E Urianga Pipiria tei Taui i te Ao

I te akamataanga te peroveta a te Atua ko Mose i te tata i te Pipiria tere atu i te 3,500 mataiti i topa, kua rauka ua i tetai iti tangata meangiti okotai te tatau i te reira. (Deuteronomi 7:7) Kua pera oki no te mea kua rauka anake te au Tuatua Tapu i roto i te reo Epera mua o te reira iti tangata. Inara, kare e roa ka taui te reira.

TE TOTOA anga o te tuatua a te Pipiria e tona akakeu anga puapinga tikai na roto i te au anere mataiti kua tupu maata no tona urianga mua​—te Septuagint. Eaa ra te reira i maaniiai? E ka tika ainei te reira kia tuatuaia e e Pipiria teia tei taui i te ao?

E Urianga Akauruia?

I muri ake i to ratou tuikaa anga i Babulonia i te itu e te ono anere mataiti M.T.N., kua noo ua te au ngati Iuda e manganui i vao ake i te enua o Iseraela taito e Iuda. No te au ngati Iuda tei anauia i roto i te tuikaa, kua riro te reo Epera e ko te rua o te reo. I te toru anere mataiti M.T.N., te vaira tetai iti tangata ngati Iuda i Alexandria, Aiphiti​—e ngai maata no te peu o te Patireia Ereni. Kua kite te reira au ngati Iuda i te puapinga o te urianga i te au Tuatua Tapu i roto i te reo Ereni, ko to ratou reo tupuna ia i te reira taime.

Kia tae roa ki te reira taime, kua rekotiia te tuatua akauruia o te Pipiria i roto i te reo Epera, ma tetai au potonga meangiti tei piri vaitata atu ki te reo Arama. Ka takino ainei te tuatuaanga i te Tuatua a te Atua i roto i tetai reo tuke i au tupuanga ririnui o te akauruanga tu-Atua, penei te arataki katoa anga ki te au akamarama anga tarevake? Ka akatika ainei te au ngati Iuda uaorai, tei orongaia te Tuatua akauruia kia ratou, i te akono kore i te reira tuatua na roto i te urianga?​—Salamo 147:19, 20; Roma 3:1, 2.

Kua akatupu teia au maroanga i te tu ekoko. Inara, i te openga iora ko te manako e kare te au ngati Iuda e marama akaou ana i te Tuatua a te Atua kua puapinga maata atu i etai au tamanako anga katoatoa. Kua raveia te iki anga no te akapapa i tetai urianga o te Torah i roto i te reo Ereni​—te au puka mua e rima o te Pipiria, tei tataia e Mose. Te raveanga tikai o te urianga kua araiia e te tua taito. Kia tau ki te Letter of Aristeas, kua inangaro te tutara Aiphiti ko Ptolemy II (285-246 M.T.N.) i tetai kopi o te Penetatuku (me kore, Torah) kia uriia i roto i te reo Ereni no tana ngai vairanga puka ariki. Kua akamana aia e 72 aronga apiipii ngati Iuda, tei aere mai ki Aiphiti mei Iseraela mai e kua akaoti i te urianga i roto i te 72 ra. Kua tatauia i reira teia urianga ki te iti tangata ngati Iuda, tei akakite i te reira ei mea manea e te tika. I muri mai kua karanga te au tuatua anga pikikaa e kua tukunaia te tangata uri tataki tai i roto i tetai pia takake, inara kua aiteite ta ratou au urianga, kare rava tetai reta i tuke mei tetai. No te peu no runga i te aronga uri reo e 72, kua kiteaia teia urianga Pipiria Ereni e ko te Septuagint, kua akatumuia no runga i tetai tuatua Ratino te aiteanga “Itu Ngauru.”

Te akatika ra te maata anga o te aronga apiipii o teia tuatau e ko te Letter of Aristeas e tataanga ekokoia ia. Kua irinaki katoa ratou e ko te takainga no te urianga, kare e no ko mai ia Ptolemy II, mari ra no ko mai i te au arataki o te iti tangata ngati Iuda i Alexandria. Inara te au tataanga a te tangata ngati Iuda kimi kite o Alexandria ko Philo e te tangata tata tuatua enua ngati Iuda ko Josephus e pera katoa te Talmud te akaari katoatoa maira i te irinaki anga matauia i rotopu i te au ngati Iuda i te anere mataiti mua e kua akauruia mai te Septuagint ma te turanga aiteite ki te au Tuatua Tapu mua. Kare e ekoko anga kua tupu te reira au irinaki anga no te tauta anga kia arikiia te Septuagint e te iti tangata ngati Iuda i te ao katoa.

Noatu e te o ua maira te au puka e rima a Mose ki te urianga mua, i te openga iora ko te ingoa Septuagint te tuatua ra i te katoa anga o te au Tuatua Tapu Epera tei uriia i te reo Ereni. Te toenga o te au puka kua uriia i te au anere mataiti e tere atu i aru mai. Koi kore ei i te tauta anga taokotaiia, kua riro te maani anga i te katoa anga o te Septuagint ei tupu anga marie. Kua tuke te au tangata uri reo i to ratou tu karape e te kite i te reo Epera. Kua uriia te maata anga o te au puka ma te tika tikai, i tetai au taime kua pakari roa, ko etai au urianga ra kua mataratara ua. Te vaira tetai au tuanga meangiti i te au uri anga roroa e te poto. I te tae anga i te openga o te rua anere mataiti M.T.N., te au puka katoatoa o te au Tuatua Tapu Epera ka rauka i te tatauia i te reo Ereni. Noatu te au tupu anga tau kore, kua mamao atu te tupu anga o te urianga i te au Tuatua Tapu Epera i te reo Ereni i tei tapapaia atu e te au tangata uri reo.

Iapheta i Roto i te Au Puakapa o Sema

I te uriurianga i te Septuagint, te taiku ra te Talmud ia Genese 9:27: “E akaruke . . . ia Iapheta . . . kia noo i roto i te au puakapa o Sema.” (Megillah 9b, Talmud Babulonia) Te tuatua akatutu maira te Talmud e na roto i te manea o te reo Ereni o te Septuagint, kua noo a Iapheta (te metua o Iavana, te ngai i uanga mai ei te au Ereni) i roto i te au puakapa o Sema (te tupuna o te iti tangata Iseraela). Inara, ka rauka katoa kia karangaia e na roto mai i te Septuagint, kua noo a Sema i roto i te au puakapa o Iapheta. I akapeea?

I muri ake i te au autu anga o Alexander Maata, i te tuanga openga o te a anere mataiti M.T.N., kua raveia tetai tauta anga pakari i te akatotoa i te reo e te peu Ereni na roto i te au enua i autuia. Kua kapikiia teia akatereanga e ko te akonoanga Ereni. Kua kite te au ngati Iuda ia ratou uaorai i raro ake i te takino peu putuputu. Me tupu te peu e te apiianga Ereni, ka akaparuparuia te akonoanga tikai a te au ngati Iuda. Na teaa ra e tapu i te totoa anga o teia takino anga?

No runga i tetai akakoroanga tamanakoia o te au ngati Iuda i te urianga i te Septuagint, kua tuatua te tangata uri reo o te Pipiria ngati Iuda ko Max Margolis e: “Me tamanako tetai e kua akamata te iti tangata ngati Iuda i te manako o teia urianga, ka o mai tetai akakoroanga ke atu, koia oki, kia maani i te Ture ngati Iuda kia rauka ua ki te au tangata Kenitara e kia akapapu atu ki to te ao e kua rauka i te ngati Iuda tetai peu tei taemoemo atu ki te pakari o te Hellas [Ereni].” Penei te maanianga i te au Tuatua Tapu Epera kia rauka ua ki te ao e tuatua ra i te reo Ereni kua riro ei tu paruru anga i tetai uaorai e ei kaitamaki atu.

Ta Alexander akatere anga i te akonoanga Ereni kua maani i te reo Ereni e ko te reo i te pa enua katoa o te ao. Noatu i te nina angaia tona ngai e to Roma, kua vai rai te reo Ereni matauia (me kore, Koine) e ko te reo o te ngai okooko anga e te komunikeiti anga i rotopu i te au iti tangata. Me kua tupu teia na roto i tetai tauta anga akakoroia me kore ra e mea tupu natura ua, kua ariki vivikiia te urianga Septuagint o te au Tuatua Epera e te au tangata e manganui kare i te au ngati Iuda tei kore i matau i mua ana i te Atua e te Ture a te au ngati Iuda. E mea umere tikai te au tupuanga.

Au Poroteraita e te Aronga Mataku i te Atua

I te taeanga i te anere mataiti mua T.N., kua rauka ia Philo te tata e ko te “manea e te ngateitei o te tukuanga ture a Mose kare i akangateiteiia i rotopu i te au ngati Iuda anake, mari ra e etai au iti tangata katoa.” No runga i te au ngati Iuda e noo ra i vao ake ia Paretaina i te anere mataiti mua, kua tuatua te tangata tata tuatua enua ngati Iuda ko Joseph Klausner e: “E mea ngata i te irinaki e kua akaputuputu mai te au mirioni ngati Iuda ia ratou uaorai na te akaruke anga ia Paretaina meangiti. Ka maroia tetai kia tuatua e ko teia tupuanga maata te kapiti katoaia maira te au tane e te au vaine poroteraita ma te au numero maata.”

Inara, kare teia au tumu umere e akakite mai ana i te katoa anga o te tua. Kua akakite te tata ko Shaye J. D. Cohen, e poropeta no te tuatua enua ngati Iuda, e: “E manganui te au kenitara, te au tane e te au vaine, tei taui ki te akonoanga Iuda i te au anere mataiti openga M.T.N. e i nga anere mataiti mua e rua T.N. Inara, ko tei maata rava atu, ko te au kenitara tei ariki i tetai au tu takake o te akonoanga Iuda kare ra i taui ki te reira.” Kua tuatua a Klausner raua ko Cohen i teia aronga kare i taui ei aronga mataku i te Atua, e tuatua tei kitea putuputuia i roto i te au puka Ereni o te reira tuatau.

Eaa ra te tuke i rotopu i tetai poroteraita e te aronga mataku i te Atua? Te au poroteraita e aronga taui tikai, kua tamanakoia ei au ngati Iuda i te tu katoa no te mea kua ariki ratou i te Atua o Iseraela (te kopaeanga i etai au atua katoatoa), kua peritomeia, e kua kapiti atu ia ratou uaorai ki te iti tangata Iseraela. Ei tukeanga, kua tuatua a Cohen no runga i te aronga mataku i te Atua: “Noatu e kua akono teia au kenitara i te au ravenga ngati Iuda e manganui e kua akateitei na tetai ua atu tu i te Atua o te au ngati Iuda, kare ratou i kite ia ratou uaorai ei au ngati Iuda e kare i kiteaia e etai atu ei au ngati Iuda.” Kua akataka a Klausner ia ratou e “tu ua ra i te turanga i rotopu,” no tei ariki ratou i te akonoanga Iuda e kua “akono i tetai tuanga o ta te reira au peu, inara . . . kare i riro mai ei au ngati Iuda tikai.”

Penei kua inangaro etai pae i te Atua no te au uriuri anga ma te au ngati Iuda tei piri atu i te angaanga mitinari me kore ra na te kiteanga i te tuke i to ratou tu akono, peu, e te tu. Inara, ko te Septuagint te apinga maata i te tauturuanga i teia aronga mataku i te Atua i te apii no runga i te Atua ko Iehova. Koi kore ei e ravenga e kiteai te numero tikai o te aronga mataku i te Atua i te anere mataiti mua, kare e ekoko anga e na te Septuagint i totoa i etai kite no runga i te Atua na roto i te Patireia Roma. Na roto i te Septuagint, kua akanoo katoaia te akamata anga puapinga.

Na te Septuagint i Tauturu i te Akapapa i te Mataara

Kua riro te Septuagint ei mea meitaki i te totoaanga i te tuatua Kerititiano. E manganui te au ngati Iuda tei tuatua i te reo Ereni i rotopu i te aronga tei tae atu ki te akamataanga o te putuputuanga Kerititiano ia Penetekote 33 T.N. Tei rotopu katoa te au poroteraita i te aronga tei riro mai ei au pipi na Karaiti i te reira taime. (Angaanga 2:5-11; 6:1-6; 8:26-38) I te mea e kua akakoroia te au tataanga akauruia a te au apotetoro a Iesu e etai au pipi mua no te maata anga o te au tangata te ka rauka, kua rekotiia ratou i roto i te reo Ereni.a No reira, te au taiku anga e manganui mei roto mai i te au Tuatua Tapu Epera tei kiteaia i roto i te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano kua akatumuia ki runga i te Septuagint.

Etai papaki i te pae atu i te au ngati Iuda natura e te au poroteraita kua papa i te ariki i te tuatua o te Patireia. Te Kenitara ko Korenelio “e tangata akono i te Atua, e mataku oki aia i te Atua, e tona katoa ngutuare, e e oronga oki i te apinga e manganui no te tangata, e kare oki i tukumoe i te pure i te Atua.” I te 36 T.N., ko Korenelio, tona ngutuare tangata, e etai papaki tei akaputuputu mai ki tona kainga te au Kenitara mua i papetitoia ei au pipi na Karaiti. (Angaanga 10:1, 2, 24, 44-48; akaaite ia Luka 7:2-10.) I te teretere anga te apotetoro ko Paulo na roto ia Asia Minora e Ereni, kua tutu aere aia ki te au Kenitara e manganui tei kite takere i te mataku i te Atua pera katoa ki “te Eleni akamori [i te Atua].” (Angaanga 13:16, 26; 17:4, akaaite ia NW) Eaa ra a Korenelio e etai au Kenitara i papa uai i te ariki i te tuatua meitaki? Na te Septuagint i tauturu i te akapapa i te mataara. Kua tamanako tetai tangata apiipii e ko te Septuagint “e puka puapinga tikai e takake atu mei te reira e kare akamanakoia atu a Kerititome e te peu opunga.”

Kua Ngaro i te Septuagint Tona “Akauru Anga”

No te maata i te taangaanga o te Septuagint i te openga ra kua akatupu i te tupuanga kino i rotopu i te au ngati Iuda. Ei akaraanga, i roto i te au uriuri anga ma te au Kerititiano, kua karanga te au ngati Iuda e kua tarevake te urianga o te Septuagint. I te taeanga i te rua anere mataiti T.N., kua kopae tikai te iti tangata ngati Iuda i te urianga tana i akapaapaa i mua ana e kua akauruia. Kua kopae te au rapi i te tua taito o te aronga uri reo e 72, i te tuatuaanga: “Kua tupu i tetai taime e kua tata tetai aronga pakari e rima i te Torah na te Ariki ko Ptolemy i roto i te reo Ereni, e e ra kino tikai te reira no to Iseraela mei te ra i maaniiai te punua puakatoro auro, i te mea e kare te Torah e rauka i te uri tikaia.” Ei akapapu i tetai akatika anga pakari ma te au manako o te au rapi, kua akamana te au rapi i tetai urianga ou i te reo Ereni. Kua raveia te reira i te rua anere mataiti T.N. e tetai poroteraita ngati Iuda ko Aquila, e pipi na te rapi ko Akiba.

Kua akamutu te Septuagint i te taangaangaia e te au ngati Iuda, inara kua riro te reira e ko te “Koreromotu Taito” a te Akonoanga Katorika e akamata maira e tae ua atu i te mono angaia te reira e te Vulgate a Jerome i te reo Ratino. Noatu e kare e rauka i tetai urianga i te mono i te ngai o te tataanga mua, kua rave te Septuagint i tetai tuanga puapinga i te akatotoaanga i te kite no runga i te Atua ko Iehova e tona Patireia na roto ia Iesu Karaiti. E tikai, te Septuagint e urianga Pipiria tei taui i te ao.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tutu i te kapi 31]

Kua maramaia te “Septuagint,” e te au tangata e manganui ta Paulo i tutu aere atu

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 29]

Courtesy of Israel Antiquities Authority