Borapedi Bja Baali Ntwa Ditshekamelong Tša Ba-isiraele
Mo e ka bago nywaga e sekete, ntwa e ile ya kgatlampana ditshekamelong tša setšhaba sa Isiraele. Poifo ya go boifišwa ke ditumela-khwele le ditirelo tša kopano ya botona le botshadi ka lehlakoreng le lengwe di be di lwantšhana le tumelo le potego ya go se kwanantšhe ka go le lengwe. Ntwa ye ya lehu le bophelo e be e le twantšhano ya borapedi bja Baali malebana le borapedi bja Jehofa.
NA SETŠHABA sa Isiraele se be se tla kgomarela ka potego go Modimo wa therešo, yo a ba ntšhitšego Egipita? (Ekisodo 20:2, 3) Goba na ba be ba tla arogela go Baali, modimo yo a rategago wa Kanana, yo a bego a holofetša go nontšha naga?
Ntwa ye ya moya, yeo e lwelwego nywaga e dikete e fetilego, ke ya bohlokwa go rena. Ka baka la’ng? Moapostola Paulo o ngwadile gore: “Tšeo ka moka . . . di ngwadilwe xore e bê xo eletša rena ba re fihletšwexo ke bofêlô bya mabaka.” (1 Ba-Korinthe 10:11) Temošo ya motheo ya thulano ye e kgolo e tla ba e nago le morero kudu ge e ba re kwešiša gore Baali e be e le mang le seo borapedi bja Baali bo bego bo se akaretša.
Baali e be e le Mang?
Ba-Isiraele ba ile ba tseba ka Baali ge ba fihla Kanana mo e ka bago ka ngwaga wa 1473 B.C.E. Ba ile ba hwetša gore ba-Kanana ba be ba rapela medimo e mentši yeo e bego e sa fapane le medimo ya Egipita, gaešita le ge e be e e-na le maina a fapanego le dika tše dingwe tše di fapanego. Lega go le bjalo, Beibele e hlaola Baali bjalo ka modimo o mogolo wa ba-Kanana gomme dikutollo tša boepi bja marope di tiišetša maemo a gagwe a phagamego. (Baahlodi 2:11) Gaešita le ge Baali e be e se modimo yo a phagamego kudu wa medimo ya bona, e be e le modimo yo bohlokwa kudu go ba-Kanana. Ba be ba dumela gore o be a na le matla a go laola pula, moya le maru le gore ke yena a nnoši a bego a ka phološa batho—go akaretša le diruiwa tša bona le dimela—go se tswaleng goba gaešita le lehung. Ge go be go se tšhireletšo ya Baali, Mot e lego modimo wa tefeletšo wa ba-Kanana, ka ntle le pelaelo o be a tla ba wetša ka manyami.
Borapedi bja Baali bo be bo nyeuma ka ditirelo tša kopano ya botona le botshadi. Gaešita le dilo tša bodumedi tšeo di bego di tswalana le Baali, go swana le dikokwane tše kgethwa le dipala tše kgethwa, di be di laetša molaetša wa dikopano tša botona le botshadi. Go bonala dikokwane tše kgethwa—e lego mafsika goba matlapa a betlilwego ka tsela ya seka sa setho sa botona—se emela Baali, e lego karolo ya bonna ya kopano ya botona le botshadi. Dipala tše kgethwa ka lehlakoreng le lengwe, e be e le dilo tšeo di dirilwego ka kota goba dihlare tšeo di bego di emela Asera, molekane wa Baali le karolo ya bosadi.—1 Dikxoši 18:19.
Go gweba ka mmele tempeleng le dihlabelo tša bana e be e le dibopego tše dingwe tše kgolo tša borapedi bja Baali. (1 Dikxoši 14:23, 24; 2 Koronika 28:2, 3) Puku ya The Bible and Archaeology e re: “Ditempeleng tša ba-Kanana go be go e-na le bagweba-ka-mmele ba banna le ba basadi (banna le basadi ba ‘bakgethwa’) gomme mehuta ka moka e feteletšego ya kopano ya botona le botshadi e be e dirwa. [Ba-Kanana] ba be ba dumela gore ka tsela e itšego ditirelo tše di dira gore puno le mehlape di ate.” Bonyenyane seo e be e le go lokafatšwa ga bodumedi, gaešita le ge boitshwaro bjo bjalo bjo bo gobogilego ka ntle le pelaelo bo be bo ipiletša dikganyogong tša nama tša barapedi. Ka gona, Baali o ile a goketša ditshekamelo tša ba-Isiraele bjang?
Ke ka Baka La’ng e be e le bjo bo Gogelago Gakaakaa?
Mohlomongwe ba-Isiraele ba bantši ba be ba rata go diriša bodumedi bjo bo bego bo sa nyake mo go ntši go bona. Ka go rapela Baali ba be ba tla efošwa go latela Molao, bjalo ka wa Sabatha le dithibelo tše dintši tša boitshwaro. (Lefitiko 18:2-30; Doiteronomio 5:1-3) Mohlomongwe, katlego ya dilo tše di bonagalago ya ba-Kanana e ile ya kgodiša ba bangwe gore Baali o swanetše go kgahlišwa.
Mafelo a makgethwa a ba-Kanana ao a bego a tsebja e le mafelo a phagamego gomme a le dithokgweng tša dihlare mebotong ya dithaba, a swanetše go ba a ile a dira motheo o kgahlišago bakeng sa ditirelo tša pelego tšeo di bego di dirwa fao. Go se go ye kae, ba-Isiraele ba be ba se ba kgotsofala ka go ya leboelela mafelong a makgethwa a ba-Kanana; ba ile ba ba ba aga a bona. “Le bôná ba ikaxêla meboto, ba itirêla diswanthšô le dikôkwane mo mebotong ka moka le mo dihlareng tše di teteanexo.”—1 Dikxoši 14:23; Hosea 4:13.
Eupša sa pele-pele borapedi bja Baali bo be bo ipiletša nameng. (Ba-Galatia 5:19-21) Mediro ya nama e be e fetiša kganyogo ya puno e kgolo le mehlape e mentši. Kopano ya botona le botshadi e be e godišwa. Se se hlatselwa ke dihlwa-di-eme tše dintši tše di nyenyane tšeo di ilego tša epollwa, tšeo di nago le dibopego tše di feteletšego tša kopano ya botona le botshadi, tšeo di šupago go tsoša kganyogo ya botona le botshadi. Go ja, go tantsha le mmino go be go hlohleletša boitshwaro bjo bo gobogilego ka mo go feteletšego.
Re ka akanya ka tiragalo e tlwaelegilego ya mathomong a lehlabula. Lefelong le kgahlišago la tlhago, ba jele ka bojato gomme ba tutuetšwa ke beine, barapedi ba a tantsha. Tantshi ya bona ya pelego e reretšwe go tsoša Baali go se direng selo ga gagwe ga selemo e le gore naga e tle e šegofatšwe ka pula. Ba tantsha go dikologa dikokwane tša ditho tša botona le dikokwane tše kgethwa. Mesepelo, kudu-kudu ya bagweba-ka-mmele ba tempeleng ke yeo e tsošago kganyogo ya botona le botshadi le kganyogo ya nama. Mmino le batheetši ba a ba šušumetša. Go bonagala seremong sa go tantsha, batantshi ba e-ya ka diphapošing tša ngwako wa Baali bakeng sa dikopano tše di gobogilego tša botona le botshadi.—Numeri 25:1, 2; bapiša le Ekisodo 32:6, 17-19; Amosi 2:8.
Ba be ba Sepela ka Pono, e Sego ka Tumelo
Mola mohuta o bjalo wa borapedi bja nama o ile wa goga ba bantši, poifo gape e ile ya lebiša ba-Isiraele borapeding bja Baali. Ge ba-Isiraele ba be ba lahlegelwa ke tumelo ya bona go Jehofa, go boifa bahu, go ba le poifo ka bokamoso le kgahlego ya go kgahlišwa ke bonoge di ile tša ba lebiša go dirišeng bonoge gomme bjona bo be bo akaretša ditirelo tše gobogilego kudu. The International Standard Bible Encyclopedia e hlalosa kamoo ba-Kanana ba bego ba godiša moya ka gona e le karolo ya go rapela bagologolo ka gore: “Menyanya . . . e be e ketekelwa lebitleng la lapa goba mabitleng a mebotong ka ditirelo tša botagwa le botona le botshadi (mo gongwe e akaretša go ba le kopano ya botona le botshadi magareng ga ditho tša lapa) moo go bego go naganwa gore bahu ba tšea karolo.” Go tšea karolo mekgweng e bjalo e senyago ya go dirišana le meoya go ile gwa aroganya ba-Isiraele kudu le Modimo wa bona Jehofa.—Doiteronomio 18:9-12.
Medimo ya diswantšho—le ditirelo tšeo di tswalanego le yona—le yona e ile ya goga ba-Isiraele bao ba ilego ba rata go sepela ka pono e sego ka tumelo. (2 Ba-Korinthe 5:7) Gaešita le ka morago ga go bona mehlolo e makatšago ka letsogo le le sa bonagalego la Jehofa, ba-Isiraele ba bantši bao ba bego ba tlogile Egipita ba be ba nyaka segopotšo se se bonagalago sa gagwe. (Ekisodo 32:1-4) Ka mo go swanago, ba bangwe ba ditlogolwana tša bona ba ile ba kganyoga go rapela selo se se bonagalago bjalo ka medimo ya diswantšho ya Baali.—1 Dikxoši 12:25-30.
Ke Mang a Fentšego?
Ntwa ditshekamelong tša ba-Isiraele e ile ya kgatlampana ka nywaga-kgolo e mentši, go tloga ka nako ya ge ba be ba fihla melaleng ya Moaba pejana ga ge ba tsena Nageng ya Kholofetšo go fihla nakong ya go išwa ga bona Babele. Maemo a ile a bonagala a eya pele le morago. Ka dinako tše dingwe, bontši bja ba-Isiraele ba ile ba dula ba botegela Jehofa, lega go le bjalo gantši ba ile ba retologela go Baali. Lebaka le legolo la se e be e le go gwerana ga bona le batho ba baheitene bao ba bego ba ba dikologile.
Ka morago ga go fenywa ke madira, ba-Kanana ba lwele ka ditsela tše sa bonagalego kudu. Ba ile ba dula go bapa le ba-Isiraele gomme ba kgothaletša bafenyi ba bona go dira medingwana ya naga gore e be ya bona. Baahlodi ba sebete ba bjalo ka Gideoni le Samuele ba ile ba gana tshekamelo ye. Samuele o ile a kgothaletša batho gore: “Tlošang medimo e šele . . . xomme dipelo tša lena di dulê di lebile Morêna, le hlankêlê Yêna a nnoši.” Ka nako e itšego ba-Isiraele ba ile ba kwa kgothatšo ya Samuele gomme ba “tloša bô-Baali le bô-Asiterothe mo xo bôná, ba hlankêla Morêna a nnoši.”—1 Samuele 7:3, 4; Baahlodi 6:25-27.
Ka morago ga go buša ga Saulo le Dafida, Salomo nywageng ya gagwe ya morago o ile a thoma go direla medimo e šele dihlabelo. (1 Dikxoši 11:4-8) Dikgoši tše dingwe tša Isiraele le Juda di ile tša dira ka mo go swanago gomme tša ineela go Baali. Lega go le bjalo, baporofeta le dikgoši tše botegago, ba bjalo ka Eliya, Elisa le Josia ba ile ba etelela pele go lwantšhana le borapedi bja Baali. (2 Koronika 34:1-5) Go feta moo, nakong ye ka moka ya histori ya ba-Isiraele go be go e-na le batho bao ba ilego ba dula ba botegela Jehofa. Gaešita le nakong ya Ahaba le Isebele, ge borapedi bja Baali bo be bo le tlhoreng ya bjona, ba dikete tše šupa ba ile ba gana ‘go khunamela Baali.’—1 Dikxoši 19:18.
Mafelelong, ka morago ga gore ba-Juda ba boe bothopja Babele, ga go sa na go bolelwa mo go gongwe ka borapedi bja Baali. Go etša bao go bolelwago ka bona go Esera 6:21, bohle ‘ba ile ba ikgaogantšha le ditšhila tša ditšhaba, ba nyaka Morena Modimo wa Isiraele.’
Ditemošo go tšwa Borapeding bja Baali
Gaešita le ge borapedi bja Baali e le kgale bo timeletše, borapedi bjoo bja ba-Kanana le lekoko la lehono di na le selo se tee seo di swanago ka sona—go godiša kopano ya botona le botshadi. Dikgoketšo tša go gokeletša boitshwarong bjo bo gobogilego di bonala di tletše moyeng wo re o hemago. (Ba-Efeso 2:2) Paulo o lemoša ka gore: “Re emeletšane le matla a sa bonagalego ao a laolago lefase le la lefsifsi, le batseta ba moya ba tšwago ntlong-kgolo ya bobe ka boyona.”—Ba-Efeso 6:12, Phillips.
“Matla [a] a sa bonagalego” a Sathane a tutuetša boitshwaro bjo bo gobogilego bja botona le botshadi e le gore a dire batho makgoba moyeng. (Johane 8:34) Lekokong la lehono le le tlogelelago dilo, go ineela go tša botona le botshadi ga go dirwe bjalo ka tirelo ya pelego eupša go e na le moo, e le tsela ya go hwetša kgotsofalo ya motho ka noši goba go dira selo seo motho a se ratago. Le gona, dipolelo tša maaka ke tše fekeetšago ka mo go swanago. Ka boithabišo, mmino le tša papatšo, melaetša ya tša botona le botshadi e tlatšwa megopolong ya batho. Bahlanka ba Modimo ga se gore ba ka se kgongwe ke tlhaselo ye. Ge e le gabotse, bontši bja bao ba kgaolwago ka gare ga phuthego ya Bokriste ke batho bao ba ilego ba ineela mekgweng e bjalo. Ke feela ka go tšwela pele re gana dikakanyo tše tša boitshwaro bjo bo gobogilego mo Mokriste a ka dulago a hlwekile.—Ba-Roma 12:9.
Dihlatse tša bafsa ke tšeo di lebanego le kotsi ka mo go kgethegilego ka ge dilo tše dintši tšeo ba ka hwetšago e le tše di kgahlišago di bontšhwa ka tsela e gogelago go tša botona le botshadi. Seo e bilego se thatafatša ditaba ke ge ba swanetše go lebeletšana le tutuetšo ya bafsa ba bangwe ya go ba hlohleletša. (Bapiša le Diema 1:10-15.) Ba bantši ba ile ba tsena mathateng, ka mohlala dipokanong tše dikgolo. Bjalo ka borapeding bja Baali mehleng ya bogolo-golo, mmino, go tantsha le kgoketšo ya botona le botshadi di dira motswako o tagago.—2 Timotheo 2:22.
Mopsalme o ile a botšiša gore: “Lesoxana le ka thakxa bya’ng thsepelô ya lôna?” O ile a araba ka gore: “Ké xe le lôta Lentšu la [Jehofa].” (Psalme 119:9) Go fo swana le ge Molao wa Modimo o laetše ba-Isiraele go efoga ditlwaelano tša kgaufsi le ba-Kanana, Beibele e re lemoša ka dikotsi tša ditlwaelano tše di sego bohlale. (1 Ba-Korinthe 15:32, 33) Mokriste yo mofsa o bontšha go gola ga gagwe ge a gana dilo tšeo di ka goketšago nama eupša a tseba gore ke tšeo di gobatšago boitshwarong. Bjalo ka Eliya yo a botegago, re ka se ke ra dumelela dikgopolo tše di tlwaelegilego tšeo di feto-fetogago go re direla diphetho.—1 Dikxoši 18:21; bapiša le Mateo 7:13, 14.
Temošo e nngwe e mabapi le go lahlegelwa ke tumelo, “sebe se se re rarêlaxo.” (Ba-Hebere 12:1) Go bonala eka ba-Isiraele ba bantši ba be ba sa dumela go Jehofa, eupša ba be ba lebeletše go Baali bjalo ka modimo yoo a tlago šireletša dimela tša bona le go ba nea dinyakwa tša letšatši le letšatši. Mohlomongwe ba be ba nagana eka tempele ya Jehofa kua Jerusalema e be e le kgole kudu le gore go boloka melao ya gagwe go be go sa kgonege. Borapedi bja Baali bo be bo sa nyake dilo tše ntši e bile e le bjo bo bonolo—ba be ba bile ba ka thuntšhetša Baali diorelo ka godimo ga nywako ya bona. (Jeremia 32:29) Mohlomongwe ba ile ba arogela borapeding bja Baali ka go fo tšea karolo go tše dingwe tša ditirelo goba gaešita le ka go direla Baali dihlabelo ka leina la Jehofa.
Re ka lahlegelwa ke tumelo bjang, gomme ganyenyane-ganyenyane ra kgaogana le Modimo yo a phelago? (Ba-Hebere 3:12) Re ka thoma go lahlegelwa ganyenyane-ganyenyane ke tebogo yeo re bego re e-na le yona ka diboka le dikopano. Boemo bjo bjalo bja kgopolo bo bontšha go hloka kholofelo tokišetšong ya Jehofa ya “dijô [tša moya] ka lebaka la xôna.” (Mateo 24:45-47) Ge re fokodišitšwe ka mokgwa o bjalo, re ka hlephiša go “xomarêla Lentšu la bophelô” ga rena goba ra ba ra hlagolela dipelo tše pedi, mohlomongwe ra phegelela dilo tše di bonagalago goba boitshwaro bjo bo gobogilego.—Ba-Filipi 2:16; bapiša le Psalme 119:113.
Go Kgomarela Potego ya Rena ka go Tia
Ka ntle le pelaelo lehono ntwa e a lwewa mabapi le ditshekamelo. Na re tla dula re botegela Jehofa goba na re tla arošwa ke boitshwaro bjo bo hlephilego bja lefase le? Ka manyami, bjalo ka ge ba-Isiraele ba ile ba gogelwa mekgweng e šišimišago ya ba-Kanana, ba banna le basadi ba bangwe ba Bakriste lehono ba ile ba goketšwa go dira ditiro tšeo di lešago dihlong.—Bapiša le Diema 7:7, 21-23.
Go fenywa mo go bjalo ga moya go ka phengwa ge e ba, bjalo ka Moše re ‘gomarela Yoo re sa mmonego bjalo ka ge eka re a mmona.’ (Ba-Hebere 11:27) Ruri, re swanetše go “hlabanêla tumêlô.” (Juda 3) Eupša ka go dula re botegela Modimo wa rena le melao motheo ya gagwe, re ka lebelela pele nakong yeo ka yona borapedi bja maaka bo tla timelelago ka mo go sa felego. Go fo swana le ge borapedi bja Jehofa bo ile bja fenya borapedi bja Baali, re ka kgonthišega gore kgaufsinyane “xo tseba Morêna xo tlo tlala ’fase lohle bo-ka meetse xe a nabile lewatleng.”—Jesaya 11:9.
[Seswantšho go letlakala 28]
Musée du Louvre, Paris
[Seswantšho go letlakala 31]
Dikokwane tše kgethwa tše di senyegilego Gezer, tšeo di bego di dirišwa borapeding bja Baali