Ebla—Motse wa Bogologolo wo o Lebetšwego o Utollwa Lefsa

Ebla—Motse wa Bogologolo wo o Lebetšwego o Utollwa Lefsa

Selemong sa 1962, Paolo Matthiae, moepi wa marope wa Motaliana yo e sa lego mofsa, o ile a lekola naga ya borwa-bodikela bja Siria a sa kgonthišege ge e ba go e-na le selo seo a bego a tla se hwetša. Go be go naganwa gore motse wa Siria ga o na mafelo ao go ka epollwago dilo tša kgale go ona. Lega go le bjalo, go tšwa boeping bjo bo thomilwego nywageng e mebedi e latetšego kua Tell Mardikh yeo e lego dikhilomithara tše ka bago 60 ka borwa bja Aleppo, go ile gwa tšwelela seo ba bantši ba se bitšago ‘selo sa bohlokwa kudu seo se ilego sa epollwa lekgolong la bo-20 la nywaga.’

MENGWALO ya kgale e hlatsela gore go kile gwa ba le motse o bitšwago Ebla. Lega go le bjalo, go be go se na motho yo a tsebago moo motse wo o ka hwetšwago gona gare ga meboto e mentši yeo e lego lekatana kua Bohlabela bja Magareng. Mongwalo o mongwe o bolela ka Saragone e lego kgoši ya Akkad ge a fenya “Mari, Yarmuti le Ebla.” Mongwalong o mongwe, Kgoši ya Sumeria e lego Gudea o bolela ka mapolanka a mabotse ao a a hweditšego “dithabeng tša Ibla [Ebla].” Le gona leina Ebla le tšwelela kua Karnak ya Egipita lelokelelong la metse ya kgale yeo Farao Thutmose III a e fentšego. O ka kgona go kwešiša lebaka leo ka lona baepi ba marope ba ilego ba leka go hwetša motse wa Ebla.

Lega go le bjalo, boepi bjo bo ilego bja latela bo bile le katlego. Ka 1968, go ile gwa hwetšwa karolo ya sehlwa-seeme sa Ibbit-Lim, e lego kgoši ya Ebla. E be e e-na le keno e ngwadilwego ka leleme la se-Akkadia yeo e utollago gore sehlwa-seeme seo se be se neetšwe go modimogadi Ishtar, yo “a bego a ediša seetša kua Ebla.” Ee, boepi bja marope bo ile bja thoma go utolla “leleme le lefsa, histori e mpsha le setšo se sefsa.”

Kgonthišetšo ya gore Tell Mardikh e be e swana le Ebla ya bogologolo e tšweletše ka 1974/75 ge go be go utollwa diphaphathi tša mongwalo-kgwaro tšeo go tšona leina leo la bogologolo le bego le tšwelela leboelela. Le gona boepi bja marope bo utollotše gore motse wo o kile wa ba gona ka makga a mabedi. Ka morago ga go agwa la mathomo le go ba ga ona le tutuetšo, o ile wa senywa. Ke moka motse wa Ebla o ile wa tsošološwa, eupša wa senywa gape gomme wa lebalwa ka nywaga-kgolo e mentši.

Motse o Tletšego Histori

Bontši bja metse ya bogologolo bo be bo agilwe mafelong a tletšego mmu le santa, bjalo ka leo le lego magareng ga noka ya Tigris le ya Eforate, moo batho ba bego ba kgona go bjala dibjalo tše dintši. Metse ya mathomo yeo go bolelwago ka yona ka Beibeleng e be e le kua Mesopotamia. (Genesi 10:10) Go bonala eka leina Ebla le bolela “Lefsika le Lešweu,” e lego mafsika a motaga (limestone) ao motse wo o bego o agilwe godimo ga ona. Go bonala go ile gwa kgethwa gore motse o agwe lefelong le ka gobane mafsika a a motaga e be e le kgonthišetšo ya gore lefelong le go na le tshepedišo ya tlhago ya meetse, e lego selo sa bohlokwa ka ge lefelo le le be le le kgole le dinoka tše dikgolo.

Go na ga dipula tše di fokolago tikologong ya Ebla go be go dumelela batho go bjala mabele, merara le mehlware feela. Le gona tikologo yeo e be e le e swanetšego bakeng sa go rua diphoofolo, kudu-kudu dinku. Lefelo leo Ebla e bego e le go lona—magareng ga Molala wa Mesopotamia le Lebopo la Mediterranean—le dirile gore Ebla e be lefelo le lebotse bakeng sa go dira kgwebo ya mapolanka, mabje ao e sego a bohlokwa kudu le mabje a bohlokwa. Motse wo o be o le tikologong yeo go yona go dulago batho ba ka bago 200 000, bao 10 lekgolong ya bona e bego e dula motse-mošate.

Marope a mošate o mogolo a nea bohlatse bjo bogolo bja karolo e hlabologilego ya Ebla. Ka mošate go be go tsenwa ka kgoro ya bophagamo bja dimithara tše ka bago 12 go ya go tše 15. Mošate o be o ile wa katološwa go theoša le nywaga e le go kgotsofatša dinyakwa tša mmušo o matla tšeo di bego di oketšega. Bahlankedi ba ona ba be ba šoma ka tlase ga bolaodi bjo bo raraganego—kgoši le kgošigadi ba be ba thušwa ke “bakgomana” le “babuši.”

Go hweditšwe diphaphathi tša letsopa tše fetago 17 000 le dikarolo tša tšona. Mathomong mohlomongwe go be go e-na le diphaphathi tše feletšego tše ka bago 4 000 tšeo di bego di beilwe ka šedi dišelofong tša mapolanka. Diphaphathi tše di hlatsela bogolo bja kgwebo yeo e bego e dirwa Ebla. Ka mohlala, motse wo o be o gwebišana le Egipita, bjalo ka ge go bonala maswaong a bo-Farao ba babedi. Gantši mafsika a a be a ngwalwa ka mongwalo-kgwaro wa Sesumeria. Eupša tše dingwe di be di ngwadilwe ka se-Ebla, e lego leleme la Sejuda la bogologolo leo le bego le ka kgona go kwešišwa ka baka la diphaphathi tše. Batho ba bohlabela ba ile ba makatšwa ke go tseba ka leleme leo la Sejuda la kgale. Taba e nngwe yeo e ka go kgahlišago ke gore diphaphathi tše dingwe di na le malokelelo ao a ngwadilwego ka Sesumeria le se-Ebla. Puku ya Ebla—Alle origini della civiltà urbana (Ebla—Mathomo a Tlhabologo ya Ditoropo) e re diphaphathi tšeo ke “dipukuntšu tša kgale kudu tšeo re di tsebago.”

Go bonala motse wa Ebla o be o e-na le madira a matla, ka gobane mafsika a betlilwego a bontšha bahlabani ba bolaya manaba a bona goba ba tliša dihlogo tša ona. Lega go le bjalo, letago la Ebla le ile la fela ge Baasiria le Bababilona ba thoma go buša. Go thata go nyakišiša ditiragalo tšeo ka mo go feletšego, lega go le bjalo go bonala eka Saragone I (e sego Saragone yo go bolelwago ka yena go Jesaya 20:1) ke yena a thomilego go hlasela Ebla gomme a latelwa ke motlogolo wa gagwe e lego Naram-Sin. Bohlatse bjo bo epollotšwego bo bontšha gore dintwa tšeo e be e le tše šoro gomme ditlhaselo e le tše sehlogo.

Lega go le bjalo, go etša ge go boletšwe, ka morago ga nako e itšego motse o ile wa tsošološwa wa ba wa boela boemong bja wona bja go ba o bohlokwa tikologong yeo. Motse woo o mofsa o ile wa agwa go latelwa polane e rulagantšwego gabotse, e lego seo se ilego sa dira gore e be o mogolo kudu. Karolong e nngwe ya motse go be go e-na le lefelo leo le neetšwego go modimogadi Ishtar, yoo Bababilona ba bego ba mo lebelela e le modimogadi wa pelego. Mohlomongwe o ka no ba o tseba Ishtar Gate e tumilego yeo e epollotšwego maropeng a Babilona. Go bonala moago o mogolo ka mo go kgethegilego kua Ebla o be o dirišetšwa go bea ditau tšeo di bego di lebelelwa e le tše kgethwa go modimogadi Ishtar. Se se re lebiša bodumeding bja Ebla.

Bodumedi Kua Ebla

Go etša dinageng tše dingwe tša Bohlabela bja bogologolo, motse wa Ebla o be o e-na le medimo e mentši. E mengwe ya yona e be e le Baali, Hadada (leina leo le tšwelelago e le karolo ya maina a dikgoši tše itšego tša Siria) le Dagani. Badudi ba Ebla ba be ba tšhaba medimo ye ka moka. Ba be ba bile ba hlompha medimo ya ditšhaba tše dingwe. Boepi bja marope bo utolla gore dikgoši tša kgale tšeo di bego di dirilwe medingwana di be di rapelwa, kudu-kudu ngwaga-keteng wa bobedi B.C.E.

Badudi ba Ebla ba be ba sa bote medimo ya bona ka mo go feletšego. Le gona motse o tsošološitšwego wa Ebla o be o e-na le marako a mabedi ao a o dikologilego, e lego seo se bego se ka makatša manaba a mantši. Marako a ka ntle a be a katogane ka dikhilomithara tše ka bago tše tharo. A sa dutše a bonala gabotse.

Lega go le bjalo, gaešita le motse o tsošološitšwego wa Ebla o ile wa fedišwa. Go ka direga gore mo e ka bago ka 1600 B.C.E. Bahethe ba fedišitše motse wo wo o kilego wa ba matla kudu. Go ya ka sereto sa kgale, Ebla e ile ya “pšhatlwa bjalo ka sebjana sa letsopa.” E ile ya thoma go nyamelela. Lengwalo leo le ngwadilwego ke bahlabani ba bodumedi bao ba bego ba gwantetše Jerusalema ka 1098 le bolela ka lefelo le Ebla e kilego ya ba go lona, le bolela ka lona e le lefelo leo le lego lekatana leo le bitšwago Mardikh. Go be go bonala Ebla e lebetšwe, eupša e ile ya utollwa ka morago ga nywaga-kgolo e mentši.

[Lepokisi go letlakala 14]

EBLA LE BEIBELE

Sehlogo se se gatišitšwego ka 1976 ka makasineng wa Biblical Archeologist se ile sa tsoša kganyogo ya go nyaka go tseba ya diithuti tša Beibele. Monyakišiši wa seo se bolelwago ke diphaphathi tša mongwalo-kgwaro tša kua Ebla o itše go na le kgonagalo ya gore gare ga dilo tše dingwe, diphaphathi tšeo di na le maina a batho le mafelo ao nywaga-kgolo e mentši e latetšego go ilego gwa bolelwa ka ona ka Beibeleng. Ba bangwe ba ile ba thoma go ngwala gore kua Ebla go be go epolotšwe bohlatse bja gore pego ya Genesi ke ya therešo, mohlomongwe e le ge ba oketša go seo sehlogo se ge e le gabotse se se boletšego.a Mitchell Dahood wa Mojesuit o boletše gore “diphaphathi tša letsopa [tša kua Ebla] di re thuša go kwešiša dikarolo tše di sa kwešišegego tša Beibele.” Ka mohlala, o be a dumela gore di ka re thuša go rarolla “bothata bja gore leina la Modimo wa Isiraele le thomile go dirišwa neng.”

Ga bjale diphaphathi tše di hlahlobja ka mo go nepagetšego. Ka ge Seheberu le se-Ebla e le maleme a Sejuda, go na le kgonagalo ya gore maina a metse e mengwe goba batho ba bangwe bao go bolelwago ka bona a ka swana le ao go bolelwago ka ona ka Beibeleng. Lega go le bjalo, seo ga se bohlatse bja gore ke ona mafelo ao goba batho bao. Re sa dutše re tla bona gore dilo tšeo di utollotšwego Ebla di tla kgoma dithuto tša Beibele gakaakang. Ge e le mabapi le leina la Modimo, mongwadi wa sehlogo se se lego ka makasineng wa Biblical Archeologist o ganne go dumela gore o kile a re go bolelwa ka “Yahweh” diphaphathing tša Ebla. Go ba bangwe, leswao leo le fetolelwago e le ja leo le hweditšwego letlapeng le šupa go o mongwe wa medimo e mentši ya sehlopha sa medimo ya kua Ebla, mola ditsebi tše dingwe tše mmalwa di bolela gore e fo ba leswao la popopolelo. Go sa šetšwe gore therešo ke efe, ga le šupe go Modimo a nnoši wa therešo, Jehofa.—Doiteronomio 4:35; Jesaya 45:5, bapiša le PK.

[Mongwalo wa ka tlase]

a Bakeng sa tlhaloso ya kamoo boepi bja marope bo thekgago pego ya Beibele, bona kgaolo 4 ya puku ya Beibele—Na ke Lentšu la Modimo Goba la Motho? yeo e gatišitšwego ke Dihlatse tša Jehofa.

[Mmapa/Seswantšho go letlakala 12]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

Aleppo

Ebla (Tell Mardikh)

KANANA

SIRIA

LEWATLE LE LEGOLO

Noka ya Eforate

[Mothopo]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’