusaleme, Motuna ya tempelo kokangisa monɔkɔ oyo Yesu atunaki likoló na libota ya Masiya Mt 22:41-46 Mr 12:35-37 Lk 20:41-44

Yelusaleme, Kotɔndɔlama ya tempelo bakomeli mpe Bafalisai Mt 23:1-39 Mr 12:38-40 Lk 20:45-47

Yelusaleme, lopata ya tempelo mwasi-mokufeli-mobali Mr 12:41-44 Lk 21:1-4

Ngomba ya Esakweli ya Olive kokwea ya Yelusaleme, kozala ya Yesu, nsuka ya ebongiseli Mt 24:1-51 Mr 13:1-37 Lk 21:5-38

Ngomba ya Masese: baseka zomi, Olive talanta, bampate mpe bantaba Mt 25:1-46

12 Nisana Yelusaleme Bakonzi ya mangomba basali mwango mpo na koboma Yesu Mt 26:1-5 Mr 14:1, 2 Lk 22:1, 2

Yelusaleme Yuda ayokani na banganga na motuya ya mosolo mpo na koteka Yesu Mt 26:14-16 Mr 14:10, 11 Lk 22:3-6

13 Nisana Zingazinga Bibongiseli (Mwaminei mpe kati na mpo na na nsima Yelusaleme Elekeli ya nzánga)  Mt 26:17-19 Mr 14:12-16 Lk 22:7-13

14 Nisana Yelusaleme Alei Elekeli elongo na Bazomi na mibale Mt 26:20, 21 Mr 14:17, 18 Lk 22:14-18

Yelusaleme Yesu asukoli makolo ya bantoma na ye Yn 13:1-20

Yelusaleme Yuda amonisami ete akokaba Yesu mpe apusami na kolongwa wana Mt 26:21-25 Mr 14:18-21 Lk 22:21-23 Yn 13:21-30

Yelusaleme Ebongiseli ya Ekaniseli ebandisami elongo na Bazomi na moko Mt 26:26-29 Mr 14:22-25 Lk 22:19, 20, 24-30 [1 Kol. 11: 23-25]

Yelusaleme Kowangana ya Petelo mpe kopalangana ya bantoma oyo esakolamaki Mt 26:31-35 Mr 14:27-31 Lk 22:31-38 Yn 13:31-38

Yelusaleme Mosungi; kolingana bamoko na bamosusu; bolózi; libondeli ya Yesu Yn 14:1–17:26

Getesemane Nsɔ́mɔ monene kati na elanga; kokabama mpe kokangama ya Yesu Mt 26:30, 36-56 Mr 14:26, 32-52 Lk 22:39-53 Yn 18:1-12

Yelusaleme Ana atuni ye mituna; kosambisama na Kayafa, na Sanedrina; Petelo awangani ye Mt 26:57–27:1 Mr 14:53–15:1 Lk 22:54-71 Yn 18:13-27

Yelusaleme Yuda mokabi amikakisi ye moko Mt 27:3-10 [Mis. 1:18, 19]

Yelusaleme Liboso na Pilata, na nsima epai na Elode, mpe azongi lisusu epai na Pilata Mt 27:2, 11-14 Mr 15:1-5 Lk 23:1-12 Yn 18:28-38

Yelusaleme Apesami mpo na kobomama, nsima wana Pilata alukaki kobimisa ye Mt 27:15-30 Mr 15:6-19 Lk 23:13-25 Yn 18:39–19:16

(s. ngonga Gologota, Liwa ya Yesu ya misato Yelusaleme likoló na nzeté nsima ya ya mpasi, mpe nzánga, makambo oyo Mwamitano) mabimaki na ntango yango Mt 27:31-56 Mr 15:20-41 Lk 23:26-49 Yn 19:16-30

Yelusaleme Kolongolama ya nzoto ya Yesu na nzeté ya mpasi mpe kokundama Mt 27:57-61 Mr 15:42-47 Lk 23:50-56 Yn 19:31-42

15 Nisana Yelusaleme Banganga mpe Bafalisai batye bakɛngɛli na lilita Mt 27:62-66

16 Nisana Yelusaleme Lisekwa ya Yesu mpe zingazinga mpe makambo mabimaki mokolo yango Mt 28:1-15 Mr 16:1-8 Lk 24:1-49 Yn 20:1-25

n. 16 Yelusaleme; Komonana ya Nisana Galilai Yesu Klisto mbala na mbala Mt 28:16-20 [1 Kol. 15:5-7] [Mis. 1:3-8] Yn 20:26–21:25

25 Iyala Ngomba ya Konɛtwa ya Yesu, Olive, pene na mokolo ya na Betania ntuku minei nsima na lisekwa na ye [Mis. 1:9-12] Lk 24:50-53

Mituna likoló na etánda oyo ezali komonisa “Makambo minene ya bomoi ya Yesu awa na mabelé”:

(a) Tángá mwa makambo minene ya mosala ya Yesu kino na eleko ya kokangama ya Yoane Mobatisi.

 (b) Pesá esika mpe mbula ya kosalema ya makambo oyo malandi: ⁽¹⁾ Kobyangama ya Simona, ya Andalea, ya Yakobo mpe ya Yoane. ⁽²⁾ Koponama ya bantoma 12. ⁽³⁾ Lisoló likoló na Ngomba. ⁽⁴⁾ Kobongwana [ya Yesu]. ⁽⁵⁾ Kosekwisama ya Lasalo longwa na bakufi. ⁽⁶⁾ Bokei ya Yesu na ndako ya Zakai.

(c) Tángá mwa bikamwiseli minene ya Yesu; yebisá ntango mpe esika oyo yango esalemaki.

(d) Wapi mwa makambo minene, oyo matali Yesu, mabimaki kobanda na 8 Nisana kino 16 Nisana ya mobu 33 T.B.?

(e) Wapi mwa masese ya ntina oyo Yesu apesaki na boumeli ya mosala na ye awa na mabelé?

ETÁNDA YA BADATI MINENE YA KALA

Bilembo: n. mpo na “nsima na”; l. mpo na “liboso na”; s. mpo na “soko” to “zingazinga na.”

Dati Likambo Mokapo

4026 L.T.B. Kozalisama ya Adama Gen. 2:7

n. 4026 L.T.B. Kondimana ya Edene Gen. 3:15 esalami, esakweli ya liboso

l. 3896 L.T.B. Kaina abomi Abele Gen. 4:8

3896 L.T.B. Kobotama ya Sete Gen. 5:3

3404 L.T.B. Kobotama ya mosembwi Enoka Gen. 5:18

3339 L.T.B. Kobotama ya Metusela Gen. 5:21

3152 L.T.B. Kobotama ya Lemeke Gen. 5:25

3096 L.T.B. Liwa ya Adama Gen. 5:5

3039 L.T.B. Kotindama ya Enoka Gen. 5:23, 24; epai mosusu; esukisi eleko Yuda 14 na ye ya kosakola

2970 L.T.B. Kobotama ya Noa Gen. 5:28, 29

2490 L.T.B. Maloba ya Nzambe Gen. 6:3 na ntina na moto

2470 L.T.B. Kobotama ya Yefete Gen. 5:32; Gen. 9:24; 10:21

2468 L.T.B. Kobotama ya Semi Gen. 7:11; 11:10

2370 L.T.B. Liwa ya Metusela Gen. 5:27

Kotonda ya mai ya Gen. 7:6, 11 Mpela (na Ɔtɔmne)

2369 L.T.B. Kosalama ya kondimana Gen. 8:13; 9:16 nsima ya Mpela

2368 L.T.B. Kobotama ya Alafasada Gen. 11:10

n. 2269 L.T.B. Kotongama ya Ndako Gen. 11:4 molai na Babele

2020 L.T.B. Liwa ya Noa Gen. 9:28, 29

2018 L.T.B. Kobotama ya Abalayama Gen. 11:26, 32; 12:4

1943 L.T.B. Abalayama akatisi Ebale Gen. 12:4, 7; Pelata mpo na kokende Ex. 12:40; na Kanana; Kondimana Gal. 3:17 ya Abalayama endimisami; ebandeli ya eleko ya mbula 430 kino Kondimana ya Mibeko

l. 1933 L.T.B. Lota asungami; Abalayama Gen. 14:16, 18; akei kokutana na Melikisedeke Gen. 16:3

1932 L.T.B. Yisamaele abotami Gen. 16:15, 16

1919 L.T.B. Kondimana ya kokatama Gen. 17:1, 10, 24 ngenga esalemi Gen.

Kobomama ya Sodomo Gen. 19:24 mpe Gomola

1918 L.T.B. Kobotama ya Yisaka, Gen. 21:2, 5; mosangoli ya solosolo Mis. 13:17-20 ya libula; ebandeli ya eleko ya ‘mbula soko 450’

1913 L.T.B. Yisaka akilisami mabɛlɛ; Gen. 21:8; babengani Yisamaele; Gen. 15:13; ebandeli ya monyoko Mis. 7:6 ya mbula 400

1881 L.T.B. Liwa ya Sala Gen. 17:17; 23:1

1878 L.T.B. Libala ya Yisaka Gen. 25:20 na Lebeka

1868 L.T.B. Liwa ya Semi Gen. 11:11

1858 L.T.B. Kobotama ya Esau Gen. 25:26 mpe Yakobo

1843 L.T.B. Liwa ya Abalayama Gen. 25:7

1818 L.T.B. Esau abali basi na Gen. 26:34 ye mibale ya liboso

1795 L.T.B. Liwa ya Yisamaele Gen. 25:17

1781 L.T.B. Yakobo akimi kino Halana; Gen. 28:2, 13, 19 emonaneli na ye na Betele

1774 L.T.B. Yakobo abali Lea Gen. 29:23-30 mpe Laele

1767 L.T.B. Kobotama ya Yosefe Gen. 30:23, 24

1761 L.T.B. Yakobo azongi na Gen. 31:18, 41 Kanana uta na Halana

s. 1761 L.T.B. Yakobo abundi na anzelu; Gen. 32:24-28 azwi nkombo Yisalaele

1750 L.T.B. Yosefe atekami na Gen. 37:2, 28 bandeko na ye lokola moombo

1738 L.T.B. Liwa ya Yisaka Gen. 35:28, 29

1737 L.T.B. Yosefe atyami Gen. 41:40, 46 ministre-mokonzi na Ezipito

1728 L.T.B. Yakobo akɔti na Gen. 45:6; Ezipito elongo na Gen. 46:26; libota na ye mobimba Gen. 47:9

1711 L.T.B. Liwa ya Yakobo Gen. 47:28

1657 L.T.B. Liwa ya Yosefe Gen. 50:26

l. 1613 L.T.B. Komekama ya Yobo Yobo 1:8; 42:16

n. 1600 L.T.B. Ezipito ekómi nguya Ex. 1:8 monene ya liboso kati na mokili

1593 L.T.B. Kobotama ya Mose Ex. 2:2, 10

1553 L.T.B. Mose amimonisi lokola mosikoli; akimi Ex. 2:11, 14, 15; na Midiani Mis. 7:23

s. 1514 L.T.B. Mose liboso na nzeté Ex. 3:2 moke ya nzube oyo ezali kopela mɔ́tɔ kozanga kozika

1513 L.T.B. Elekeli; Bayisalaele Ex. 12:12; babimi na Ezipito; Ex. 14:27, 29, 30; kobikisama na Mai Motane; Koningana ya nguya Gen. 15:13, 14 ya Ezipito; nsuka ya eleko ya mbula 400 ya minyoko

Kondimana ya Mibeko Ex. 24:6-8 esalemi na Ngomba Sinai (Holebe)

Nsuka ya eleko ya mbula 430 Gal. 3:17; uta kondimisama ya Kondimana Ex. 12:40 na Abalayama

Mose asangisi mokanda Yoa. 5:46 ya Genese kati na mokili mokauki; Ebandeli ya kokomama ya Biblia

1512 L.T.B. Kotongama ya hema esili Ex. 40:17

Kotyama ya bonganga Lev. 8:34-36 ya Alona

Mose asilisi kokoma Lev. 27:34; Exode mpe Levitike Mit. 1:1

s. 1473 L.T.B. Mose asilisi kokoma Yobo 42:16, 17 mokanda ya Yobo

1473 L.T.B. Mose asilisi kokoma Mit. 35:1; mokanda ya Mituya Mit. 36:13 na Bisobe ya Moaba

Kosalama ya Kondimana Det. 29:1 elongo na Yisalaele kati na Moaba

Mose akomi Deteronome Det. 1:1, 3

Mose akufi na Ngomba Det. 34:1, 5, 7 Nebo na mokili ya Moaba

Yisalaele ekɔti na Kanana Yos. 4:19 na litambwisi ya Yosua

1467 L.T.B. Kokamatama monene Yos. 11:23; ya mokili yango esalemi; nsuka ya eleko ya Yos. 14:7, 10-15 ‘mbula soko 450’ ya Misala 13:17-20

s. 1450 L.T.B. Kokomama ya Yos. 1:1; mokanda ya Yos. 24:26 Yosua esili

Liwa ya Yosua Yos. 24:29

1117 L.T.B. Samwele apakoli 1 Sam. 10:24; Saulo lokola mokonzi Mis. 13:21 ya Yisalaele

1107 L.T.B. Kobotama ya Davidi 1 Sam. 16:1 na Beteleme

s. 1100 L.T.B. Samwele asilisi kokoma Bas. 21:25 mokanda ya Basambisi

s. 1090 L.T.B. Samwele asilisi kokoma Luta 4:18-22 mokanda ya Luta

s. 1078 L.T.B. Kokomama ya 1 Sam. 31:6 mokanda ya 1 Samwele esili

1077 L.T.B. Davidi akómi mokonzi 2 Sam. 2:4 ya Yuda na Hebeloni

1070 L.T.B. Davidi akómi mokonzi ya Yisalaele mobimba; 2 Sam. 5:3-7 akómisi Yelusaleme mboka-mokonzi na ye

n. 1070 L.T.B. Sanduku ya Kondimana 2 Sam. 6:15; ememami na Yelusaleme; kondimana mpo na 2 Sam. 7:12-16 bokonzi esalami elongo na Davidi

s. 1040 L.T.B. Gada mpe Natana 2 Sam. 24:18 basilisi kokoma 2 Samwele

1037 L.T.B. Salomo akitani Davidi lokola mokonzi 1 Mik. 1:39; ya Yisalaele 1 Mik. 2:12

1034 L.T.B. Salomo abandi 1 Mik. 6:1 kotonga tempelo

1027 L.T.B. Kotongama ya tempelo 1 Mik. 6:38 na Yelusaleme esili

s. 1020 L.T.B. Salomo asilisi kokoma Loy. 1:1 Loyembo na Salomo

l. 1000 L.T.B. Salomo asilisi kokoma Mos. 1:1 mokanda ya Mosakoli

997 L.T.B. Lehobama akitani Salomo; 1 Mik. 11:43; bokonzi ekabwani; Yelobama 1 Mik. 12:19, 20 abandi koyangela lokola mokonzi ya Yisalaele

993 L.T.B. Mokonzi Sisaka abundisi 1 Mik. 14:25, 26 Yuda mpe apunzi biloko ya motuya oyo bizalaki na tempelo

980 L.T.B. Abiyama (Abiya) akitani 1 Mik. 15:1, 2 Lehobama lokola mokonzi ya Yuda

977 L.T.B. Asa akitani Abiyama 1 Mik. 15:9, 10 lokola mokonzi ya Yuda

s. 976 L.T.B. Nadaba akitani Yelobama 1 Mik. 14:20 lokola mokonzi ya Yisalaele

s. 975 L.T.B. Basa akitani Nadaba 1 Mik. 15:33 lokola mokonzi ya Yisalaele

s. 952 L.T.B. Ela akitani Basa lokola 1 Mik. 16:8 mokonzi ya Yisalaele

s. 951 L.T.B. Zimili akitani Ela lokola 1 Mik. 16:15 mokonzi ya Yisalaele

Omili mpe Tibini bakitani 1 Mik. 16:21 Zimili lokola bakonzi ya Yisalaele

s. 947 L.T.B. Omili ayangeli ye moko lokola mokonzi 1 Mik. 16:22, 23 ya Yisalaele

s. 940 L.T.B. Ahaba akitani Omili lokola mokonzi na 1 Mik. 16:29 Yisalaele

936 L.T.B. Yosafata akitani Asa lokola mokonzi 1 Mik. 22:41, 42 ya Yuda

s. 919 L.T.B. Ahazia akitani Ahaba 1 Mik. 22:51, 52 lokola mokonzi bobele moko ya Yisalaele

s. 917 L.T.B. Yolama ya Yisalaele 2 Mik. 3:1 akitani Ahazia lokola mokonzi bobele moko

913 L.T.B. Yolama ya Yuda ‘akómi 2 Mik. 8:16, 17 mokonzi,’ elongo na Yosafata

s. 906 L.T.B. Ahazia akitani Yolama lokola mokonzi 2 Mik. 8:25, 26 ya Yuda

s. 905 L.T.B. Mokonzi-mwasi Atalia 2 Mik. 11:1-3 abɔtɔli kiti ya bokonzi na Yuda

Yehu akitani Yolama 2 Mik. 9:24, 27; lokola mokonzi 2 Mik. 10:36 ya Yisalaele

898 L.T.B. Yoasa akitani Ahazia lokola mokonzi 2 Mik. 12:1 ya Yuda

876 L.T.B. Yoahaza akitani Yehu lokola mokonzi 2 Mik. 13:1 ya Yisalaele

s. 859 L.T.B. Yoasa akitani Yoahaza 2 Mik. 13:10 lokola mokonzi bobele moko ya Yisalaele

858 L.T.B. Amasia akitani Yoasa 2 Mik. 14:1, 2 lokola mokonzi ya Yuda

s. 844 L.T.B. Yelobama II akitani Yoasa lokola mokonzi 2 Mik. 14:23 ya Yisalaele

Yona asilisi kokoma Yona 1:1, 2 mokanda ya Yona

829 L.T.B. Uziya (Azalia) akitani Amasia lokola mokonzi 2 Mik. 15:1, 2 ya Yuda

s. 820 L.T.B. Mbala mosusu mokanda ya Yoele mokomami Yoe. 1:1

s. 804 L.T.B. Amosa asilisi kokoma Amo. 1:1 mokanda ya Amosa

s. 792 L.T.B. Zekalia ayangeli lokola mokonzi ya Yisalaele 2 Mik. 15:8 (sanza 6)

s. 791 L.T.B. Salumu akitani Zekalia lokola mokonzi 2 Mik. 15:13, 17 ya Yisalaele

Menaheme akitani Salumu lokola mokonzi ya Yisalaele

s. 780 L.T.B. Pekahia akitani Menaheme lokola mokonzi 2 Mik. 15:23 ya Yisalaele

s. 778 L.T.B. Peka akitani Pekahia lokola mokonzi 2 Mik. 15:27 ya Yisalaele

s. 778 L.T.B. Yisaya abandi kosakola Yis. 1:1; 6:1

777 L.T.B. Yotama akitani 2 Mik. 15:32, 33 Uziya (Azalia) lokola mokonzi ya Yuda

s. 761 L.T.B. Ahaza akitani Yotama lokola mokonzi 2 Mik. 16:1, 2 ya Yuda

s. 758 L.T.B. Hosea ‘abandi koyangela’ lokola mokonzi 2 Mik. 15:30 ya Yisalaele

745 L.T.B. Hizikiya akitani Ahaza lokola mokonzi 2 Mik. 18:1, 2 ya Yuda

n. 745 L.T.B. Hosea asilisi kokoma Hos. 1:1 mokanda ya Hosea

740 L.T.B. Asulia etye Yisalaele 2 Mik. 17:6, 13, 18 na nsé na bokonzi na yango, mpe ekamati Samalia

732 L.T.B. Senakeliba abundisi 2 Mik. 18:13 Yuda

n. 732 L.T.B. Yisaya asilisi kokoma Yis. 1:1 mokanda ya Yisaya

l. 717 L.T.B. Mika asilisi kokoma Mika 1:1 mokanda ya Mika

s. 717 L.T.B. Kosangisama ya mokanda Mas. 25:1 ya Masese esili

716 L.T.B. Manase akitani Hizikiya 2 Mik. 21:1 lokola mokonzi ya Yuda

661 L.T.B. Amona akitani Manase lokola mokonzi 2 Mik. 21:19 ya Yuda

659 L.T.B. Yosiya akitani Amona lokola mokonzi 2 Mik. 22:1 ya Yuda

l. 648 L.T.B. Sefania asilisi kokoma Sef. 1:1 mokanda ya Sefania

647 L.T.B. Yilimia atindami lokola Yil. 1:1, 2, mosakoli Yil. 1:9, 10

l. 632 L.T.B. Nahumu asilisi kokoma Nah. 1:1 mokanda ya Nahumu

632 L.T.B. Ninive ekwei na Nah. 3:7 mabɔkɔ ya Bakaladi mpe Bamede

Babilone etombwani kino kokóma nguya monene ya misato kati na mokili

628 L.T.B. Yoahaza, mokitani ya 2 Mik. 23:31 Yosiya, ayangeli lokola mokonzi ya Yuda

Yoyakimi akitani 2 Mik. 23:36 Yoahaza lokola mokonzi ya Yuda

s. 628 L.T.B. Habakuku asilisi kokoma Hab. 1:1 mokanda ya Habakuku

625 L.T.B. Nebukadanesala (II) Yil. 25:1 akómi mokonzi ya Babilone; mbula ya ebandeli ya boyangeli ebandi kotángama na Nisana ya 624 L.T.B.

620 L.T.B. Nebukadanesala akómisi 2 Mik. 24:1 Yoyakimi mokonzi ya baombo

618 L.T.B. Yoyakini akómi mokonzi nsima ya Yoyakimi 2 Mik. 24:6, 8 kati na Yuda

617 L.T.B. Nebukadanesala amemi Dan. 1:1-4; Bayuda ya liboso na boombo na Babilone

Sidikiya atyami 2 Mik. 24:12-18 mokonzi ya Yuda

613 L.T.B. Ezekiele abandi Ezek. 1:1-3 kosakola

609 L.T.B. Nebukadanesala ayei 2 Mik. 25:1, 2 kobundisa Yuda mpo na mbala ya misato; abandi kozingela Yelusaleme

607 L.T.B. Sanza ya mitano (Abi), tempelo ebebisami 2 Mik. 25:8-10; nyɛɛ mpe Yelusaleme Yil. 52:12-14 ebomami

Sanza ya nsambo, 2 Mik. 25:25, 26; Bayuda batiki mokili Luka 21:24 ya Yuda; “ntango na mabota” ebandi kotángama

Yilimia akomi Bil., maloba mokanda ya Bileli ya ebandeli, LXX

s. 607 L.T.B. Obadia akomi Obad. 1 mokanda ya Obadia

s. 591 L.T.B. Ezekiele asilisi Ezek. 40:1; kokoma mokanda Ezek. 29:17 ya Ezekiele

580 L.T.B. Kokomama ya Yil. 52:31; mokanda ya 1 Mikonzi, ya 2 Mikonzi mpe 2 Mik. 25:27 ya Yilimia esili

539 L.T.B. Babilone ekwei na Dan. 5:30, 31 mabɔkɔ ya Bamede mpe Baperse; Medo-Perse ekómi nguya monene ya minei kati na mokili

537 L.T.B. Mobeko ya Siruse, moto na Perse, 2 Nta. 36:22, 23; mopesi nzela na Yil. 25:12; Bayuda ete bázonga Yil. 29:10 na Yelusaleme; nsuka ya mbula 70 ya libebi

s. 536 L.T.B. Danyele asilisi kokoma Dan. 10:1 mokanda ya Danyele

536 L.T.B. Kotyama ya moboko ya tempelo na Ezl. 3:8-10 Yelubabele

522 L.T.B. Mosala ya kotonga Ezl. 4:23, 24 tempelo mopekisami

520 L.T.B. Hagai asilisi kokoma Hag. 1:1 mokanda ya Hagai

518 L.T.B. Zekalia asilisi kokoma Zek. 1:1 mokanda ya Zekalia

515 L.T.B. Yelubabele asilisi Ezl. 6:14, 15 kotonga tempelo ya mibale

s. 475 L.T.B. Moledekai asilisi Est. 3:7; 9:32 kokoma mokanda ya Esetele

468 L.T.B. Ezela mpe banganga Ezl. 7:7 bazongi na Yelusaleme

s. 460 L.T.B. Ezela asilisi kokoma mikanda ya 1 mpe Ezl. 1:1; 2 Ntango mpe ya 2 Nta. 36:22 Ezela; kosangisama ya nsuka ya mokanda ya Nzembo

455 L.T.B. Bifelo ya Yelusaleme Neh. 1:1; bitongami lisusu na Neh. 2:1, 11; Nehemia; esakweli ya Neh. 6:15; bapɔ́sɔ 70 ebandi kokokisama Dan. 9:24

n. 443 L.T.B. Nehemia asilisi kokoma Neh. 5:14 mokanda ya Nehemia

Malaki asilisi kokoma Mal. 1:1 mokanda ya Malaki

406 L.T.B. Kotongama ya Dan. 9:25 Yelusaleme esili mpenza

332 L.T.B. Grèce, nguya monene Yuda Dan. 8:21 ya mitano kati na mokili, ekómi koyangela

s. 280 L.T.B. Libongoli ya Septante ya Greke ebandi

165 L.T.B. Bofungoli ya mibale Yoa. 10:22 ya tempelo nsima na koyeisama mbindo na losambo ya bikeko ya Bagreke; Elambo ya Bofungoli

63 L.T.B. Loma, nguya monene Yoa. 19:15; ya motoba kati na Emon. 17:10 mokili, ebandi koyangela Yelusaleme

s. 37 L.T.B. Elode (mokonzi aponami na Loma) akamati Yelusaleme nsima na etumba

2 L.T.B. Kobotama ya Yoane Mobatisi mpe Luka 1:60; ya Yesu Luka 2:7

29 T.B. Yoane mpe Yesu babandi misala Luka 3:1, 2, 23 na bango

33 T.B. 14 Nisana: Yesu Luka 22:20; amipesi lokola mbeka, Luka 23:33 kotyáká bongo moboko mpo na kondimana ya sika; akakisami

16 Nisana: lisekwa Mat. 28:1-10 ya Yesu

6 Siwana, Pantekote: Mis. 2:1-17, 38 kosopama ya elimo santu; Petelo afungoli nzela mpo ete Bayuda bákɔta na lisangá ya boklisto

36 T.B. Nsuka ya pɔ́sɔ 70 Dan. 9:24-27; ya bambula; Petelo Mis. 10:1, 45 akei epai na Korneye, moto ya liboso kati na bato bazangi kokatama ngenga oyo akɔtaki na lisangá ya boklisto

s. 41 T.B. Matai akomi Evanzile oyo ebéngami “Matai”

s. 47-48 T.B. Paulo abandi mobembo Mis. 13:1–14:28 na ye ya liboso lokola misionere

s. 49 T.B. Lisangani ya Mis. 15:28, 29 mikóló-bakambi bazwi ekateli mpo na kokweisa lisɛngami ya kokatama ngenga epai na bandimi oyo bautaki na mabota ya bapakano

s. 49-52 T.B. Mobembo ya mibale ya Paulo lokola Mis. 15:36–18:22 misionere

s. 50 T.B. Paulo akomi 1 Tes. 1:1 1 Batesaloniki uta na Kolinti

s. 51 T.B. Paulo akomi 2 Tes. 1:1 2 Batesaloniki uta na Kolinti

s. 50-52 T.B. Paulo akomi Gal. 1:1 mokanda na ye epai na Bagalatia uta na Kolinti to na Antiokia ya Sulia

s. 52-56 T.B. Mobembo ya misato Mis. 18:23–21:19 ya Paulo lokola misionere

s. 55 T.B. Paulo akomi 1 Kol. 15:32; 1 Bakolinti uta 2 Kol. 2:12, 13 na Efese mpe 2 Kolinti uta na Makedonia

s. 56 T.B. Paulo akomi mokanda Lom. 16:1 epai na Baloma uta na Kolinti

s. 56-58 T.B. Luka akomi Evanzile oyo Luka 1:1, 2 ebéngami “Luka”

s. 60-61 T.B. Uta na Loma, Paulo akomi mokanda ya: Baefese Ef. 3:1 Bafilipi Filp. 4:22

Bakolose Kols. 4:18

Filemona Flmo. 1

s. 61 T.B. Paulo akomi Ebe. 13:24; mokanda epai Baebele uta na Loma Ebe. 10:34

Luka asilisi kokoma mokanda ya Misala kati na Loma

l. 62 T.B. Yakobo, ndeko ya Yak. 1:1 Yesu, akomi mokanda oyo mobéngami “Yakobo” uta na Yelusaleme

s. 60-65 T.B. Malako akomi Evanzile oyo ebéngami “Malako”

s. 61-64 T.B. Paulo akomi 1 Tim. 1:3 1 Timoté uta na Makedonia

Paulo akomi Tito 1:5 mokanda ya Tito uta na Makedonia (?)

s. 62-64 T.B. Petelo akomi 1 Petelo 1 Pet. 1:1; uta na Babilone 1 Pet. 5:13

s. 64 T.B. Petelo akomi 2 Petelo 2 Pet. 1:1 uta na Babilone (?)

s. 65 T.B. Paulo akomi 2 Timoté 2 Tim. 4:16-18 uta na Loma

Yuda, ndeko ya Yesu, Yuda 1, 17, 18 akomi mokanda ya “Yuda”

70 T.B. Yelusaleme mpe Dan. 9:27; tempelo na yango Mat. 23:37, 38; ebebisami na Baloma Luka 19:42-44

s. 96 T.B. Yoane, na esanga Emon. 1:9 Patamo, akomi Emoniseli

s. 98 T.B. Yoane akomi Evanzile oyo ebéngami “Yoane” Yoa. 21:22, 23 mpe mikanda na ye ya 1, 2, mpe 3 Yoane; kokomama ya Biblia esuki

s. 100 T.B. Yoane, ntoma ya nsuka 2 Tes. 2:7 kati na bantoma nyonso, akufi

LIYEBISI: Esengeli kobosana te ete atako mingi kati na badati oyo epesami awa ezali ya sikisiki, nzokande, na makambo mosusu, badati oyo epesami ezali ya zingazinga, oyo etongami likoló na bilembeteli oyo tozali na yango. Ntina ya etánda oyo ezali te ya kotya badati oyo ikoki te kobongwana mpo na likambo moko na moko, kasi nde ya kosalisa bayekoli ya Biblia ete báyeba ntango oyo makambo masalemaki kati na elekelo ya ntango mpe báyeba bokangani oyo ezali kati na likambo moko mpe mosusu.

Mituna likoló na “Etánda ya badati minene ya kala” mpe “Etánda ya mikanda ya Biblia”:

(a) Na kosaláká bokokanisi kati na bitánda yango mibale, tángá nkombo ya mwa basakoli mpe bakomi ya Biblia oyo bazalaki na bomoi ⁽¹⁾ liboso ya kotyama ya bokonzi ya Yisalaele na mobu 1117 L.T.B., ⁽²⁾ na boumeli ya eleko ya bikonzi ya Yisalaele mpe ya Yuda, ⁽³⁾ na boumeli ya eleko ya ebandeli ya boombo na Babilone kino ntango ya kosangisama mobimba ya Makomami ya Liebele.

(b) Lakisá ntango ya kokomama ya mikanda ya Paulo na boyokani na mibembo na ye lokola misionere.

(c) Makambo mosusu nini oyo mazali mpenza kobenda likebi osili kosimba likoló na bokomami ya mikanda mosusu ya Makomami ya Greke ya boklisto?

(d) Kangisá bato oyo batángami awa na likambo moko ya monene oyo liyebisami na lisoló ya Biblia, mpe yebisá soki bazalaki na bomoi liboso to nsima ya likambo yango, to sangisá bango na bato mosusu oyo bazalaki na bomoi na eleko moko na bango: Semi, Samwele, Metusela, Lota, Mokonzi Saulo, Davidi, Yobo, Mokonzi Hosea ya Yisalaele, Salomo, Alona, mokonzi Sidikiya ya Yuda.

(e) Makambo minene nini mabimaki na ntango bato oyo balandi bazalaki na bomoi: ⁽¹⁾ Noa, ⁽²⁾ Abalayama, ⁽³⁾ Mose?

(f) Yokanisá badati oyo elandi (L.T.B.) elongo na makambo minene oyo mayebisami awa na nsé: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.

Kozalisama ya Adama

Kondimana ya Mibeko oyo esalamaki na Sinai

Kobomama ya Yelusaleme

Kozonga ya Bayuda na Yelusaleme nsima ya kobimisama ya mobeko ya Siruse

Kobanda ya bokomami ya Biblia epemami

Ebandeli ya Mpela

Kokweisama ya Babilone na Bamede mpe na Baperse

Kopakolama ya mokonzi ya liboso na Yisalaele

Kokatisama ya ebale Pelata na Abalayama; kondimana na Abalayama ebandi mosala na yango

Kokabwana ya bokonzi ya Yisalaele mpe ya Yuda

Kotyama ya bokonzi ya nɔ́rdi na nsé na boyangeli ya Asulia

Kotongama ya bifelo ya Yelusaleme na Nehemia

Kosikolama ya Bayisalaele longwa na Ezipito

Kokambama ya Yisalaele na Yosua kino mokili ya Kanana

Nsuka ya libebi ya mbula 70 ya Yelusaleme

[Etanda na lokasa 298]

ETÁNDA YA MIKANDA YA BIBLIA

(Badati mosusu [mpe bisika mosusu ya bokomi] bizali ya sikisiki te. Elembo n. elakisi “nsima na”; l., “liboso na”; mpe s., “soko,” to “zingazinga na.”)

Mikanda ya Makomami ya Liebele Liboso ya Ntango na Biso (L.T.B.)

Nkombo ya Mokomi Esika ya Nsuka ya Boumeli ya mokanda bokomi bokomi lisoló

Genese Mose Mokili mokauki 1513 “Na ebandeli” kino 1657

Exode Mose Mokili mokauki 1512 1657-1512

Levitike Mose Mokili mokauki 1512 sanza 1

(1512)Mituya Mose Mokili mokauki/ Bisobe ya 1473 1512-1473 Moaba

Deteronome Mose Bisobe ya 1473 sanza 2 Moaba (1473)

Yosua Yosua Kanana s. 1450 1473- s. 1450

Basambisi Samwele Yisalaele s. 1100 s. 1450– s. 1120

Luta Samwele Yisalaele s. 1090 mbula 11 ya litambwisi ya basambisi

1 Samwele Samwele; Gada; Natana Yisalaele s. 1078 s. 1180-1078

2 Samwele Gada; Natana Yisalaele s. 1040 1077–s. 1040

1 mpe 2 Mikonzi Yilimia Yuda/Ezipito 580 s. 1040-580

1 mpe 2 Ntango Ezela Yelusaleme (?) s. 460 Nsima na 1 Nta. 9:44, 1077-537

Ezela Ezela Yelusaleme s. 460 537–s. 467

Nehemia Nehemia Yelusaleme n. 443 456–n. 443

Esetele Moledekai Susana, Elama s. 475 493–s. 475

Yobo Mose Mokili mokauki s. 1473 Koleka mbula 140 kati na 1657 mpe 1473

Nzembo Davidi mpe s. 460 basusu

Masese Salomo; Yelusaleme s. 717 Agulu; Lemuele

Mosakoli Salomo Yelusaleme l. 1000

Loyembo Salomo Yelusaleme s. 1020 na Salomo

Yisaya Yisaya Yelusaleme n. 732 s. 778–n. 732

Yilimia Yilimia Yuda/Ezipito 580 647-580

Bileli Yilimia Pene na 607 Yelusaleme

Ezekiele Ezekiele Babilone s. 591 613–s. 591

Danyele Danyele Babilone s. 536 618–s. 536

Hosea Hosea Samalia n. 745 l. 804–n. 745 (Etúká)

Yoele Yoele Yuda s. 820 (?)

Amosa Amosa Yuda s. 804

Obadia Obadia s. 607

Yona Yona s. 844

Mika Mika Yuda l. 717 s. 777-717

Nahumu Nahumu Yuda l. 632

Habakuku Habakuku Yuda s. 628 (?)

Sefania Sefania Yuda l. 648

Hagai Hagai Yelusaleme 520 mikolo 112 (520)

Zekalia Zekalia Yelusaleme 518 520-518

Malaki Malaki Yelusaleme n. 443

Mikanda ya Makomami ya Greke na Ntango na Biso (T.B.)

Nkombo ya Mokomi Esika ya Nsuka ya Boumeli ya mokanda bokomi bokomi lisoló

Matai Matai Palestine s. 41 2 L.T.B.–33 T.B.

Malako Malako Loma s. 60-65 29-33 T.B.

Luka Luka Kaisalia s. 56-58 3 L.T.B.–33 T.B.

Yoane Ntoma Efese, Yoane to pene s. 98 Nsima na na Efese maloba ya ebandeli, 29-33 T.B.

Misala Luka Loma s. 61 33–s. 61 T.B.

Baloma Paulo Kolinti s. 56

1 Bakolinti Paulo Efese s. 55

2 Bakolinti Paulo Makedonia s. 55

Bagalatia Paulo Kolinti to Antiokia s. 50-52 ya Sulia

Baefese Paulo Loma s. 60-61

Bafilipi Paulo Loma s. 60-61

Bakolose Paulo Loma s. 60-61

1 Batesaloniki Paulo Kolinti s. 50

2 Batesaloniki Paulo Kolinti s. 51

1 Timoté Paulo Makedonia s. 61-64

2 Timoté Paulo Loma s. 65

Tito Paulo Makedonia s. 61-64 (?)

Filemona Paulo Loma s. 60-61

Baebele Paulo Loma s. 61

Yakobo Yakobo Yelusaleme l. 62 (ndeko ya Yesu)

1 Petelo Petelo Babilone s. 62-64

2 Petelo Petelo Babilone (?) s. 64

1 Yoane Ntoma Efese, s. 98 Yoane to pene na Efese

2 Yoane Ntoma Efese, s. 98 Yoane to pene na Efese

3 Yoane Ntoma Efese, s. 98 Yoane to pene na Efese

Yuda Yuda Palestine (?) s. 65 (ndeko ya Yesu)

Emoniseli Ntoma Patamo s. 96 Yoane