Watchtower BIBLIYOTEKA ONLAYINI
Watchtower
BIBLIYOTEKA ONLAYINI
Emanyawa
  • BIBLIYA
  • MALIVURU
  • MUTUGUMANO
  • nwt pp. 495-518
  • Madhu a mBibiliyani Etapuleliwe

Vidiyu osakuliwe kamo

Nlevelele, ehikala makathamiho ni vidiyu ela

  • Madhu a mBibiliyani Etapuleliwe
  • Bibiliya a Elabo Exa
  • Mwanamusolo
  • A
  • B
  • D
  • E
  • F
  • G
  • H
  • I
  • J
  • K
  • L
  • M
  • N
  • O
  • P
  • R
  • S
  • T
  • Y
  • W
  • Z
Bibiliya a Elabo Exa
Madhu a mBibiliyani Etapuleliwe

Madhu a mBibiliyani Etapuleliwe

A B D E F G H I J K L M N O P R S T W Y Z

A

  • Abijimu.

    Madhu ala ni Egerego enalebiwa ábyssos, enatapulela “muliddi othabwile oddiiha” obe “ohunoneya vigomeliwa ni onadhowave liyoo.” Madhu enafwanyeya mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu wihina etonyihedhe mburo wahinandeya okumamo. Podi wagiwagana mahame teto podi otapulelaga ethu emodheene. — Lu 8:31; Ro 10:7; Ovu 20:3.

  • Ademoniyu.

    Dhopaddusiwa dhabure dhomuzimuni dhinna kopolo wapitha athu. Va Wambela 6:2 enithaniwa “Amwaana Mulugu eebaribari” teto va Judasi 6 enithaniwa “angero.” Angero ayo kahiyo wihina obure wewa yeere opaddusiwana. Aliwa yambele okala amwiddani a Mulugu numurugunuwela Mulugu malabo a Nowe, vano witaganyihedha ni Saddana aali oobajha omurugunuwela Yehova. — De 32:17; Lu 8:30; Dho 16:16; Tg 2:19.

  • A Epikurewu.

    Yaali anamahara a Filozofu ooGeresiya ithaniwa Epikuru (341-270 M.W.O.). Filozofiya aye, mutomaya waali, ojhavo egumi sili ethu yathimaya. — Dho 17:18.

  • Afarizewu.

    Naali nikuru na gereja ya maJudewu naakumelele nsaka noobajha M.W. Aliwa kiyadhele nihimo nimodhave naanamakutha, mbwenye yothabwa wahara Malamulo evirihagamo dhithu dhaatedhene ni ndhedha dhahithabwesa ohoweleya. Ohiya eyo, yothabwa oriiha mweeddelo wa makolo ewa opitha Nlamulo. (Mt 23:23) Afarizewu yotakaleliwa muthu di muthu ahara mweeddelo weGerego, teto woona wihina yowithukula mwaha wakovelela Malamulo ni mweeddelo wa makolo ewa, yothonga nlogo naatene. (Mt 23:2-6) Amodha wa aliwa yahikanna mutholo muSinediriyu. Dila dhowinjhivadhene yookanganesa ni Yesu wodhela muselu wa Sabadu, ohara dhilemelelo, ojha ni anamathega vamodha ni anamakukusa musoko. Amodhaya yahifiyedha okala makiristawu ninga yereye ni Sawulo ooTarsu. — Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; Dho 26:5.

  • Afilozofu aEstoyiku.

    Naali nikuru naFilozofu ni aGerego yarumedha wihina muthu egi ahagalale, anohowela okanna nsakulo mowiwanana ni elabo. Mwa aliwa muthu anna thotho duule ahinapwatha ethu newene dhohagalasa. — Dho 17:18.

  • Agilyada.

    Mmiri wa mujhila, woolapa ni woxongowa walabihedhiwa ni anamalima wihina yaweddihegena anenyama. Agilyada onooliganihiwa ni madhu a muthu athotho anaathukulela athu wiwa dholaga anavahiye. Madhu owi “onvilelana agilyada” enadha mwaha wa ethu enereya yeeddihiwaga ng’ombe yeelobwana yovuruvuru enavilela naarive elatiwaga obe yiporosaga yekiwa ni agilyada. — Dho 26:14; Ana 3:31.

  • Akaldewu.

    Naali nlogo nakala sere-sere ya mwihinjhe Tigere ni Ewufarati. Nuuvira mudhidhi ndina nna withaniwagana elabo yaatene yo Babiloniya ni nlogona. Teto ndina nna nowi Akaldewu nowithaniwana athu yamusuza sinyesiya, thalako, dhiwogelo ni dhopaddusa dhodhulu, ohiya eyo, yowawerana masenga ni yohudhera makalelo nnedda nduwa, mweri ni thendderi. Omambelelowene luwani enlubale ya Akaldewu yaali Uri, sidadi ya Abaraawu. — Dho 7:4

  • Akaya.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu enaagana Porovinsiya yaakudda Roma yakala oGeresiya omadhowelo nduwa; Luwani enlubaleya yithaniwa Korintu. Akaya oovira murudda watene woPoloponenso ni epaddi ya vaari yoGeresiya. — Dho 18:12.

  • Akerubi.

    Angero enna mburo woothithimiheya. Aliwa ehihiyana ni Aserafi. — Wa 3:24; Ole 25:20; Iza 37:16; Eb 9:5.

  • Akudda Meedu; Mediya.

    Nlogo na odhuulu wa Madayi mwaana Jafe. Aliwa yakalesa murudda womwangoni wo Irawu, vasogolova wadhiile okala murudda wakudda Mediya. Akudda meedu yahitaganyihedha naakudda Babiloniya wihina emugonjhihe Asiriya. Mudhidhi yoole elabo yo Persiya yaali porovinsiya ya Mediya nuwindo akudda Persa othukula okala murudda wewa, ni makalelo yaala aliwa otikitera Omwene Winlubale withaniwa Meedu-Persa. Omwene ola ogonjhiha Omwene wakudda Babiloniya yaka ya 539 M.W. Akudda Meedu amodhaya yahikalavo mudhidhi wa Pentekoste a yaka ya 33 M.W oJeruzale. — Dho 2:9

  • Alabasturu.

    Ndina na mwana magarafwa mang’ono yapwehiwamo perefume. Magarafwa ala yasasanyiwa ni mabwe yafwanyeya elabo yo Alabasturu elabo yoWijipitu. Magarafwaya yoofugiwa pamadhene wihina perefumeya ahirahiyege. Ohiya eyo, nibwena naanoniwe ni ndina nimodhave. — Mr 14:3.

  • Alfa ni Oomega.

    Letira noobajha ni nogomihedha na abesedariyu Eegerego; enolabihedhiwa dila tharu mulivuruni na Ovuhulela ninga makalelo oomuthithimiha Mulugu. Dhipaddi dhaatedhene munafwanyeya madhu ala “oobajha ni “oogomihedha” “omabajho ni omakuthulo.” — Ovu 1:8; 21:6; 22:13.

  • Altare.

    Enaagana vathukuwani, veepwathapwathani, mburo wootaama, wasasanyiwa ni mabwe, boloku dhamabwe obe tabwa dhohuruweliwa ni mujhila. Vadhulu vaaltare voopahiwa mukutho dhonukwela. Epaddi yoobajha ya Tabernakulu ni Tempulu, vahimagiwa “Altare mung’ono a woru” aasasanyiwe ni tabwa dhahuruweliwe ni woru wihina vipahiwege mukutho dhoonukwela. Vathaddova vahimagiwa “Altare a muthove” munlubale ni vapahiwesa mukutho. — Ole 39:38, 39; 1Ma 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; Dho 17:23.

  • Amem.

    Enatapulela “Dhikale ndo,” obe “ebaribari.” Madhu Eebarayiku ‘amán’ enatapulela “okala oororomeleya.” Athu enowakula “Amem” wihina erumedhe ethu elibenliwa werana wodhela nlobelo obe madhu yawogiliwa. Mu livuruni na Ovuhulela, madhu ala owi “Amem” enamwagana Yesu. — De 27:26; 1Dp 16:36; Ro 1:25; Ovu 3:14.

  • Amwiddani a Kiristu.

    Madhu ala ni Egerego enatapulela dhithu biili. Enamwagana muthu ali mwiddani a Kiristu teto podi wagiwagana Kiristu owoota, muthu anipweha vamburoni va Kiristu. Muthu di muthu naari nikuru thi nikuru nowoota nnipweha vamburoni va Kiristu obe Mesiya ni enamwidda Kiristu vamodha naanamaharaye podi withaniwaga mwiddani a Kiristu. — 1Ju 2:22.

  • Anamasugwera a Mwene.

    Naali nikuru naanyakoddo aakudda Roma, mabasiwa yaali omusugwera mwene. Anamasugwera ala yaali akopolo ni yahikanna owedha womukitiha mwene obe omugweliha vampaddoni voomwene wihina athongege. — Fil 1:13.

  • Angero.

    Madhu owi angero ni Ebarayiku malʼákh teto ni Egerego ággelos enatapulela “mwanamukathi” mbwenye yawogiwaga wodhela anamukathi oomuzimuni, enithaniwa “angero.” (Wa 16:7; 32:3; Tg 2:25; Ovu 22:8) Angero dhopaddusa dhakopolo dhoomuzimuni, Mulugu aapaddusile kale ahinathi ompaddusa mulobwana oobajha. Teto mBibiliyani enithaniwa “mbwabwadda wa angero oweela,” “aana a Mulugu,” ni “thendderi dhinaara mambesi.” (De 33:2; Jo 1:6; 38:7; Jud 14) Angero kipaddusiwe wihina yaabalege aniiwa, mbwenye kadda mungero apaddusiwe ni ekalelo yaye. Ehikalawo angero ookwaranya 100 milyonji. (Da 7:10) Bibiliya anowoga wihina kadda mungero ohukanna ndina ni ekalelo yayeene, aliwa kinarumedha webedhiwa teto owinjhiva wa aliwa kinawoga ndina newa. (Wa 32:29; Lu 1:26; Ovu 22:8, 9) Angero ayo eli makuru makuru teto enowakela mutholo dhohiyana-iyana. Motajhiha: Angero amodha enakala osogolo wa mpaddo wa Yehova, enovuwiha muthenga, enowakavihera adhaari a Yehova eli elabo yavati, Mulugu aatoriha ethu onowaruma aliwa wihina yerena ni enowakavihera mabasa oolaleya muthenga dhapama. (2Ma 19:35; Sal 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Ovu 5:11; 14:6) Osogolo aliwa enere owana koddo ya Armajedo vamodha ni Yesu Kiristu. — Ovu 19:14, 15.

  • Anlubale a Sidadi.

    Mu onamathonga woBabiloniya, anlubale a sidadi yaali athu yakovelele pamadhene malamulo ni yanna mutholo wothonga. Mudhidhi wa aRomanu, anlubale a luwani yaali a musadoro a mwene. Mabasa ewa yaali okumiha nlamulo, okoya korowa, waatoriha athu yaalupa malamulo ni owoga ethu muthuya afwaneleliye. — Dho 16:20.

  • Apostata.

    Ni Egerego madhu owi (apostasia) enadha wa madhu enatapulela “wilapeliha ni muthu.” Mubuweloya onamutonyihedha muthu “oodduddumadha obe oohiwelela.” Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, madhu owi, “apostata” enagiwana ale enasukuma webedha weebaribari. — Mu 11:9; Dho 21:21; 2Te 2:3.

  • Aramayiku.

    Ewogelo ela enooligana ni Ebarayiku teto yomulabihedha abesedariyu mmodhave. Yaali ewogelo yoobajha yawogiwa ni akudda Aramewu, mbwenye vasogolova ewogelo ela owogiwaga elabo yaatene ni athu yaweeddiha malondda elabo yoWasiriya ni oBabiloniya. Teto naakudda Siriyaya yowoga, naarive ehili ewogelo yewa. (Esd 4:7) Dhipaddi dhimodha dha malivuru a Esdara, Jeremiya ni Daniyeli yaalebiwe ni eAramayiku. — Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Je 10:11; Da 2:4b–7:28;

  • Areyopagu.

    Mburo wootama wo Atena epaddi yomayelo nduwa yowaKorokopoli. Ohiya eyo, naali ndina na Tiribunale yatugumanesiwavo yawogaga muladdu. Mafilozofu a nikuru na Estoyiku ni na Epikurewu nahimuthukulela Pawulo mburo yoole wihina awogemo dhithu arumedhiye. — Dho 17:19.

  • Arkanju.

    Enatapulela “mungero munlubale.” Madhu owi “arki” obe “ark” enatapulela “munlubale” obe “athimaya.” Woona wihina mBibiliyani madhu owi Arkanju enagiwana muthu mmodha, eyo enatapulela wihina aliwo Arkanju modha baahi. Teto Bibiliya anamwithana ni ndina na Migeli. — Da 12:1; Jud 9; Dho 12:7.

  • Armajedo.

    Enadhela wa madhu Eebarayiku Har Meghiddóhn enatapulela “Mwango wa Mejidu.” Madhu ala enotonyihedha wihina enagiwana “koddo ya labo ninlubale na Mulugu Akopolo Dhaatedhene,” koddo yeyo “mamwene a elabo yaatene” enatugumaniwa wihina ewane ni Yehova. (Dho 16:14, 16; 19:11-21) — Osugwe epaddi OHOSEYA WINLUBALE.

  • Arumiwi.

    Enatapulela “athu erumiwe.” Madhu ala yalabihedhiwa emwagagana Yesu ni athu amodha yarumiwa wihina yaparele mabasa athu amodha. Dila dhowinjhivadhene enagiwana anamahara 12 a Yesu yayo Yesu aasakunliye wihina emwimelelege. — Mr 3:14; Dho 14:14.

  • Asadusewu.

    Naali nikuru nanamaholela gereja amaJudewu oothithimihiwa, ooreela, yathabwa orihiwa, yaali anamakutha ni yahikanna mutholo dhinlubale mutempulu. Aliwa kiyahara dhilemelelo dhowinjhiva ni dhithu yarumedha aFarizewu. Kiyarumedha muselu wovenyihiwa muukwani ni wihina angero ehikalawo teto yomwidda Yesu. — Mt 16:1; Dho 23:8.

  • Aseljeya.

     — Osugwe epaddi MWEDDELO WAMANYAZO.

  • Astorologu.

    Muthu anapwasedha ohudhera makalelo nnedda nduwa, mweri ni thendderi, wihina anone dhithu dhinafuna opadduwa osogolo. — Mt 2:1.

  • Aziya.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu ndina na Porovinsiya yakudda Roma yavira epaddi yomadhelo nduwa peeno enoniwe ni ndina na Turkiya, vamodha ni dhiliga dhimodha ninga Samu ni yo Patimu. Luwani enlubaleya yithaniwa Efezu. — Dho 20:16; Ovu 1:4.

B

  • Bahale.

    Ni Ebarayiku madhu ala enatapulela mwinnyaya; Nabwiya aali mulugu aaKananewu, ooniwesa ninga mwinnyaya a elabo yodhulu amurubwiha muzongwe ni anna kopolo yobaaliha. Madhu owi “Bahale” yolabihedhiwa yagiwagana amulugu amodhaya yahanna thima. Bahale ni Ebarayiku enatapulela “mwinnyaya; nabwiya.” — 1Ma 18:21; Ro 11:4.

  • Barasa.

    Mpimo walabihedhiwa wihina opimiwena oddiiha wa manjhe, enakala 1,8 m. — Dho 27:28.

  • Belzebu.

    Ndina athuveliwe Saddana, mwene obe namathonga aademoniyu. Podi wera makalelo oogwaddela na ndina Bahale-Zebubi, Bahale ebedhiwesa ni Afilistewu elabo yo Ekoroni. — 2Ma 1:3; Mt 12:24.

D

  • Darakima.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, enagana korowa ya parata yalabihedha aGerego, mudhidhi yoyo yanyemela 3,4g. Mu dholebela Dhebarayiku, muhukala dholebela dhinawoga darakima dha woru dha mudhidhi wakudda Persiya, muthengoya wera oligana ni wa dariku. — Mt 17:24.

  • Ddiyabo.

    Ndina anithaniwana Saddana mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, nnatapulela “muliba waaba.” Saddana avahiwe ndina nna mwaha muliba waaba ni onomwinkedha Yehova mwaha wa Madhu aye eebaribari ni ndina naye noweela. — Mt 4:1; Ju 8:44; Ovu 12:9.

  • Dekapoliji.

    Kayali luwani modha baahi, mbwenye dhaali luwani dhowinjhiva dhaGerego, vobajhavene dhahakwana luwani kumi, (ni Egerego madhu owi déka enatapulela “kumi” teto pólis enatapulela “luwani”). Ohiya eyo, naali ndina na epaddi yomadhelo nduwa wa niya yoGalileya ni mwihinjhe Jordawu wengo waamagiwe luwani dhowinjhiva. Merkado manlubale aGerego yaali sidadi yeela. Yesu ahivira murudda yoola, mbwenye kawo dholebela dhinawoga wihina oliye ahipaada luwani dhenda. — Mt 4:25; Mr 5:20.

  • Denariyu.

    Yaali korowa yaparata yalabihedha akudda Roma, yanyemela 3.85 g. Epaddi modha ya korowa eyo yolebiwawo kove ya Sezare. Si korowa athambila muthu alaba nduwa nantero ni yoliviwana musoko wa “kadda muthu” aRomanu yaakukusiwa maJudewu. — Mt 22:17; Lu 20:24.

  • Dholebela.

    Madhu ala enagiwana Dholebela dhotaleleya dha madhu a Mulugu. Madhu ala enafwanyeya baahi mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu. — Lu 24:27; 2Ti 3:16.

  • Dila.

    Dholebela dhinowalabihedha madhu ala mwamakalelo ooladdaniha wihina ewoge makalelo owubuwela aathu obe mweeddelo onarumedhiwa ni ohunarumedhiwa ni Yehova. Ale yarumedhile okala anamahara a Yesu Kiristu yanoniwe ninga athu enahara “dila” yaye, obe neere mweeddelo wewa wiwanana ni wowoneya wihina enomuroromela Yesu Kiristu eharaga yotajhiha yaye. — Dho 19:9.

  • Dizimu obe Neekumi.

    Epaddi ya neekumi yapelekiwa ninga musoko wihina epariwena mabasa a Mulugu. (Mal 3:10; De 26:12; Mt 23:23; Eb 7:5) Mowiwanana ni Nlamulo na Moyizeji, epaddi ya neekumi a dhowiima dha mmunddani, neekumi a ng’ombe ni a mambila yaka dhaatedhene oopelekiwa mmadani mwa Alevita wihina yisamalelegena. Teto Malevitaya yogawa epaddi modha ya neekumi yamwakeliwa wihina yatuvuremo amwaana Arawu wi yisamalelegena. Ohiya eyo, yoopelekiwesa adizimu amodha. Mbwenye peeno makiristawu kinawaddihedhiwa ompeleka neekumi.

E

  • Ebarayiku.

    Yaali ewogelo yaakudda Eberewu. Mudhidhi wa Yesu ewogelo ela yowalabihedha madhu owinjhiva eAramayiku teto yaali ewogelo awoga Yesu ni anamaharaye. — Dho 26:14.

  • Eberewu.

    Abarawu (Abaraawu) vobajhavene ithaniwa muEberewu wihina ahiyanihiwe ni amwanddamani aaye akudda amorewu. Nuuvira mudhidhi madhu ala yolabihedhiwa yithaniwagana odhuulu wa Abaraawu waadhele wa Jako. — Wa 14:13; Ole 5:3

  • Egerego.

    Ewogelo enawogiwa oGeresiya teto enolabihedhiwa madhu owi muGerego agiwagana muthu abaliwe oGeresiya obe anadhela emudhi yeGerego. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu madhu ala enotapulela dhithu dhowinjhiva, podi wagiwagana athu aatene ehili maJudewu obe ale enahara mweeddelo weGerego ni enawoga Egerego. — Jo 3:6; Ju 12:20.

  • Egumi.

    Madhu ala enatapuleliwamo dila biili ni Ebarayiku nephesh ni Egerego psykhe. Yapenddiwa makalelo madhu ala menli enalabihedhiwiwa mBibiliyani, enowoneleyamo wi enagiwana (1) athu, (2) anenyama, (3) egumi yaathu obe yanenyama. (Wa 1:20; 2:7; Nu 31:28; 1Pe 3:20; obe osugwe nota.) Mohiyana ni makalelo madhu ala owi “egumi” enalabihedhiwiwa ni anyagereja owinjhiva, Bibiliya onowoniha wihina madhu owi nephesh ni psykhe, yaafunaga owoga wodhela dhopaddusiwa dha velaboni yavati, enowoneleyamo wihina enaagana ethu yokalawo, enahiddeya, enooneya ni enakwa. Mbibiliyani muna madhu ala ni ewogelo yoobajha, mburo dhaatedhene munafwanyeyiwa etapuleliwe mowiwanana ni museluya, elabihedhiwaga madhu ninga “egumi,” “yopaddusa,” “muthu,” “ekalelo yaatene ya muthu” obe makalelo oomutonya muthu nahilabihedhiwe ndina naye, (motajhiha “miyo,” ohiya wera “egumaaga.”) Dila dhowinjhivadhene madhu ala owi “egumi” enokanna nota wihina etonyihedhe ethu enatapuleliwa. Madhu ala yalabihedhiwaga va yolebela obe yapwehiwa vanotani, yoneleyegemo mwamakalelo ninga ewogiwe mundduli. Yolebela yamusorihaga muthu erilena ethu ni murima waye waatene, eyo enatapulela wihina muthu oyo aherana ni ekalelo yaye yaatene, kaapimile kopolo obe ahivahedhela egumaaye yaatene wihina erena. (De 6:5; Mt 22:37) Mu dholebela dhimodha munafwanyeya madhu ala ni ewogelo yobajha, podi olabihedhiwa yagiwagana efunelo obe munigwa yopaddusa eyo enniwana. Ohiya eyo, podi wagiwagana muthu ookwa obe muruthu. — Nu 6:6; Mu 23:2; Iza 56:11; Aje 2:13.

  • Ekwamuthu; Webedha dhikwamuthu.

    Si ethu-sithu enaligana ni ethu eliwo obe enubuweliwa teto podi olabihedhiwa ebedhiwaga mulugu. Webedha dhikwamuthu futhithimiha, oriiha, othabwesesa odhivela ni webedha ekwamuthu. — Sal 115:4; Dho 17:16; 1Ko 10:14.

  • Emela.

    Ethu eni yataganyihedhiwa ni othu obe manjhe onyakuwa. Thabwathabwa othu wamala okanddiwa. Dila dhowinjhivadhene mBibiliyani yalabihedhiwaga madhu ala enafuna etonyihedhe yoothega obe ethu yovudda. Ohiya eyo, enolabihedhiwa yagiwagana onyakuwa wohooneya onamwadheyela dhipaddi dhaatedhene. — Ole 12:20; Mt 13:33; Ga 5:9.

  • Epano yowibarelana.

    Dhaali dhowara anyakoddo yawariwa wihina yibarele okoddoni. Dhowara ndha akala kapaseti, yowibarelana vamurimani, sintu, sapatho ni yowithithana yinlubale. — Ef 6:13-17.

  • Ermeji.

    Aali mulugu aaGerego mwaana a Zewuji. Woona wi mulugu ola ooniwa ninga namavuwiha a muthenga dhaamulugu ni ooniwa ninga mulugu oowoga pama, Pawulo agaali oListra athu wambela omwithanana ndina na Ermeji. — Dho 14:12.

  • Erodi.

    Naali ndina na emudhi yavahiwa owedha ni aRomanu wihina yathongege maJudewu. Erodi, Munddimuwa ahinoniwa ni athu owinjhiva mwaha ovenyihedha tempulu yoJeruzale ni mwaha wokumiha nlamulo wihina anamwani aatene epiwe. Efunelo yaye yaali ompa Yesu. (Mt 2:16; Lu 1:5) Anaayeya yithaniwa Erodi Arkelawu ni Erodi Antipa, yahithomiwa wihina ethongege dhilabo dhimodha athonga baabiwa. (Mt 2:22) Antipa aali namasogolela mbwenye aanoniwe ninga “mwene” aathongile muwari mwa yaka tharu mudhidhi Yesu aaparaga mabasaye oolaleya elabo yavati teto oodhowave athongaga ofiyedha mudhidhi onawogiwa va livuru na Dhowera kapitulu 12. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Dho 4:27; 13:1) Omwenaye nuumala, Erodi Agiripa I, Mudhule Erodi Munddimuwa opiwa ni mungero a Mulugu nuumala othonga muwari mwa mudhidhi mung’onove. (Dho 12:1-6, 18-23) Vano mwanayeya Erodi, Erodi Agiripa II, othukula omwene wababe ofiyedha mudhidhi maJudewu yarugunuweliwa akudda Roma. —Dho 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Etiyopiya.

    Nlogo nakale naali epaddi yomayelo nduwa Wijipitu, murudda wewa woovira epaddi yomayelo nduwa yoWijipitu oovanene ni epaddi modha yomadhelo nduwa elabo yo Sudawu oovanene. Malabo mamodha madhu ala enolabihedhiwa vamburoni va madhu Eebarayiku owi “Kuxe.” — Dho 8:27.

  • Ewufarati.

    Mwihinjhe woolapa ni wathima oli epaddi yomadhelo nduwa yo Aziya teto mwihinjhe wanabiili munlubale wo Mezopotamiya. Mwihinjhe ola onosorihiwa dila yobajha va yolebela ya Wambela 2:14 ninga mwihinjhe wanennayi waali mu Ideni. (Wa 31:21) Waali mmanddileni epaddi yomadhelo nduwa murudda wo Wizarayeli. — Wa 15:18; Ovu 9:14; 16:12.

  • Ezarayeli.

    Ndina Mulugu anvahiliye Jako. Vasogolova ndina nno withaniwagana odhuulu wateene. Mahimo 12 Amwaana Jako yowithaniwana ndina nimodhave na Amwaana Ezarayeli, nyumba ya Ezarayeli, alobwana owIzarayeli obe akudda Ezarayeli. Ohiya eyo, ndina nna nowi Ezarayeli nowithaniwana Omwene wa mahimo kumi wakala omadhelo nduwa, waakumile mumweneni mwa Juda, waali omayelo nduwa. Nuuvira mudhidhi, madhu ala withaniwagana Makiristawu aatene oothikitheliwa, “Ezarayeli a Mulugu.” — Ga 6:16; Wa 32:28; Dho 4:10; Ro 9:6.

F

  • Farawo.

    Naali ndina na nthithimiho yavahiwesa mamwene oWijipitu. Amwene atanu enasorihiwa mBibiliyani yaathongile Wijipitu mandina ewa baala: (Sizaki, So, Tiraka, Neku ni Ofara). Mandina aaFarawo amodhaya yaalamulele mudhidhi wa Abaraawu Moyizeji ni Juze Bibiliya kanasoriha. — Ole 15:4; Ro 9:17.

G

  • Gari.

    Yakala mwana mabwe obe tabwa dhing’ono dhalabihedhiwa wihina yerena yothoma. Ohiya eyo, dhapwehiwa onipiyoni wa guwo obe muyoboni yaafunaga wawerana mapoka, vano nibwe nasakuliwa nakala nne namotha. Malabo mamodha yaafunaga weragana yoorajhiha olobela. — Mt 27:35; Dho 1:26.

H

  • Hades.

    Madhu ala beGerego teto enowiwanana ni madhu Eebarayiku owi “Seol.” Madhu ala enatapulela “Mahame” (letira noobajhana nakala ninlubale), wihina etonyihedhe wi enagiwana mahame munakoyiwa athu aatene. — Wasugwe madhu owi MAHAME.

I

  • Insensariyu.

    Yaali yoobo ya woru, parata obe muthove yalabihedhiwa mutabernakulu ni mutempulu wihina epahegemo insensu. — Ole 37:23; 2Dp 26:19; Eb 9:4.

  • Insensu.

    Manlela enataganyihedhiwa ni balsamu oonukwela anaja vang’ono-vang’ono, ekumihaga mwiisi wonukwela. Insensu athima, alabihedhiwesa mutabernakulu ni mutempulu, asasanyiwa ni dhithu naayi. Apwehiwesa mambesi ni txiguwo, valtareni akalesa mburo woweela. Labo Nooleveleliwa Dhoothega apahiwesa muwari mwa Mburo Wothabwa Weela. Atapulelesa malobelo aadhaari oororomeleya, yarumedhiwa ni Mulugu. Peeno Makiristawu kinawaddihedhiwa omulabihedha. — Ole 30:34, 35; Le 16:13; Ovu 5:8.

  • Izopo.

    Yaali mwana makupu yakanna mataakuru ni mwana murasi dhing’ono, yalabihedhiwa mmathangani wihina ewunyelena ethu-siithu yaafunaga otxenihiwa nnikame obe manjhe. Podi wera enawagana mwana makupu dhaala amukokolani enithaniwa nifumbe. (Origanum maru; Origanum syriacum). Izopo enasorihiwa va Juwawu 19:29, podi wera naali nifumbe naamageleliwe ommirini obe omutatini wamavila (Sorghum vulgare), woona wi munya mutati ndo dhinothabwa olapa, wowakwana ofiyedha othukulelana esponja ya vinyu owawa omulomoni wa Yesu. — Eb 9:19.

J

  • Jako.

    Aali mwaana Izaki aambaliye ni Rebeka. Nuuvira mudhidhi Mulugu onvaha ndina na Ezarayeli, teto oliye okala Baabi na nlogo na Ezarayeli (yayo yithaniwa Amwaana Ezarayeli vasogolova withaniwaga maJudewu). Jako ahikanna ahima 12 ni odhuuluya yakwanihile mahimo 12 a nlogo na amwaana Ezarayeli. Vano ndina na Jako olabihedhiwagave nagiwagana nlogo obe athu yakala Wizarayeli. — Wa 32:28; Mt 22:32.

  • Jhehena.

    Ni Egerego enaagana muliddi wo Ino warahileliwa dhithu dhonyakavala, wakala oJeruzale epaddi yomayelo nduwa. (Je 7:31) Dhovuhulela dhahiwoga wihina muliddi ole waakale mburo warahileliwegewo muruthu. (Je 7:32; 19:6) Kawo ethu enooniha wihina athu obe anenyama yarahileliwege ojhehena wihina epahiwe amentweene obe yonihiwe goyi. Mowindala, Jhehena kahiyo mburo wohooneya winonihiwa goyi muneba dhaathu ni mootho malabo aamatene. Ohiya eyo, Yesu vamodha ni anamahara aaye ehalabihedha madhu ala owi Jhehena, wihina etonyihedhe osinyusiwa wa okwa wanabili obe neere otolosiwa wahinna ejhehedhelo yovenyihiwa muukwani. — Ovu 20:14; Mt 5:22; 10:28.

  • Juda.

    Aali mwaana anennayi a Jako aabanliye ni Leya. Ahalaga vang’ono nuukwa Jako ahivuhulela wihina munihimoni mwaye mweere obaliwa Namathonga amukalakala. Yesu, agaali elabo yavati aali a nihimo na Juda. Ohiya eyo, ndina nno nowi Juda podi wagiwagana nihimo, teto vasogolova nowithaniwana omwene woJuda. — Wa 29:35; 49:10; Eb 7:14.

K

  • Karo.

    Enagiwana karo ya maroda menli yawetiwa ni akavalo, yalabihedhiwa thabwa-thabwa okoddoni. — Dho 8:28; Ovu 9:9.

  • Kiristu.

    Ndina anithaniwana Yesu, madhu ala, enadhela wa Egerego Khri⁠·⁠stosʹ ni Ebarayiku enatapulela “Mesiya,” obe “Muthikitheliwi.” — Mt 1:16; Ju 1:41.

  • Koru.

    Mpimo wapimiwana dhithu dhowumma ni dha manjhe. Mpimo oyo waali wa malituru 220, mowiwanana ni munnuwelo a batu. — 1Ma 5:11; Lu 16:7

  • Kovadu.

    Mpimo onabajha ogugunoni ofiyedha winagomela embuno ya vaari ya mmadani. Dila dhowinjhivavene amwaana Ezarayeli yalabihedha, kovadu emodha yanna 44,5 cm. Ohiya eyo, yolabihedha kovadu enlubale yalapile okwaranya nlada teto mpimoya waali wa 51,8 cm. — Wa 6:15; Mt 6:27; Lu 12:25; Ovu 21:17.

  • Kugulu.

    Yaali epano yasinyusiwana athu. Athu amodha yasinyusiwaga yamagiwa moddove baahi, mbwenye amodhaya yamagiwa mada nnikohina yindo oliye kuhandaga ovuma pama. — Je 20:2; Dho 16:24.

  • Kumbasa.

    Muthu aniwoona ninga ohunona dhithu dhinaapadduwe osogolo. Bibiliya onowoga wihina akwiri, athu enahudhera thendderi ni amodhaya enokosa epaddi emodhave yaakumbasa. — Le 19:31; De 18:11; Dho 16:16.

  • Kurtina.

    Nahikalawo kurtina nahiyaniha mburo Woweela ni mburo wothabwa Weela, nakala mutabernakulu ni mutempulu. Kurtina nno yaali guwo yowoma teto yosoneliwavo akerubi. Ohiya eyo, wavolowaga musiwo wotabernakulu nahikalawo kurtina nowiddivala. — Ole 26:31; 2Dp 3:14; Mt 27:51; Eb 9:3.

  • Kwaakwa.

    Analobo dhaala enavava nikurunene. Munlamuloni na Moyizeji, analobo ayo yooniwa ninga oweela ni oofwanelela ojhiwa. Kwaakwa dhathabwa winjhivana teto akala dhinotakuna ethu-siithu enafwanyiwa obe dhanongaga dhithu, dhinithaniwa mulili wa kwaakwa. — Ole 10:14; Mt 3:4.

L

  • Labo noleveleliwa dhoothega.

    Nna naali labo nathima ni ninlubale wa amwaana Ezarayeli teto niithaniwa Yom Kippur (madhu Eebarayiku owi yohm hakkippurím, enatapulela “labo nokunela”), mathangaya yajhiwa labo na 10 mweeri wa Etanim. Kadda yaka nafiya labo nenna, Namakutha Munddimuwa oovolowa Mburo Wothabwa Weela mutabernakulu, nuuvira mudhidhi aliwa yavolowa mutempulu. Oliye avolowa mburo woweela okutha mukutho wa nikame mwaha wa dhoothega dhaaye, dha alevita vamodha ni dha nlogo. Waali mudhidhi wakosiwa musonkano munlubale ni woothuga, teto aali Sabadu, obe neere, waali mudhidhi worajhiha wahiya mabasa a kadda labo. — Dho 27:9; Ko 1:20; Eb 9:12.

  • Labo Nootoriha.

    Labo obe mudhidhi wavayekiwa othomiwe wihina makuuru, malogo, obe athu aatene eelabo yavati enaakuleliwa vamentoni va Mulugu. Podi wagiwagana mudhidhi wotolosiwa waale enafwanelela okwa, teto otorihiwa ngo podi wavaha athu ofuru wovulusiwa ni wakela egumi yohimala. Yesu vamodha ni anamahara aye yahiwoga wihina osogolo were ofiya mudhidhi withaniwege “Labo Nootoriha” nnafwanye ohiya athuve ookalawo, mbwenye naaleya enavenyihiwe mukwani. — Mt 12:36.

  • Lepton.

    Mudhidhi Dholebela Dhegerego Dheekiristawu dhilebiwaga korowa eng’ono ya gwinjhi-gwinjhi ya maJudewu yasasanyiwa ni muthove obe bronzi. Abibiliya amodha etapuleliwe korowa ela eniithana “obolo.” — Mr 12:42; Lu 21:2; Omusugwe Apendisi B14.

  • Levi; Mulevita.

    Aali mwaana anatharu Jako ambaaliye ni mwariye Leya. Ohiya eyo, nihimo naye nowithaniwana ndina naye. Anaaye araru anaalobwana bapanddile makuuru mararu athima yanoniwe ninga onamakutha wa Levi. Malabo mamodha madhu owi “Alevita” enaagana nihimo naatenene mbwenye kayavolowelavo emudhi yanamakutha Arawu. Nuufiya mudhidhi woogawa murudda wa Elabo Yothomeliwa, nihimo na Levi kanagaweliwe newene epaddi modha mbwenye yahivahiwa sidadi dhowakwana 48 muwari mwa murudda dha mahimo mamodha. — De 10:8; 1Dp 6:1; Eb 7:11.

  • Liriku.

    Yaali porovinsiya yoRoma yakala epaddi winadhela nipevo, elabo yoGeresiya. Kinoneye akala Pawulo ahilaleya oLiriku, mbwenye mudhidhi aaparaga mabasa aye ahifiya murudda yoola. — Ro 15:19.

M

  • Mabasa ootaleleya.

    Mabasa oolaleya obe ootaleleya muthu anapariye eniwanana ni omwebedha waye Mulugu. — Ro 12:1; Ovu 7:15.

  • Mahame.

    Madhu ala yabajha ni letira ning’ono, enagiwana mburo vinakoyiwa muthu akwa. Mbwenye yabajha ni letira ninlubale, enagiwana mahame enakoyiwawo athu aatene yakwa. Madhu enalabihedhiwa yagiwagana ethu emodhave baala “Seol” ni Ebarayiku, “Hades” ni Egerego. Mbibiliyani madhu ala enosorihiwa mwamakalelo ooladdaniha obe wagiwagana mburo wahinapariwa mabasa newene wahili enonelo. — Wa 47:30; Ek 9:10; Mt 27:61; Dho 2:31.

  • Mahame owubuweliwa.

    Mburo munapwehiwa muruthu dhaathu yamala okwa. Madhu ala ni ewogelo yEgerego enadhela wa madhu owi “wubuwela,” etonyihedhaga wihina muthu akwa aneere wubuweliwa. — Ju 5:28, 29.

  • Makiristawu.

    Ndina Mulugu aavahiliye anamahara a Yesu Kiristu. — Dho 11:26; 26:28.

  • Malabo ookuthula.

    Ni Egerego madhu ala owi aión enaagana mweeddelo oliwo obe dhithu dhinatonyihedha mudhidhi obe nsaka. Bibiliya onowoga wodhela “malabo ala ookuthula nnakalihu,” yagiwagana mweeddelo onahariwa elabo yaatene. (2Ti 4:10) Wodhela nipangano na Nlamulo, Mulugu watada masaka ohiyana-iyana athu amodha enithaniwa nsaka na maJudewu obe naamwaana Ezarayeli. Wodhela mukutho wa yowobola wa Yesu Kiristu, Mulugu olabihedha wihina ambelena osasanya nsaka nixa, vobajhavene onavolowelavo mulogo wa makiristawu oothikitheliwa. Eyo weeriha wihina nambele nsaka nixa, nnoneya wodhela ebaribari ya nipangano na Nlamulo. Madhu ala yakala plural enotapulela masaka owinjhiva a dhithu dhinereya mudhidhi yoole obe dhinereye osogolo. (Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11). Dholebela dhimodha podi wagiwagana dhithu dhaatedhene dhipaddusiwe ninga nduwa, mweeri, thendderi ni elaboya. — Eb 1:2; 11:3

  • Malabo ookuthula.

    Madhu ala ni madhu mamodha enaligana ni yaala, ninga “epaddi ya malabo ookuthula” mu dhovuhulela dha mBibiliyani enowalabihedha madhu mamodhave wagiwagana mudhidhi dhopadduwa dhamwilaboni dhaafiyegiwa omakuthulo. (Ez 38:16; Da 10:14; Dho 2:17) Mowiwanana ni yolebelaya, podi wagiwagana mudhidhi wa malabo vang’onove obe mudhidhi wa yaka dhowinjhiva. Bibiliya onowalabihedha madhu ala dila dhowinjhivadhene atonyihedhaga “malabo ookuthula” a omakuthulo wa dhithu dhaatedhene, mudhidhi Yesu anafuniye odha moohoneya. — 2Ti 3:1; Tg 5:3; 2Pe 3:3.

  • Mana.

    Yaali yoojha ya Amwaana Ezarayeli yajhesiwa muwari mwa yaka 40 egaali mwiddeddereni. Yaali yojha Yehova aavahiliye. Mana yaali yoojha yakumesa ni mambesi vati vathaya vaali ningame, mbwenye labo na Sabadu kaakuma. Labo noobajha amwaana Ezarayeli omoona, aliwa otikina yegihina: “Elaya ddi?” obe ni Ebarayiku, “man hu’?” (Ole 16:13-15, 35) Dholebela dhimodha, dhinamwithana mana ninga “yoojha yamora odhulu,” (Sal 78:24), “pawu yodhulu” (Sal 105:40) obe “pawu yaliba kopolo.” (Sal 78:25). Teto Yesu ahimusoriha mana mwamakalelo ooladdaniha. — Ju 6:49, 50.

  • Manyaga yakala valtareni.

    Dhaali mwana munyonga dhokoromana dhapwehiwa valtareni mwenddo dhannayidhene dhakala ninga manyaga. — Lev 8:15; 1Ma 2:28; Ovu 9:13.

  • Mararuwo.

    Ni Egerego pórneia, madhu enalabihedhiwa mBibiliyani yagiwagana makalelo oohiyana-iyana oogonihana, Mulugu anakooddiye. Eyo enovolowelavo okuma mba, oraruwa, ogonihana waathu ehitelanne, ogonihana alobwanave obe ahiyanave ni omugoniha mwanenyama. Livuru na Ovuhulela, madhu ala enolabihedhiwa mwamakalelo ooladdaniha yagagana dhowera dha “Babiloniya Munddimuwa.” Teto Babiloniya, onoliganihiwa ni namararuwa amugereja, mwaha onovolowela muselu dha anamathonga a elabo ela wihina akanne owedha ni dhoreela. (Ovu 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; Dho 15:29; Ga 5:19)

  • Masaku.

    Masaku enagiwana vala baale yawariwa muthu akweliwa. Masaku ala yolabihedhiwa wihina epwehegemo dhoojha. Yasasanyiwa ni thebe na mbuzi yoriba. — Wa 37:34; Lu 10:13.

  • Masedoniya.

    Waali murudda womadhelo nduwa wo Geresiya ni wathabwile ovuwa mudhidhi athonga Alixandere Munlubale, teto luwani ela annyaya bathongawo ofiyedha mudhidhi yagonjhihiwiwa ni aRomanu. Dila yoobajha murumiwi Pawulo aadhowiliye waredhela wEwuropa, Masedoniya yaali porovinsiya yo Roma. Teto Pawulo ahaaredhela murudda yoole dila tharu. — Dho 16:9.

  • Mathanga a Ddammwa.

    Mathanga mamodhave yanoniwe ni ndina na mathanga a musasa obe oohaddana. Yereyesa labo na 15 ofiyedha 21 mweri wa Etanim. Amwaana Ezarayeli yaajhesa mathanga ala omagomihedho wa yaka mudhidhi woohadda, mwaha naali nsaka wihina aliwa ehagalale ni yaatamalele mareeliho a Yehova wodhela dhithu ehaddiliwa. Mudhidhi aliwa yaajhaga mathanga ala, yakalesa muddammwani obe mburo woobareleya wihina yubuwele olenddo wewa ekumaga Wijipitu. Ala yaali mathanga anatharu yahoweleya Amwaana Ezarayeli aatene odhowa oJeruzale. — Le 23:34; Esd 3:4; Ju 7:2.

  • Mathanga a Pawu dhohukanna Emela.

    Mathanga manlubale mararu Amwaana Ezarayeli yakannesiwana vayakani, ala yaali oobajhaya. Yambela labo na 15 avira paskwa mweri wa Niza, teto mathanga ala yajhiwa muwari mwa malabo matanu nabiili. Mudhidhi ola wafiya, Amwaana Ezarayeli yatakuna pawu dhohukanna emela yubuwelaga mudhidhi ekumaga Wijipitu. — Ole 23:15; Mr 14:1.

  • Mathanga Oopeleka nyumba ya Mulugu.

    Yaali mathanga yereya dila modha vayakani wihina yubuwele otxenihiwa wa Tempulu nuumala otakalihiwa ni Antiyoku Epifaniyu. Mathanga a malabo matanu natharu yambela labo na 25 mweeri wa Kijilewu. — Ju 10:22.

  • Matikiniho; Mabasa akopolo.

    Dhowera obe dhopadduwa dhotikiniha dhinapitha mabasa aamatene muthu aanonniye mbwenye dhinereya ni dhopaddusiwa dhowoneya obe dhohoneya. Madhu owi “yintelelo,” obe “matikiniho,” enolabihedhiwa mBibiliyani malabo mamodha ninga “matikiniho.” — Mt 11:20; Dho 4:22; Eb 2:4.

  • Mbure.

    Madhu ala enamwagana Saddana Ddiyabo ananvanya Mulugu ni anaavanyiha malagano aye owogowa. — Mt 6:13; 1Ju 5:19.

  • Mburo woweela.

    Mburo ola wahiyiwesa wihina mwebedhiwege, bumwahaya ogithaniwa mburo woweela. Dila dhowinjhivadhene madhu ala enagiwana mburo wakalesa mutabernakulu obe mutempulu oJeruzale. Ohiya eyo, ndina nna nnowithaniwana mburo winakala Mulugu odhulu. — Ole 25:8, 9; 2Ma 10:25; 1Dho 28:10; Ovu 11:19.

  • Mburo woweela.

    Naali nthaddo noobajha ninlubale na mutabernakulu obe mutempulu mbwenye kuwaligana ni mburo wothabwa weela wamuwari. Panti ya woru, altare a woru vapahiwa insensu, meza vapwehiwa pawu dha mutabernakulu, vamodha ni dhoobo dhimodha, dhahiyiwa Mburo Woweela wa mutabernakulu. Mbwenye Mburo Woweela wa mutempulu vapwehiwesa altare a woru panti 10 dha woru ni meza 10 vapwehiwa pawu dha mutempulu. — Ole 26:33; Eb 9:2.

  • Mburo wothabwa weela.

    Mburo waali muwari mwa tabernakulu obe mutempulu, vakalesa nikasa na nipangano. Ni ndina nimodha mburo ola wowiithaniwa, Woweela waaliba Weela. Mowiwanana ni Nlamulo na Moyizeji, namakutha munlubale deenyiwa ovolowa mburo oyo Wothabwa Weela, dila modha vayakani Labo Noleveleliwa Dhoothega. — Ole 26:33; Le 16:2, 17; 1Ma 6:16; Eb 9:3.

  • Mburo munakamuliwa uva.

    Dhakala muliddi minli dhatibiwa mburo wovaadda, mmodha wooddiha, mmodhaya wohuddiha. Uva anyingaleliwa muliddi wooddiha vano oteleleyelaga muliddi wohuddiha wodheela mpembe wagumaniha muliddi dhammilidhene. Ohiya eyo, malabo mamodha muliddi ndho dholabihedhiwa wihina ekamuliwemo makura. Madhu ala enolabihedhiwa mWaakalelo ooladdaniha, yawogiwaga wodhela otoriha wa Mulugu. — Ovu 19:15.

  • Mesiya.

    Madhu owi Mesiya, enadhela wa madhu Eebarayiku enatapulela “muthikitheliwi” obe “muthu oothikitheliwa.” Mbwenye Kiristu bi madhu mamodhaya ni Egerego. — Da 9:25; Ju 1:41.

  • Milya.

    Mpimo onapimiwana olenddo, dila yobajha osorihiwa mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, enafwanyeya va Matewuji 5:41. Podi wera enagana mpimo yalabihedha akudda Roma, wakala 1479,5 m. — Omusugwe Apendisi B14.

  • Mina.

    Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, mina yowakwana mutheengo wa 100 darakima. Teto yonyemela 340 g. — Lu 19:13.

  • Mira.

    Manlela oonukwela enakuma muthanko dhing’ono dhohiyana-iyana dhamwinga dha emudhi dhamuthanko dhinithaniwa Commiphora. Mira yaali ethu yataganyihedhiwa ni makura wihina athikitheliwena muthu. Oolabihedhiwa wihina anukwelihiwena ethu ni dhithu dhimodha ninga, malensori avakamani ni dhoowara. Teto, ootaganyihedhiwa ni makura wihina asasanyiwena keremi oodholihana mwiili. Ohiya eyo, mira oolabihedhiwa wihina egeredhiwena muruthu wa muthu aafunaga okoyiwa. — Ole 30:23; Mu 7:17; Mr 15:23; Ju 19:39.

  • Moloki.

    Moloki aali mulugu Aamonita, podi wera mulugu mmodhave owithaniwa Malka obe Milko. Podi wera naali ndina baahi ohiya ndina mulugu oononeya. Malamulo a Moyizeji yowoga wihina muthu yoole anaapahe anaaye ninga mukutho wa Moloki, onofwanelela opiwa. — Dho 7:43.

  • Muddooddo.

    Mukogodho wakala mmadani mwa mwene watonyihedha onamathonga avahiwiye. — Wa 49:10; Eb 1:8.

  • Mudhaari ookavihera.

    Ni Ebarayiku, enatapulela diákonos, teto malabo mamodha madhu ala podi otapuleliwa ninga “namakavihera” obe “mudhaari.” Madhu owi “Mudhaari ookavihera enamwagana muthu anaakavihera anamaholela mulogo.” Wihina muthu athomiwe ninga mudhaari ookavihera onohowela wakwaneliha dhoholela dha mBibiliyani. — 1Ti 3:8-10, 12.

  • Mujudewu.

    Ndina nithaniwana muthu a nihimo nimodhave na maJudewu, omwene wa mahimo kumi numala ogujhuliwa. (2Ma 16:6) Nuhogolowa oBabiloniya ninga adhaari, nuuvira mudhidhi ndina nna withaniwagana malogo owinjhiva Aamwaana Ezarayeli yahogolowele wIzarayeli. (Esd 4:12) Vasogolova ndina nna olabihedhiwaga wihina yahiyanihe Amwaana Ezarayeli ni anyawedda, naarive ekalaga mburo mmodhene. (Esd 3:6) Murumiwi Pawulo ohalabihedha madhu ala moladdaniha, awogaga wihina mulogo wekiristawu eyo kinahoweleya. — Ro 2:28, 29; Ga 3:28.

  • Mukutho.

    Nvaho wapelekiwa wa Mulugu ninga makalelo owoniha otamalela, othwaruwa wa dhoothega ni ohogolowela okanna wandana nuliye. Nibajhaga ni Abeli, athu yoopeleka ni efunelo yewa mukutho dhohiyana-iyana, dhimodha dhaali dha anenyama. Wodhela nipangano ni Nlamulo na Moyizeji yaali ethu yowaddihedhiwa opeleka mukutho. Yesu nuumala opeleka egumaaye ninga mukutho wologomana, kiyahoweleya oveleliwa anenyama ninga mukutho, mbwenye makiristawu enodhowave epelekaga mukutho dhomuzimuni wa Mulugu. — Wa 4:4; Eb 13:15, 16; 1Ju 4:10.

  • Mukutho dhoopaha.

    Dhinaagiwana mukutho dhaanenyama dhapahiwa valtareni dhanterodhene. Waali nvaho avahiwa Mulugu. Muliba avaha mukutho kaahalana newene epaddi modha ya mwanenyama ole (ng’ombe, nimbila, mbuzi, nziya). — Ole 29:18; Le 6:9; Mr 12:33; Eb 10:6.

  • Muliba maranya; Maranya.

    Oredda wowopiha onavuddiha thebe na muthu. Mbibiliyani oredda ola wa maranya kuthabwile ohiyana ni oredda ononiwe peeno ni ndina nimodhave, mwaha oredda ola kawafwanya athuve baahi mbwenye wobanda dhowara ni nyumba. Muthu anna munya oredda yoola aniithaniwa muliba maranya. — Le 14:54, 55; Lu 5:12.

  • Mulili.

    Oredda wowopiha onavaleya ni onamwadheya mowaguva onowanda omwadheya teto podi ompa muthu. Dila dhowinjhivadhene madhu ala enolabihedhiwa yagiwagana otoriha wa Mulugu. — Lu 21:11.

  • Mulogo.

    Nikuru naathu etugumane wihina yerena ethu-siithu obe yaapare mabasa bi mabasa. Mu Dholebela Dhebarayiku, nnagiwana nlogo na amwaana Ezarayeli. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, dhipaddi dhowinjhiva onagiwana mulogo waatene wa makiristawu, teto podi wagiwagana mulogo mmodha baahi. — 1Ma 8:22; Dho 9:31; Ro 16:5.

  • Munazarenu.

    Ndina aavahiwe Yesu mwaha oliye okala a sidadi yoNazare. Podi weera enowiwanana pamadhene ni madhu Eebarayiku enafwanyeya va Izayiya 11:1 enatapulela “opweta.” Vasogolova madhu ala olabihedhiwaga yawagagana anamahara a Yesu. — Mt 2:23; Dho 24:5.

  • Muneba.

    Makalelo oohudhiha athu enarumedhiwa wihina athu aatene enokanna muneba onakalawo naarive nigakwile, teto podi owoga ni iyo amulabihedhaga muthu mmodhene obe (namuungu) anahanyedha dhowera dha muneba okummemo. — Ga 5:20; Ovu 21:8. Wasugwe madhu owi OKWIRI.

  • Musadoro.

    Musadoro anawogiwa vala, asugwera porovinsiya enlubale yalamuliwa nnikuru naathu yapandda malamulo naakudda Roma. Oliye ahikanna owedha wotoriha ni owaniha koddo, naarive athu amodha esugweraga dhowera dhaye akala sapama obe naari, oliye ahikanna oneeti wosugwera porovinsiya yaatene. — Dho 13:7; 18:12.

  • Musibe.

    Madhu athotho obe thalako enahudhiha ethu yapama teto podi ohudhihaga ebaribari yofuneya ni madhu vang’ono yalabihedhaga madhu ooladdaniha. Musibe wa mBibiliyani malabo mamodha podi oliganaga ni txilape. Wa malogo mamodha, musibe dhimodha dhihifiyedha okala madhu oonyemula obe owateyena athu amodha. — Ek 12:9; 2Pe 2:22.

  • Musoko.

    Yoliva guvernu obe namathonga anapelekiye wa Anamathonga amodha ninga makalelo owawiwelela wihina vikale murenddele obe obareleya. — Ne 5:4; Ro 13:7.

  • Mutati.

    Madhu ala enolabihedhiwa yagiwagana muthanko dhohiyana-iyana dhinunnuwa muddaboni. Dila dhowinjhivadhene, madhu ala enagiwana bango. (Arundo donax). — Mt 27:29; Ovu 11:1.

  • Muthanko wegumi.

    Muthanko waali mmunddani wo Edeni. Bibiliya kanawoga wihina yowima ya muthanko oyo yovaha egumi; ebaribariya sowi muthanko oyo watapulela wihina mwebaribarene Mulugu podi wavaha egumi athu yaale anaavahiye ofuru woojha dhowima dha muthanko oyo. — Wa 2:9; 3:22; Ovu 2:7; 22:19.

  • Mutholo.

    Tabwa yoyevela yakapathiwa vamathurini, dhipaddi dhaatedhene dhigamageleliwe ethu. Malabo mamodha dhamageleliwa vamathurini vaanenyama, (thabwa-thabwa ng’ombe) wihina ewetegena dhipano dhoolimana ni karosa. Dila dhowinjhivadhene adhaari yokapathesa mutholo wihina ethukulena dhithu dhonyemela. Bumwahaya, madhu ala enolabihedhiwa yagiwagana odhaari obe omwiwelela muthu mmodha anuwaddihedha mabasa obe anuwoniha goyi. Orula obe okothola mutholo, watapulela woobowa muudharini, mugoyini ni owaddihedhiwa mabasa. — Le 26:13; Mt 11:29, 30.

  • Muthenga dhixa.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, dhinagiwana muthenga dhixa dha Omwene wa Mulugu ni dhoovulusa wodheela omuroromela Yesu Kiristu. — Lu 4:18, 43; Dho 5:42; Ovu 14:6.

  • Muthu ohuya mba.

    Enamwagana muthu yoole akumihiwemo. Dila dhowinjhivadhene munya athu yawo yosakuliwa wihina yalabege vade vamwene, wihina ekale anamakavihera obe emusugwerege musano ni anamwali a mwene. Ndina nimodhave nowithaniwana muthu athomiwa wihina amparelege mabasa mwene, mbwenye agaali muthu aya mba. Madhu owi muthu ohuya mba mwaha womwene, mWaakalelo ooladdaniha enamwagana muthu yoole ananda wisugwera wihina andege wapara mabasa owinjhiva a Mulugu. — Mt 19:12; Esd 2:15; Dho 8:27.

  • Muthu ootapuwa; atapuliwa.

    Mudhidhi yathonga akudda Roma, muthu “ootapuwa” abaliwa aganna oneeti wookala elabo yeele obe ooniwa ninga mwanamurala. Mbwenye muthu “ootapuliwa” aali ole ooboliwa muudharini. Mudhaari amala wooboliwa mowiwana ni malamulo, ookanna oneti wookala muRomanu, mbwenye kathomeliwa mabasa yiwanana ni pulitika. Teto akala mudhaariya koboliwe mowiwanana ni malamulo, kaakanna oneti mmodhave yakanna anamurala. — 1Ko 7:22.

  • Muzimu.

    Madhu ala ni Ebarayiku rúahh teto ni Egerego madhu owi pneúma, dila dhowinjhivadhene enagiwana “muzimu,” teto enotapulela dhithu dhowinjhiva. Dhotapulela dhaatedhene enaagana ethu ehinooniwa naathu oomwiilini teto podi otapuleliwa ninga kopolo. Madhu eEbarayiku ni eEgerego enaagana (1) nipevo, (2) kopolo enna egumi mu dhopaddusa dha veelaboni yavati, (3) kopolo enna murima waathu enaweriha owoga obe werana ethu-siithu, (4) madhu oovetheliwa enadhela wa muthu ahinooneya, (5) dhopaddusa dhoomuzimuni ni (6) Kopolo dha Mulugu obe muzimu wotxena. — Ole 35:21; Sal 104:29; Mt 12:43; Lu 11:13.

  • Muzimu wotxena.

    Kopolo dhohoneya Mulugu analabihedhiye wihina erena efunelo yaye. Muzimu oyo bootxena, mwaha onadhela wa Yehova ali Oweela ni owoogowa mwa dhaatedhene teto makalelo Mulugu analabihedhiye wihina eerena dhithu dhoweela. — Lu 1:35; Dho 1:8.

  • Mwaana a Davidi.

    Dila dhowinjhivadhene madhu anagiwana Yesu yonihaga wihina oliye odhuulu wa Davidi anafwanelela okala mwene mowiwanana ni nipangano na Omwene. — Mt 12:23; 21:9.

  • Mwaana Muthu.

    Madhu ala enofwanyeya dila dhowakwana 80 mmalivuruni a Envagelyu. Anagiwana Yesu Kiristu, yonihaga wodhela obaliwa waye epaddi yomwiilini, oliye okala oomwiilini, kahi wihina aali yopaddusa yomuzimuni awanre emuthu. Madhu ala enolabihedhiwa agiwagana Yesu anakwanihedhe yovuhulela enafwanyeya va Daniyeli 7:13, 14. Mu Dholebela dhEbarayiku, madhu ala mamodhave ehilabihedhiwa va yolebela ya Ezekiyeli ni ya Daniyeli, wihina yonihe ohiyana olivo waanamukathi ala omwiilini ni Mwinya a muthengaya. — Ez 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.

  • Mwaana oomusuza.

    Anagiwana mwaana a mwana mulobwana apogoya (ohiya a emudhi ya amaye mbwenye ya ababe). Mudhidhi Bibiliya alebiwaga, mwaana oomusuza ahikanna mburo wathima vemudhini teto ababe yakwa, oliye dahala asogolelaga emudhi. Madhu mamodhave enolabihedhiwa agiwagana “mwanaana a mwanenyama a mwanamulobwana oobajha obaliwa. — Wa 25:33; Ole 11:5; Ko 1:15; Ovu 1:5.

  • Mweddelo Wamanyazo.

    Madhu ala Eegerego owi·asélgeia, dhinaagiwana dhowera dhabure dhinathegela vanlubale malamulo a Mulugu ni dhinatonyihedha dhikalelo dha manyazo ni dhabure; ekalelo enatonyihedha wihina muthuya kanna nriho teto onowaanyemula anamathonga ni malamuloya enakumihiwa. Madhu ala kinaagana dhoothega dhing’ono. — Ga 5:19; 2Pe 2:7.

  • Mweri muxa.

    Naali labo noobajha na kalendariyu a maJudewu. Naali labo nootugumana wihina yawerena mathanga ni opeleka mukutho dhavayekiwa. Vasogolova labo nno okala nathima neriwana mathanga eelabo yaatene. Labo nno nafiya kaawo muthu aapara mabasa. — Nu 10:10; 2Dp 8:13; Ko 2:16.

N

  • Namafiyihedha.

    Muthu analaba dhipaddi biili wihina andanihe. Dholebela, dhinomwithana Moyizeji vamodha ni Yesu ninga aliba wandaniha nipangano nakale nnipangano nixa. — Ga 3:19; 1Ti 2:5; Eb 12:24.

  • Namaholela; Mulobwana owuluvala.

    Mulobwana owithwelavo. Mbibiliyani anagiwana thabwathabwa muthu anna owedha ni mutholo wosamalela murudda obe nlogo. Livuru na Ovuhulela madhu ala enolabihedhiwa yagiwagana dhopaddusa dhoodhulu. Madhu Eegerego owi, presbyʹteros enatapulela namaholela yagiwagana athu yaathomiwe wihina eholele mulogo. — Ole 4:29; Mu 31:23; 1Ti 5:17; Ovu 4:4.

  • Namakutha.

    Aali muthu amwimelela Mulugu vamentoni va nlogo, ahudhihaga nlogo malamulo a Mulugu. Ohiya eyo, namakutha oosogolelela nlogo vamentoni va Mulugu, aakuthaga mukutho ni aalobelelaga. Nlamulo na Moyizeji nihinakalewo anamasogolela eemudhi yolaba ninga anamakutha eemudhi yewa. Mbwenye wodhela Nlamulo na Moyizeji, amwaana Arawu a nihimo na Levi olabaga ninga anamakutha, teto Alevita amodha okala anamakavihera ewa. Vano nuweriwana nipangano nixa, Ezarayeli oomuzimuni okala nlogo naanamakutha, namakutha munlubaleya okala Yesu Kiristu. — Ole 28:41; Eb 9:24; Ovu 5:10.

  • Namakutha munlubale.

    Mowiwanana ni Nlamulo na Moyizeji namakutha munlubale aali muthu iimelela nlogo vamentoni va Mulugu ni aasogolela anamakutha amodha. Teto ithaniwa “munddimuwa aanamakutha.” Duliye baahi arumedhiwa ovolowa mburo wothabwa weela, waali mburo wathima wa mutabernakulu teto vasogolova nuumagiwa tempulu mwahikala mburo yoyo. Oliye avolowa mburo oyo dila modha vayakani nafiya Labo nooleveleliwa dhoothega. Teto Yesu podi withaniwaga Namakutha Munlubale. — 2Dh 26:20; Esd 7:5; Mt 2:4; Mr 8:31.

  • Namasogolela.

    Muthu anna mutholo munlubale wobarela ni wosogolela mulogo. Mubuweloya onadhana madhu ala ni eGerego episkopos fuusugwera ni obarela. Madhu owi “namasogolela” ni “namaholela mulogo” obe (pre·sbyʹte·ros) enaagana mutholo mmodhave mmulogoni wekiristawu. Madhu owi “namaholela” enowooniha ekalelo yowithwelavo epaddi yoomuzimuni ya muthu yoole athomiwe, mbwenye madhu owi “namasogolela” enowooniha mabasa anakanna muthu yoole aanna mutholoya. — Dho 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

  • Namasogolela Munlubale.

    Madhu ala ni Egerego enatapulela “Namaholela munlubale.” Enawagana mabasa a Yesu owavulusa athu oororomeleya mu yoothega ni wathukulela wigumini yoohimala. — Dho 3:15; 5:31; Eb 2:10; 12:2.

  • Namasugwera.

    Muthu anasugwera ni mahiyu wihina aabarele athu enagona obe nyumba, teto podi wera onomuligari alarme yakalawo ethu yowoopiha. Dila dhowinjhivadhene anamasugwera yoopwehiwesa vadhulu va txinga obe vadhulu va nyumba dhootama wihina yandege wawoona athu yaadhaga wolapelawene ehinathi ofiya. Nukoddoniwa yithaniwa ndho Anamasugwera. Ohiya eyo, malabo mamodha anamavuhulela yoolabesa ninga anamasugwera aamwaana Ezarayeli, bumwahaya yowanda waddela nlogo naafunaga ogujhuliwa. — Mt 27:65; 28:4.

  • Namulibu.

    Dhowiima dhoobajha wotowa mudhidhi wohadda; obe podi okala ethu yoobajha okuma. Yehova owaloba amwaana Ezarayeli wihina envahege namulibu, podi akala damuthu, da anenyama obe da dhowiima dha mmunddani. Ninga nlogo, amwaana Ezarayeli yompeleka namulibu wa Mulugu, mudhidhi wa mathanga a pawu dhohukanna emela ni malabo a pentekoste. Madhu owi “namulibu” yolabihedhiwa mwamakalelo ooladdaniha aagiwagana Yesu ni anamahara aye oothikitheliwa. — 1Ko 15:23; Nu 15:21; Mu 3:9; Ovu 14:4.

  • Namuuba.

    Muthu anasasanya biya, parato, muno, ni dhithu dhimodha dhoologo. Madhu owi namuuba ni Ebarayiku enatapulela “meesili.” Onamathonga anna muliba wuuba wodhela ologo onoladdanihiwa ni onamathonga wa Yehova anniyena wodheela athu obe nlogo. — Iza 64:8; Ro 9:21.

  • Nardu.

    Makura oonukwela ookwima ni boofiila enakuma mmuthankoni onna ndina nimodhave na (Nardostachys jatamansi). Mwaha wothabwa okwima, dila dhowinjhivadhene nardu aasasanyiwaga ootaganyihedhiwa ni makura mamodha yahathabwile okwima wihina narduya ahikale eebaribari. Sathima onona wihina Marku ni Juwawu enamuwoga “nardu ahataganyihedhiwe niithu” yoyo aakuthuleliwe manyalo a Yesu. — Mr 14:3; Ju 12:3.

  • Nibwe nathimana.

    Nibwe nnapwehiwa vamonddoni obe okomoni wa nyumba vinagumanihiwa siri, thathima mwaha nnogumaniha. Nibwe nathimana thinne namagiwana alisersi teto malabo owinjhivene nasakuliwa nibwe noovaadda wihina nipwehiwe vamonddoni va nyumba obe txinga ya luwani. Madhu ayo enolabihedhiwa mwamakalelo ooladdaniha yawogiwaga wodhela opaddusiwa weelabo. Teto Yesu onowithaniwa ninga “Nibwe Nathima na alisersi” na mulogo wekiristawu onaliganihiwa ni nyumba yomuzimuni. — Ef 2:20; Jo 38:6.

  • Nibwe ninlubale obe nsilo.

    Naali nibwe noobulunjheya vadhuluva napwehiwavo nibwe nimodha nooligana, nalabihedhiwa wihina nsiliwegena thanga wi okale othu. Vaari va nibwe nne ning’ ono vootopiwa wihina nandege othamaga vaari va nibwe nne ninlubale. Mudhidhi Bibiliya alebiwaga, murala dhowinjhiva ahiyanaya yolabihedha nsilo. Nlamulo na Moyizeji nokooddiha opinyaliha nibwe navamuralani ninga makalelo oomuroromeliha muthu wanfiyarigi, mwaha vaade vahikala nsilo, athuya yosegedheyavo wihina ekanne yoojha ya kadda labo. Nsilona nathabwa wunnuwa, yolabihedhiwa anenyama wihina esilena. — De 24:6; Mr 9:42.

  • Nikasa na Nipangano.

    Yaali kaxa yasasanyiwe ni tabwa dha akasiya ni yahuruweliwe ni woru yapwehiwa mburo wothabwa wela mutabernakulu, teto vasogolova Salomawu nuumaga tempulu otamiheliwa mwemmo. Nikasa nno, nahikanna tampa ya woru ni akerubi abiili yapwehiwe vadhuluva esugwanaga. Mabasiwa athimaya waali opwehiwawo tabwa biili dha Malamulo Kumi. — De 31:26; 1Ma 6:19; Eb 9:4.

  • Nikodde na Salomawu.

    Malabo a Yesu, waali mburo wakalesa epaddi yomadhelo nduwa ya nthaddo namuwari na mutempulu. Athu owinjhiva enorumedha wihina Salomawu nuumaga tempulu yaye yahikalawo epaddi waali nikodde nna. Teto Yesu aheedda nikodde nenna “mudhidhi wooriidha,” ohiya eyo, makiristawu oobajha yatugumanesa nikodde nenna wihina emwebedhe Mulugu. — Ju 10:22, 23; Dho 5:12.

  • Nikorotxa.

    Madhu ala, enooligana ni madhu owi “thendderi ya mambesi”. Ela thendderi yogomihedha enakuma omadhelo nduwa nihinakume yonihaga wihina vati vihisa. — Ovu 22:16; 2Pe 1:19.

  • Nikupu nowawa.

    Makupu ohiya-iyana oowawa ni enathabwa onukwela. Mbibiliyani madhu ala owi nikupu nowawa enoladdanihiwa yaafunaga owogiwa wodhela makathamiho enanfwanya muthu mwaha wawerana mararuwo, okala mudhaari, ohogowa ni mwaha wovanya ebaribari. Va Ovuhulela 8:11, madhu ala owi “nikupu nowawa” enowoniha wihina ethu yowawa ni enapa.

  • Nikuru na gereja.

    Nikuru naathu enahara dhohudhiha dhagereja yeele obe dha muthu anaholela ni enahara dhithu dhinarumedhiwa baahi. Makuru menli a maJudewu, aFarizewu ni aSadusewu, yowithaniwa nikuru na gereja. Athu yahali makiristawu, yowawithana makiristawu ninga “nikuru” obe “nikuru Nanazarenu” nenno nooniwa ninga nidhele wa maJudewu. Mudhidhi nuuvira, mmulogoni Wabela okumelela makuru mamodha a gereja. Livuru na Ovuhulela nnoosoriha “Nikuru na Nikolawu.” — Dho 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Ovu 2:6; 2Pe 2:1.

  • Nipangano.

    Opangana waathu abiili wihina yerena obe eherena ethu. Dhipaddi dhabililidhene, podi okala Mulugu naathu obe athuve baahi. Malabo mamodha epaddi emodha baahi sakanna mutholo wowakwaneliha dhithu epanganiliwa (nipangano na muthu modha obe mpaganyo). Malabo mamodha dhokanna mutholo wowakwaneliha ethu epaganyiliwa (nipangano naathu abiili). Ohiya mapanganove Mulugu aweriliyena naathu, Bibiliya onowawoga mapangano yawerilena athu, mahimo, malogo, obe makuuru aathu yaweriliwana. Wodhela mapangano yamanle mudhidhi wowinjhivene ehakwanele, thinna Mulugu aakosiliye ni Abaraawu, Davidi, nlogo naamwaana Ezarayeli (Nipangano na Nlamulo) ni Izarayeli a Mulugu (Nipangano Nixa). — Wa 9:11; 15:18; 21:27; Ole 24:7; 2Dp 21:7; Lu 22:29; Dho 3:25; 2Ko 3:6; Eb 8:6.

  • Niza.

    Mudhidhi maJudewu nuukuma oBabiloniya mweri woobajha ni wanetanu nabiili Wabela withaniwa Niza. Kaleva mweri ola withaniwa “Abibi” Wabela vaari va mweeri wa Março ofiyedha omambelelo wa mweri wa Abril. — Ne 2:1.

  • Nlamulo.

    Madhu ala yambela ni letira ninlubale dila dhowinjhivadhene enagana Nlamulo na Moyizeji obe malivuru matanu oobajha a mBibiliyani. Mbwenye akala yambele ni letira ning’ono, podi wera enafuna ewoge nlamulo nili muwari mwa Malamulo a Moyizeji. — Nu 15:16; De 4:8; Mt 7:12; Ga 3:24.

  • Nlamulo na Moyizeji.

    Naali Nlamulo Yehova aavahiliye amwaana Ezarayeli wodhela Moyizeji egaali eddeddere yoSinayi, yaka ya 1513 M.W.O. Malivuru matanu oobajha a mBibiliyani, dila dhowinjhivadhene enithaniwa Malamulo. — Mt 5:17; Lu 24:44.

  • Nnyaga.

    Enawagana manyaga aanenyama yalabihedhiwa ninga yoobo yong’welamo obe yokoyamo dhithu ninga, makura, tinta ni dhithu dhowiwomihedhana, wiibana jhibo obe yotonyihedhana yintelelo. (1Sa 16:1, 13; 1Ma 1:39; Ez 9:2) Madhu owi “Nnyaga” enoladdanihiwa yawogiwaga wodhela kopolo ni ogonjhiha. — De 33:17; Mi 4:13; Lu 1:69.

  • Nthaddo.

    Mburo vahili ethu wawerewere tempulu yaatene, nuuvira mudhidhi okala mburo wawereweriwe ni txinga ya tempulu enlubale. Altare oopahavo mukutho aamagiwe vathaddo va tabernakulu ni nthaddo naali muwari mwa tempulu. Bibiliya onowawoga mathaddo a nyumba ni palasiyu. — Ole 8:13; 27:9; 1Ma 7:12; Mt 26:3; Mr 15:16; Ovu 11:2.

  • Nthiya namootho.

    Mburo woladdaniha “onahidda mootho ni enxofere” ni ndina nimodha “okwa wanabiili.” Athu etheegile ehinathwaruwa ninga, Ddiyabo, okwa ni Mahame (obe Hades) binavokedhiwa nthiya nenno. Woona wihina yopaddusiwa yomuzimuni, okwa vamodha ni Hades, kadhinaja ni mootho, nthiya nno nladdaniho baahi, kahiyo mburo muthu anavokedhiwiyeyo wihina ajege ni mukalakala mbwenye fuutolosiwa wa mukalakala. — Ovu 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Ntxikwa.

    Ethu yimesiwe ni enalibiha ethu-siithu, musathi obe ethu enaligana ni ntxikwa. Matxikwa mamodha yotibeliwa ninga yintelelo ya mathanga wodhela ethu yereye obe yoopadduwa yohiddiwaleya. Matxikwa oolibiha yahilabihedhiwa mutempulu ni perediyu dhamagile Salomawu. Athu yahali makiristawu yomaga dhipwathapwatha dhootaleleya wihina yawebedhegevo amulugu owoota teto malabo mamodha amwaana Ezarayeli yoweresana emodhave. — Ana 16:29; 1Ma 7:21.

  • Ntxikwa na goyi.

    Madhu ala ni Egerego stauros, enatapulela ntxikwa obe bodho ninga nne vakomeliwe Yesu. Kayiwo madhu ni ewogelo yEgerego enatonyihedha wihina madhu ala enatapulela mwigimanyo ninga dhinalabihedhiwa ni athu ehili makiristawu ninga etonyihedho yalabihedhiwesa nanyagereja muwari mwa yaka dhowinjhivadhene Kiristu ahinadhe. Madhu owi “ntxikwa na goyi” enowiwanana pamadhene ni madhu a ewogelo yoobajha, woona wi madhu owi stauros enolabihedhiwa wihina yoonihe makalelo anamahara a Yesu yafuniwa okanna goyi ni ototiwa manyazo osogolo. (Mt 16:24; Eb 12:2) — Wasugwe madhu owi NTXIKWA.

  • Ntxikwa obe Musathi.

    Ntxikwa vakomeliwa muthu atheegile. Malogo mamodha, yolabihedha wihina emutomeyevo muthu empiliwa ninga makalelo owawaddela athu amodha obe oomutota manyazo wihina athu emoonege yaaviraga. Akudda Asiriya, yanoniwe ni makalelo ewa oowaniha koddo dhowoopiha, yowapulela athu yathukuliwa ninga adhaari, aliwa yoxongola mmiri wapovolana omarawoni ofiyedha okumelela omuruni. Nlamulo na maJudewu muthu erilena yoothega yowoopiha ninga oruwana dhithu dhotaleleleya obe webedha dhikwamuthu, voobajha era opwesiwa ni mabwe ofiyedha okwa, obe opiwa mwa makalelo mamodha, yamala muruthuya yokomela vantxikwani obe vamuthankoni wihina athu yaaviraga emusugwege teto yaali makalelo owawaddela athu amodha wihina enerena ethu emodhave. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Aromanu, malabo mamodha yapadduwa ethu emodhave yera ommagelela muthuya vantxikwani baahi, mbwenye mwaha wowoona opa, ogoma nthona, ovoliwa dala obe opahiwa nduwa, ookwa ni goyi. Ninga yapadduwile ni Yesu, malabo mamodha yofiyedha omukomela muthuya mada vamodha ni manyaloya. (Lu 24:20; Ju 19:14-16; 20:25; Dho 2:23, 36) — Wasugwe madhu owi NTXIKWA NA GOYI.

  • Nvaho dha thagaraga.

    Dhaali nvaho dhakaviheriwana athu oohawa. Naarive dhahiwogiwaga mu Dholebela Dhebarayiku, Nlamulo nowoniha wihina amwaana Ezarayeli yohowela wakavihera aliba oohawa. — Mt 6:2.

  • Nvaho wa dhong’wa.

    Waali nvaho wa vinyu wakuthuleliwa valtareni ni wapelekiwa vamodha ni nvaho dhowinjhiva. Pawulo ohawoga madhu ala mwamakalelo ooladdaniha oonihaga wivelela waye obe wivahedhela wihina aakavihere addibile yaali makiristawu. — Nu 15:5, 7; Fil 2:17.

  • Nvaho wa dhoothega.

    Mukutho waveleliwa wodhela yoothega muthuya aheriliyena yapudhave, mbwenye mwaha wa ekalelo yehu yohulogomana. Yolabihedhiwa anenyama ohiyana-iyana ninga ng’ombe obe kangayiwa mowiwanana ni yeele muthuya andiye opeleka wihina aleveleliwena yoothega yaye. — Le 4:27, 29; Eb 10:8.

O

  • Obaddiziwa; Obaddiza.

    Madhu Eegerego owi “obaddiza,” enatapulela “obwiniha.” Yesu aharuma anamahara aaye wihina ebaddiziwe. Teto Dholebela dhinowoga wodhela obaddiziwa wa Juwawu, obaddiziwa ni muzimu wotxena, obaddiziwa ni mootho ni obaddiziwa wimodha. — Mt 3:11, 16; 28:19; Ju 3:23; 1Pe 3:21.

  • Ohoseya winlubale.

    Madhu owi “ohoseya” enagiwana osegedheya obe woona goyi, mwaha wa dhithu dhinapadduwa. Yesu ahiwoga wodhela “ohoseya winlubale” wereye oJeruzale, teto ahiwoga wodhela ohoseya wimodha wafwanye athu aatene mudhidhi adhaaga ‘munthithimihoni mwaye.’ (Mt 24:21, 29-31) Pawulo ohuwoga wodhela ohoseya ngo ninga makalelo owogowa Yehova anafuniye wasinyusa ale ehimunonne Mulugu naale yahinafuna wiwelela muthenga dhapama dha Yesu Kiristu. Va Ovuhulela kapitulu 19 Yesu onowogiwa wihina dinaholelege anyakoddo oodhulu mudhidhi enafuniwa owana ni “mwanenyama owoopiha, mamwene eelabo yavati vamodha naanyakoddo ewa.” (2Te 1:6-8; Ovu 19:11-21) “Muthithi waathu oneere ovuluwa ohoseya winlubale.” (Ovu 7:9, 14) —Wasugwe madhu owi ARMAJEDO.

  • Okuma mba.

    Enagiwana muthu ootela obe ooteliwa anararuwa ni muthu ahili mamune obe mwariye. — Ole 20:14; Mt 5:27; 19:9.

  • Okwiri.

    Olabihedha kopolo dhinadhela wa muzimu dhabure. — Dho 13:6.

  • Olibanu.

    Orongozi wowumma (manlela) a makupu obe muthanko dha Boswellia. Olibanu apahiwa oonukwela teto oolabihedhiwa mutabernakulu ni mutempulu dhaapahiwaga Insensu dhoweela. Ohiya eyo, dhaapelekiwaga mukutho dha thanga dhotaganyihedhiwa ni olibanu teto oopwehiwa mpawuni dhahiyiwa mutempulu. — Ole 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.

  • Olibela.

    Madhu enawogiwa ni muthu wihina atonyihedhe ebaribari; mpaganyo muthu aneriyena vaanamwinjhi wihina gineere werana obe kaginerena. Dila dhowinjhivadhene enagana mpaganyo muthu anamuroromelihiye muthu munlubale thabwa-thabwa Mulugu. Yehova ahilibela wihina alibihe nipangano eeriliyena ni Abaraawu. — Dho 14:22; Eb 6:16, 17.

  • Omakuthulo wa dhithu dhaatedhene.

    Mudhidhi onathukulela omakuthulo wa dhithu dhaatedhene, obe dhithu dhinereya mudhidhi yoola Saddana anathongiye. Onereya vamodha ni odha wa Kiristu. Angero eholeliwaga ni Yesu Kiristu, enere “wahiyaniha athu abure ni owoogowa” yindo enere watolosa athu abure. (Mt 13:40-42, 49) Anamahara a Yesu yofuna vanlubale onona “omakuthulo” wafiye alini. (Mt 24:3) Yesu ahinathi ohogolowela odhulu ahapaganya anamahara aye wihina eere okala naaliwa ofiyedha mudhidhi yoyo. — Mt 28:20.

  • Omulabela Mulugu.

    Omoova Yehova Mulugu, omwebedha ni omulabela nuuroromeleya mwaha wokala Mpaddusi a dhithu dhaatedhene. — 1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

  • Omwene wa Mulugu.

    Madhu enatonyihedha onamathonga wa Mulugu mwaha wa opaddusa dhithu dhaatedhene onimeleliwa ni mwanaye Kiristu Yesu ninga mweneya. — Mt 12:28; Lu 4:43; 1Ko 15:50.

  • Oonyakavala.

    Podi wagiwagana muthu amanle otakala obe anaalupa malamulo enawoga wodhela egumi, mBibiliyani madhu ala, dila dhowinjhivadhene enagiwana ethu ehinarumedhiwa obe yotakala mowiwanana ni Nlamulo na Moyizeji. (Le 5:2; 13:45; Mt 10:1; Dho 10:14; Ef 5:5) — Wasugwe madhu owi OTXENIHA; WEELA.

  • Opama wohinifwanelela.

    Ni Egerego madhu ala enadhana mubuwelo wa ethu yohagalasa obe yowoma teto enolabihedhiwa dila dhowinjhivadhene wagiwagana mukono obe makalelo apama oovaha ethu. Wawogiwaga wodhela opama wohinifwanelela wa Mulugu madhu ala enodhiiha mubuwelo wa mukono Mulugu ananivahiye ni murima waye waatene ahijhehedhaga oliviwa ethu. Mowindala, madhu ala enotonyihedha murima woovaha, odhivela winlubale ni opama Mulugu anawonihiye athu. Madhu mamodhave ni Egerego, podi otapulelaga “ofwanelela” obe ovaha ni “murima waatene.” Opama wohifwanelela winomuthukulela ole anavaha wooniha wi muthu oovaha. — 2Ko 6:1; Ef 1:7.

  • Oraruwa.

     — Wasugwe madhu owi MARARUWO.

  • Otapuleliwa nlada.

    Kale, muthu aathomiwaga wihina aapare mabasa avayekiwa, aarelihiwaga, aavulumusiwaga obe aavahiwaga gari ya muzimu wotxena, ootapuleliwa nlada. Malabo mamodha athu yowatapulela nlada anenyama yapelekiwa wihina ekuthiwena mukutho. — Nu 27:18; Dho 19:6; 1Ti 5:22.

  • Othikitheliwa.

    Madhu enatapulela omukuthulela. Kale ookuthuleliwa muthu makura vamuru obe ethu sithu ninga makalelo othomeliwa mabasa avayekiwa. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu madhu ala enolabihedhiwa wihina etonyihedhe othikitheliwa muzimu wotxena athu esakuliwe wihina edhowe odhulu. — Ole 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; Dho 10:38; 2Ko 1:21.

  • Othuga.

    Fumala mudhidheene ohujhile. Amwaana Ezarayeli yothuga labo noleveleliwa dhoothega, mudhidhi wa makathamiho ni yahowelaga nikavihero na Mulugu. Majudewu yothuga dila nayi vayakani wihina yubuwele mudhidhi yoniliwa goyi. Mbwenye peeno makiristawu kinahowela othuga. — Esd 8:21; Iza 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; Dho 13:2, 3; 27:9.

  • Othwaruwa.

    Mbibiliyani madhu ala enagiwana, osaddula mubuwelo, muthuya agaali owukuwene mwaha wa makalelo yaali egumaye kale, wodhela dhoviriganiha eriliyena obe dhithu afuniye werana mbwenye kandile werana. Othwaruwa webaribari winovaha dhowima dhapama, oli mweeddelo muxa. — Mt 3:8; Dho 3:19; 2Pe 3:9.

  • Otuvula obe ovulula.

    Makalelo oovenyihawo thanga omututuni obe onipithikani. Kale athu yatuvulesa ni mmiri mbwenye akala ethuya yafuna otuvuliwa obe ovululiwa yahithabwa winjhiva, yolabihedhiwa epano emodheene yofwanelela ninga, makina ootuvula yawetiwa naanenyama, makina ayo yavirihiwa mmunddani. — Le 26:5; Iza 41:15; Mt 3:12.

  • Otxenihiwa.

    Mbibiliyani, madhu ala kinaagana witxeniha epaddi yoomwilini baahi, mbwenye enovolowelavo ekalelo yohukanna nihonya obe ohogolowela ekalelo yahanna nihonya ni orabela dhithu dhaatedhene dhinatakaliha epaddi yomwiilini ni yoomuzimuni. Mowiwanana ni Nlamulo na Moyizeji, madhu ala enagiwana otxenihiwa vamathangani. — Le 10:10; Sal 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.

  • Ovenyihiwa muukwani.

    Ovenyihiwa muukwani, ohogolowela okalawo. Madhu Eegerego anástasis enatapulela “ovenya obe okala owimelene.” Mbibiliyani munowogiwa athu 9 yavenyihiwe muukwani, winavolowelavo ovenyihiwa wa Yesu weriwena ni Yehova Mulugu. Eliyaji, Elizewu, Yesu, Peduru ni Pawulo yahavenyiha athu, mbwenye matikiniho ala yeriwena ni kopolo dha Mulugu. Ovenyihiwa muukwani winereye velaboni yavati waathu “owogowa ni athu ohogowa” si epaddi ya efunelo ya Mulugu. (Dho 24:15) Bibiliya onowoga wodhela “ovenyihiwa muukwani woobajha” obe ovenyihiwa muukwani winereye “mowaguva.” Ovenyihiwa wula enagiwana addibile Yesu oothikitheliwa omuzimuni enaadhowe odhulu. — Fil 3:11; Ovu 20:5, 6; Ju 5:28, 29; 11:25.

  • Owaxula obe otxapula.

    Owaxula obe otxapula, olabihedhiwaga muwaxuxo wanna makoko ni mwinga opontaniwa. — Ju 19:1.

P

  • Palaza.

    Epano enavudheliwa, yasasanyiwa ni mujhila teto yalabihedhiwa wihina evuwihiwena muselu, obe wibana jhibo. Mowiwanana ni yolebela ya Numeru 10:2, Yehova ovaha dhoholela wihina dhisasanyiwe palaza biili dha parata dhalabihedhiwege wihina dhivuwihiwegena muselu, thabwa-thabwa yaafunaga withaniwa athu wihina etugumane, omutamiha ddammwa, obe okunga koddo. Podi wera dhaali palaza dhowogowa ohiya dhokoromana dhasasanyiwa ni manyaga, palaza dhohiyana-iyana dholabihedhiwa mutempulu dhibiwaga jhibo. Teto dila dhowinjhivadhene oruma wa palaza onoladdanihiwa ni ovuwihiwa Muthenga wotoriha wa Yehova obe dhereyaga dhopadduwa dhathima dhinadhela wa Mulugu. — 1Ko 15:52; Ovu 8:7–11:15.

  • Palmu.

    Mpimo onaligana ni makalelo vilapele embuno enddimuwa yammadani nnampinu, nladana nakala notapuwanene. Mowiwanana ni malapelo a kovadu enakala 44,5 cm, palmu modha olapawa enakanna 22,2 cm. — Ole 28:16; 1Sa 17:4.

  • Parayizu.

    Waali mburo woowoma wakala ninga mundda wa folori dhowoma. Parayizu oobajha aali mundda wo Edeni Yehova awegeredheliye anamatelana oobajha. Yesu agakomeliwe vantxikwani na goyi ahimonelihamo mpanga mmodha aakomeliwiyena vamodha nuliye wihina elabo yavati enoodha ekale Parayizu. Va 2 Korintiyu 12:4, podi wera vinamuwoga Parayizu anadha osogolo, mbwenye va Ovuhulela 2:7, vinamuwoga Parayizu oodhulu. — Jhi 4:13; Lu 23:43.

  • Paskwa.

    Yaali mathanga yereyesa va yakani labo na 14 mweeri wa Abibi mbwenye (vasogolova wiithaniwaga Niza). Amwaana Ezarayeli yamujhesa paskwa ninga makalelo owubuwela labo yoboliwiwa Wijipitu. Wihina mathanga ala ejhiwe, noopiwesa mwana nimbila obe (mbuzi) woosiwa otakuniwaga ni mwana makupu oowawa obe pawu dhohukanna emela. — Ole 12:27; Ju 6:4; 1Ko 5:7.

  • Pawu dhopelekiwa.

    Dhakala pawu 12 dhapwehiwa mu yooboni yakala vameza mburo Woweela wa mutabernakulu ni wa mutempulu. Ohiya eyo, dhowithaniwa “pawu dha muyoboni” ni “pawu dhopelekiwa.” Asabadu aatene dhopwehiwawo pawu dhixa. Mbwenye yajha pawu ndhe dhavenyihiwawo yaali anamakutha baahi. — 2Kr 2:4; Ole 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Eb 9:2.

  • Pentekoste.

    Yaali mathanga anabiili a mathanga manlubale mararu yeriwesana yayo yahoweleya athu aatene yaale yaali maJudewu odhowa oJeruzale wihina yaajhe mathangaya. Pentekoste anatapulela yakwana malabo 50. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, ndina nimodhave nnolabihedhiwa mu Dholebela Dhebarayiku wihina etonyihedhe mathanga yavahiwe ndina na Mathanga Oohadda obe Mathanga a Sumana. Yajhiwesa yahakwana malabo 50, yakontariwa obajha labo na 16 a Niza. — Ole 23:16; 34:22; Dho 2:1.

  • Pergaminyu.

    Yaali rolu yasasanyiwa ni thebe na mambila, mbuzi obe mwanang’ombe wihina vilebiwege. Dhaali rolu dhovadda okwaranya dha papiru ni dhihilabihedhiwa Bibiliya alebiwaga. Pergaminyu Pawulo aamulombiye Timotiyu wihina adhena podi wera yaali epaddi emodha ya Dholebela Dhebarayiku. Rolu dhimodha dhooMar Mortu dhaalebiwe vapergaminyuni. — 2Ti 4:13.

  • Porneya.

     — Wasugwe madhu owi MARARUWO.

  • Prozelitu.

    Muthu aniisaddula. Dholebela dhinamwagana muthu iisadunle okala muJudewu. Akala mulobwana yovolowelavo wineliwa. — Mt 23:15; Dho 13:43.

R

  • Rolu.

    Naali papeli noolapa na pergaminyu obe na papiru nalebiwa epaddi modha baahi, dila dhowinjhivadhene napithikeleliwa ommirini. Mudhidhi Bibiliya alebiwaga, Dholebela dhalebiwesa ni dhakopiyareliwesa varoluni. — Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.

S

  • Sabadu.

    Madhu ala ni Ebarayiku enatapulela “withuwa obe wavumela mabasa.” Naali labo na neetanu nabiili na kalendariyu amaJudewu (labo nna nabajha etxiguwo ya Xixano ni namala etxiguwo ya Sabadu.) Teto malabo mamodha a mathanga avayakani, ninga a yaka ya neetanu nabiili ni a yaka ya 50 yithaniwa Sabadu. Labo na Sabadu mabasa yapariwa yaali oonamakutha baahi mburo woweela. Yaka dhaatedhene dha Sabadu, kawo muthu alima mundda ni kaawo muthu amuwaddihedha mukudda Ezarayeli waaliva mangawu. Muwari mwa nlamulo na Moyizeji, dhoholeladha wodhela Sabadu dhaali dhowogowa, mbwenye anamasogolela gereja othabwaga wenjhedhedha dhoholeladha. Mowindala malabo a Yesu aliwa yowathabwiha malamuloya. — Ole 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Ko 2:16.

  • Saddana.

    Madhu ala ni Ebarayiku enatapulela “mwiiddani.” Dila dhowinjhivadhene ndina nna anagiwana Saddana Ddiyabo ali mwiddani a Mulugu. — Jo 1:6; Mt 4:10; Ovu 12:9.

  • Salmu.

    Jhibo yonvuwihana Mulugu. Jhibo ndha dhothananihiwa ni dhipano dhowibana jhibo dhibiwesa ni athu mudhidhi wohiyana-iyana mutempulu oJeruzale yamwebedhaga Yehova Mulugu. — Lu 20:42; Dho 13:33; Tg 5:13.

  • Samariya.

    Yaali kapitale ya omwene wa mahimo kumi waamwaana Ezarayeli waddamela yaka 200, ndala ninga ndina na murudda wewa. Luwani ela yaamagiwe vadhulu vamwango wanna ndina nimodhave. Malabo a Yesu, Samariya naali ndina na distiritu yakala oGalileya (omadheelo nduwa) ni oJudeya (omayelo nduwa). Muulenddoni mwaye, Yesu kalaleyesa murudda yoola, mbwenye ahivirawo dila ngasi-ngasi wihina athapanye naathu yakala murudda yoole. Peduru ahilabihedha xavi yanabiili ya nladdaniho na Omwene aSamaritanu nuumala waakela muzimu wotxena. — 1Ma 16:24; Ju 4:7; Dho 8:14.

  • Selu.

    Epano enalabihedhiwa wihina ekarimbariwena (dila dhowinjhivadhene dhakala dha ologo obe dhamabwe) wihina emutonyihedhe mwinnyaya, ebaribari obe nipangano. Selu dhakale dhasasanyiwa ni dhithu dhovadda ninga (mabwe, manyaga ni tabwa) teto yokanna fotu obe maletira yakuma osogolo ehogolowelaga mundduli, yakala ninga karimbu. Madhu mamodhave yolabihedha ninga yintelelo etonyihedhaga ebaribari, mwinnyaya obe ethu yoviteya. — Ju 6:27; Ef 1:13; Ovu 5:1; 9:4.

  • Sezare.

    Naali ndina na emudhi yaakudda Roma yavahiwa onamathonga. Bibiliya onowawoga amodha wa aliwa ninga: Agustu, Tiberiyu ni Kalawudiyu. Teto ndina nna owithaniwana Nero naarive ndina naye nihiwogiwaga mBibiliyani. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, ndina na “Sezare” nnolabihedhiwa yagiwagana anamathonga ni ale enna owedha. — Mr 12:17; Dho 25:12.

  • Sinagoga.

    Madhu ala enatapulela “otugumana obe musonkano,” mbwenye dholebela dhowinjhiva enaagana nyumba obe mburo maJudewu yatugumaniwavo wihina yileri dholebela, dhoholela, elaleye ni elobele. Malabo a Yesu, sidadi dhowinjhiva dhing’ono dhowIzarayeli dhokanna sinagoga modha, mbwenye sidadi dhinlubale dhokanna sinagoga dhowinjhiva. — Lu 4:16; Dho 13:14, 15.

  • Sinediriyu.

    Yaali tiribunale enlubale ya maJudewu oJeruzale. Malabo a Yesu, naali nikuru naathu owakwana 71, yovolowelavo namakutha munlubale, muthu aali namakutha munlubale, athu a emudhi yaanamakutha anlubale, anamaholela, anamaholela a mahimo ni a emudhi. — Mr 15:1; Dho 5:34; 23:1, 6.

  • Siriya; akudda Siriya.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, Siriya yaali porovinsiya yoRoma vano Antiyokiya yaali kapitaleya. Teto murudda dhowinjhiva dhowaSiriya dhokosa epaddi (ni ndina nimodha dhinithaniwa Aram) mu Dholebela Dhebarayiku. Ohiya eyo, musadoro oAsiriya, oosugwera elabo yaatene yoPalestina. — Lu 2:2; Dho 18:18; Ga 1:21.

  • Sirte.

    Mathiya menli oorambalala eli waddamela oLibiya, epaddi Yomadhelo nduwa yowAfirika. Anameddiha mwanddeya owinjhiva yowoova murudda yola mwaha wa musenga wowinjhiva wugeleyana ninga eruwa, dhugeleyana mburo dhohiyana-iyana mwaha wumba wa niya. — Dho 27:17.

  • Siyawu; Mwango Siyawu.

    Ndina nowi Jebuz, yaali sidadi yoliba yaJebuzewu yakala epwathapwatha yomayelo nduwa yoJeruzale. Davidi nuthukula sidadi ela teto numagawo nyumba yaye, ndina nna osadduliwa withaniwaga “Sidadi ya Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Davidi nuutamihedha nikasa na Yehova wengo, Siyawu okala mwango wotaleleya wa Yehova. Vasogolova, ndina nna ononiwa epaddi yaatene ya mwango Moriya Waagiwe tempulu, teto malabo mamodha sidadi yaatene yoJeruzale yowithaniwana ndina nimodhave. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, madhu ala enolabihedhiwa mwamakalelo ooladdaniha. — Sal 2:6; 1Pe 2:6; Ovu 14:1.

T

  • Talentu.

    Mpimo munlubale Webarayiku wonyemela ni wanna muthengo. Yanyemela 34,2 kg Talentu eng’ono yagerego, yanyemela 20,4 kg. (1Dp 22:14; Mt 18:24). — Omusugwe Apendisi B14.

  • Tampa ya nikasa.

    Yaali tampa, namakutha awunyelesiyevo nikame namukutho Labo Nooleveleliwa Dhoothega. Ni Ebarayiku madhu ala enatapulela “okuneela” obe “othimiha” dhoothega.” Tampaya yasasanyiwe ni woru ya mwiiddi kadda epaddi wigapwehiwe kerubi. Malabo mamodha eneriwa “tampa” baahi. — Ole 25:17-22; 1Dp 28:11; Eb 9:5.

  • Tartaru.

    Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, ekalelo yedhari enaligana ni kambura, yeyo malabo a Nowe angero yavokedhiwiwawo. Va 2 Peduru 2:4, madhu elabihedhiwe owi tartaróo (“ovokedhiwa oTartaru”) eyo kinatapulela wihina angero ohiwelela yaathegile yeere ovokedhiwa oTartaru oyiihini (obe kambura yavati ni mburo wa yiihi winavokedhiwa amulugu ohukanna mabasa). Ohiya eyo, eyo enatapulela wihina aliwa ehiyelela onetiwa wokala odhulu, Mulugu ohatota manyazo wodhela wawigarawo odhulu wavokedha oyiihini wa mubuwelo wodhela aliwa oyelela onona efunelo ya Mulugu. Ninga munawogela Dholebela yiihi ela enatonyihedha wihina omakuthulo wa egumiwa, enajhehiwa otolosiwa vamodha nnamathogiwa Saddana Ddiyabo. Mowindala, Tartaru enatapulela ototiwa manyazo Waukalakala wangero yaale ohiwelela. Madhu ala kahiyo mamodhave ni madhu owi “muliddi woddiiha” elabihedhiwe va Ovuhulela 20:1-3.

  • Tempulu.

    Yaali nyumba yaamagiwe oJeruzale, vasogolova yahanle vamburoni va tabernakulu yeyo amwaana Ezarayeli yamwebedhiwawo Mulugu. Tempulu yoobajha yamagiwe ni Salomawu, vasogolova akudda Babiloniya ogujhula. Yanabiili yamagiwe ni Zorobabeli amwaana Ezarayeli egakumile oBabiloniya ninga adhaari, nuuvira mudhidhi Erodi Munlubale ovenyihedha. Dholebela dila dhowinjhivadhene enithana “Nyumba ya Yehova.” — Mt 21:13; Lu 11:51; 1Dp 29:1; 2Dp 2:4; Mt 24:1.

  • Thendderi ya mambesi.

     — Wasugwe madhu owi NIKOROTXA.

  • Thumba.

    Sakuddu asasanyiwa ni thebe na mwanenyama ninga na nakoro a mbuzi obe nimbila, nalabihedhiwa wihina apwehiwegemo vinyu. Vinyu muxa apwehiwa thumba nixa, mwaha alegelamo onokanna owali onafiyedha othungamiha thumbana. Thumbana nakala nixa nnonyamuwa, mbwenye thumba nawale mwaha wowitimana kannaliba otaala. — Jz 9:4; Mt 9:17.

  • Tiribunale.

    Dila dhowinjhivadhene mu Dhoolebela Dhegerego Dheekiristawu, onagiwana mburo wootaama oli vaddedderenivene vinagweleliwa ni sikadda, waali mburo anamathonga yakaratesiwavo wihina ewoge ni muthithi waathu ni yaafunaga wawaddela dhothoma dhewa. Madhu owi “tiribunale ya Mulugu” ni “tiribunale ya Kiristu” enatonyihedha makalelo Yehova analabihedhiye wihina aatorihe athu. — Ro 14:10; 2Ko 5:10; Ju 19:13.

Y

  • Yehova.

    Ni Emanyawa maletira ala mannayi a Tetragrama ni Ebarayiku enatapulela ndina na Mulugu), nnafwanyeya mBibiliyani muna dila dhokwaranya 7000. — Omusugwe Apendisi A5.

  • Yintelelo.

    Ethu, dhowera, dhopadduwa woneya wa ethu ehinoneya bure-bure enalabihedhiwa wihina etonyihedhe ethu enafuna wereya ovanene obe enereye osogolo. — Mt 24:3; Ovu 1:1.

  • Yoojha ya emahiyu ya Nabwiya.

    Yoojha ya pawu dhohukanna emela ni vinyu ninga nladdaniho na mwiili nnikame na Kiristu; wili makalelo owubuwela okwa wa Yesu. Dholebela dhinihina makiristawu enohowela wubuwela labo nna. Teto labo nna nnowithaniwa “Wubuwela.” — 1Ko 11:20, 23-26.

  • Yoviteya yotaleleya.

    Ekalelo ya efunelo ya Mulugu enadhela odhulu, enadidela okala yoviteyene ofiyedha Mulugu othoma omwaaddela ole anamusakuliye. — Mr 4:11; Ko 1:26.

  • Yovuhulela.

    Muthenga wovetheliwa teto podi okala madhu enadha wa Mulugu obe madhu awogiliye. Yovuhulela podi okala yohudhiha yovetheliwa, muthenga worumiwa ni wotoriha onadhela wa Mulugu obe mpaganyo onafuna wakwanela. — Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.

  • Yowobola.

    Mutheengo onaliviwa wihina ooboliwe muthu muudharini, mugoyini, muuthegani, aasinyusiwaga obe aawaddihedhiwaga ethu-siithu. Muthu koboliwa ni korowa baahi. (Iza 43:3) Yowobola yoliviwa yaafunaga woboliwa ethu-siithu. Motajhiha, ahima aatene oobajha aathu obe aanenyama amwaana Ezarayeli, mwinnyaya aali Yehova. Bumwahaya yowobola obe ethu yanna muthengo mmodhave, yoliviwa wihina ooboliwe muthu anaapara mabasa avayekiwa a Yehova wihina aaparege mabasa mamodha. (Nu 3:45, 46; 18:15, 16) Ng’ombe yoowali yatapuliwa vano empa muthu, yohoweleya yowobola wihina ooboliwena muliba ng’ombe wi ahipiwe. (Ole 21:29, 30) Mbwenye muthu ampa muthu mukwaye yapudhave, kafwanelela woboliwa. (Nu 35:31) Sohagalasa onona wihina Bibiliya onovaha thima mukutho Kiristu apelekiliye ninga yowobola wihina awobole athu owiwelela muuthegani ni muukwani. — Sal 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.

  • W

  • Walupa malamulo.

    Enaagana olupa Nlamulo obe ohiwelela. Mbibiliyani walupa malamulo “yoothega.” — Sal 51:3; Ro 5:14.

  • Weela; Othabwa weela.

    Ekalelo yathima ya Yehova; ekalelo ya ethu yootaleleya ni yoweela mwa dhaatedhene. (Ole 28:36; 1Sa 2:2; Ju 17:11) Yagiwagana athu (Mr 6:20; Dho 3:21), dhithu (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), mburo (Mt 4:5; Dho 7:33; Eb 9:1), ni mabasa (Ole 36:4), madhu oobajha Eebarayiku ni Eegerego enaagana ethu yootaleleya, yavayeka obe weeliha ethu ya Mulugu oweela; ethu esakuliwe wihina epariwena mabasa a Yehova. Mu Dholebela Dhegerego Dheekiristawu madhu owi “oweela” ni “weela” enagiwana ethu enasakuleliwa Mulugu. Teto madhu ala enolabihedhiwa wawogiwaga wodhela mweddelo woweela wa muthu. — 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

  • Wegeredha.

    Ndina navahiwa labo Sabadu ahinafiye. Labo nenno maJudewu yowegeredha dhithu dhaatedhene yahoweliwa labo na Sabadu nihinafiye. Labo nno namala nduwa namothelagamo, peeno nnithanihu Xixano, ndo Sabadu wambela. Malabo amaJudewu yambela txiguwo, okuthula mangwaana txiguwo. — Mr 15:42; Lu 23:54.

  • Wikubanyedha.

    Othabwa wukuuwa mwaha omuyelela muthu muukwani obe yopadduwa emodha yowuukuliha. Mudhidhi alebiwaga Bibiliya yaali elemelelo muthu wikubanyedha muwari mwa malabo owinjhivene. Ohiya wunlave baahi ni ndhu nootama, ninga makalelo owikubanyedha, yaali elemelelo owara guwo dhafwanelela mudhidhi yoole, ninga wihela nddora vamuru, otala dhowara dhawo ni ovada vathimarimani. Malabo mamodha vamakwelova yowithaneliwavo athu yakovelele wunla. — Esd 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Ju 11:33; Ovu 21:4.

  • Wineliwa.

    Ogwaddiwa nthuba obe thebe nomagomihedho wa yaano ya mulobwana. Abaraawu vamodha ni odhuulu waye yahaaddeliwa wihina yiineliwege, mbwenye peeno makiristawu kinahowela ohara nlamulo nna. Teto madhu ala enolabihedhiwa dhawogiwaga muselu dhimodha. — Wa 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3.

  • Wogowa.

    Mbibiliyani, enagiwana ele eli yeebaribari mowiwanana ni malagano a Mulugu enawoga wodhela ele eli yapama ni yabure. Ohiya eyo, enagiwana ekalelo yowogowa ya muthu vamentoni va Mulugu. — Wa 15:6; De 6:25; Sof 2:3; Mt 6:33.

  • Woneya.

    Dhipaddi dhimodha dha Dholebela Dhegerego Dheekiristawu, madhu ala enagiwana woneya wa Yesu Kiristu ninga Mwene, aambele athonga odhulu ni anathongave malabo yaala ookuthula. Woneya wula kawinagiwana odha wa mudhidhi vang’ono mbwenye wa mudhidhi wowinjhivene. — Mt 24:3.

  • Wulumela; wulumeliwa.

    Makalelo oothuusa obe omuganela obure muthu obe ethu-siithu. Wulumela makalelo dila dhowinjhivadhene muthu anawogiye vaari vaathu obe ogana wihina epadduwe ethu yabure. Madhuya yawogiwa ni Mulugu obe ni muthu arumiwe, wulumelawa winokanna thima ni kopolo wihina enere wereya osogolo. — Wa 12:3; Nu 22:12; Mr 11:21; Dho 23:12; Ro 12:14; Ga 3:10.

Z

  • Zewu.

    Aali mulugu munlubale aaGerego yaroromela amulugu owinjhiva. Barnabe agaali oListara athu amodhaya yomunyemula emwithanaga Zewu. Dholeba dhimodha dhafwanyiwe waddamela oListara, dhinowasoriha “anamakutha a Zewu” ni “Zewu aali mulugu a nduwa.” Mwanddeya Pawulo aagwenliye akumaga oMalta, osogolowa wahikanna ekwamuthu ya mulugu Zewu. — Dho 14:12; 28:11.

    Malivuru Emanyawa (2013-2025)
    Okume
    Volowa
    • Emanyawa
    • winviyari
    • Munafuninyu
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malamulo enarumedha
    • Política de Privacidade
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Volowa
    winviyari