Te “Septuagint” Puapinga i te Tuatau i Topa e Teia Tuatau

TETAI tangata mana no Etiopia mai te teretere atura ki te kainga mei Ierusalema mai. Iaia e aere atura i runga i tetai mataara i te metepara i rungao i tona kariota, te tatau maata ra aia mei tetai pokaikai tuatua akonoanga. Kua umere maata aia i te akatakaanga a te au tuatua tana e tatau ra e kua tauiia tona oraanga mei te reira taime maira. (Angaanga 8:26-38) Te tatau ra taua tangata ia Isaia 53:7, 8 mei te uri anga mua tikai o te Pipiria​—te Septuagint Ereni ra. Kua akono teia angaanga i tetai tuanga puapinga maata i te akatotoaanga i te tuatua o te Pipiria i te au anere mataiti katoa e kua tapaia te reira e e urianga Pipiria tei taui ra i te ao.

I naea e i raro ake i teea au turanga i akateateamamaoia ei te Septuagint? Eaa ra i umuumuiai taua urianga ra? Eaa te puapinga ta te reira i akapapu mai i roto i te au anere mataiti katoa nei? Eaa, me e apinga etai, te ka rauka i te Septuagint i te apii mai kia tatou i teia tuatau?

Akapapaia no te Au Ngati Iuda te Tuatua ra i te Reo Ereni

I te 332 M.T.N. te mati mai anga a Alexander Maata ki roto ia Aiphiti i muri ake i te akapouanga i te oire Phenisia o Turia, kua turouia aia ei tangata akaora. I reira kua patuia e ia te oire o Alekanederea, te ngai no te apiianga i te ao taito ra. I te anoanoanga i te akatotoa i te peu Ereni ki te au tangata te noo ra i roto i te au enua tei autuia, kua akamata mai a Alexander i te reo noa o te Ereni (Koine) i roto katoa i te ngai maata o tona patireia.

I te toru anere mataiti M.T.N., kua riro mai a Alekanederea ei ngai nooanga no te au tangata ngati Iuda. E manganui te au ngati Iuda i muri ake i te tuikaaanga i Babulonia ra kua noo ki roto i etai au tapere akatotoaia i vao ake ia Paretaina kua aere atu ki Alekanederea. Mei teaa ra te meitaki i teia au ngati Iuda i te kite anga i te reo Epera? Te akakite ra ta McClintock e Strong Cyclopedia e: “Kua kite meitakiia e i muri ake i te oki mai anga te au ngati Iuda mei te tuikaaanga i Babulonia, kua ngere i te tuanga maata i te kite matau anga i te reo Epera taito ra, te au tatau anga mei te au puka a Mose ra i roto i te au tunako i Paretaina ra kua akatakaia kia ratou i roto i te reo Kaledea . . . Te au ngati Iuda i Alekanederea penei e meangiti ua te kite i te reo Epera; ko to ratou reo matauia ko te reo Ereni o Alekanederea.” I te akaraanga, i Alekanederea kua tika te tuatau no te urianga i te au Tuatua Tapu Epera ra ki roto i te reo Ereni.

Ko Aristobulus, tetai ngati Iuda tei ora ana i te rua anere mataiti M.T.N., kua tata i tetai tataanga o te ture Epera ra kia uriia ki roto i te reo Ereni e kua akaotiia i te tuatau o te tutara anga o Ptolemy Philadelphus (285-246 M.T.N.). E tukeke te au manako i te aite anga o ta Aristobulus tuatua no te “ture.” Kua manako etai papaki e te taiku ra aia i te Penetatuku, koi tuatua ei etai penei te manako ra aia i te katoa anga o te au Tuatua Tapu Epera.

Noatu rai eaa te tu, kia tau ki ta te ikuiku anga e e vaitata e 72 aronga ngati Iuda apiiia tei o atu ki roto i taua uri anga tataanga mua o te au Tuatua Tapu ra mei te Epera ki te Ereni. I muri iora, kua taangaangaia te numero 70 ra. No reira, kua tapaia te urianga ko te Septuagint, tona aiteanga e “70,” e kua tataia e LXX, ko te numero Roma ia no te 70. Kia tae ki te openga o te rua anere mataiti M.T.N., kua rauka te au puka katoatoa o te au Tuatua Tapu Epera ra i te tatauia i roto i te reo Ereni. No reira, te ingoa Septuagint kua taikuia ki te au Tuatua Tapu Epera katoatoa tei uriia ra ki roto i te reo Ereni.

Kua Puapingaia i te Anere Mataiti Mua

Kua taangaanga maataia te Septuagint e te au ngati Iuda tuatua Ereni i mua ake e i te tuatau katoa o Iesu Karaiti e tana au apotetoro ra. E manganui te au ngati Iuda e te au poroteraita tei akaputu atura ki Ierusalema i te ra o Penetekote 33 T.N. no te tapere mai o Asia, Aiphiti, Libia, Roma, e Kerete​—te au ngai te tuatua Ereni ra te au tangata. Kare e ekoko anga e, kua tatau ua mai ratou mei te Septuagint ra. (Angaanga 2:9-11) No reira, kua mana teia urianga i te akatotoaanga i te tuatua meitaki i te anere mataiti mua ra.

Ei akatauanga, i te tuatuaanga ma te au tangata no Kurene, Alekanederea, Kilikia, e Asia, kua tuatua te pipi ko Setephano: “Kua unga aturā Iosepha i te tangata e tiki i tona metua ia Iakoba, e tona kopu-tangata katoa, e itu ïa ngauru ma rima.” (Angaanga 6:8-10; 7:12-14) Te tataanga Epera ia Genese pene 46 te tuatua ra i te numero o to Iosepha au kopu tangata e itu ngauru. Inara te taiku ra te Septuagint i te numero e itu ngauru ma rima. I te akaraanga, kua taiku mai a Setephano mei te Septuagint.​—Genese 46:20, 26, 27.

I to te apotetoro ko Paulo ra tutaka anga ia Asia Minora e Ereni i te rua e te toru o tana tutaka anga mitinari ra, kua tutu atu aia ki te aronga Kenitara e manganui tei mataku i te Atua e ki te “aronga Ereni tei akamori ra i te Atua.” (Angaanga 13:16, 26; 17:4, NW) Kua riro taua au tangata ra kia mataku i te Atua me kare kia akamori iaia no te mea kua rauka ia ratou te kite iaia mei te Septuagint ra. I te tutuanga ki teia au tangata tuatua Ereni ra, kua putuputu a Paulo i te taiku me kare i te akakite i etai au tuanga o taua uri anga ra.​—Genese 22:18; Galatia 3:8.

I roto i te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano e 320 taiku anga tika ua e te kapiti katoa anga penei e 890 taiku anga e te au papa anga ra no roto mai i te au Tuatua Tapu Epera ra. Te maata anga o teianei kua akatumuia ki runga i te Septuagint. Ei tupuanga, ko te au taiku anga tei raveia mai no taua urianga ra e kare no te au tataanga Epera, kua riro mai ei tuanga no te au Tuatua Tapu Ereni Kerititiano tei akauruia ra. Mei teaa ra te puapinga maata i teia tumu! Kua totou maira Iesu e e tutu aereia te evangeria o te Patireia e kako rava ake te ao katoa nei. (Mataio 24:14) Kia akaoti i teia, kua tuku a Iehova i tana Tuatua akauruia ra kia uriia ki roto i te au reo tuke tuke tei tatauia e te au tangata i te ao katoa.

Kua Puapingaia i Teia Tuatau

Te vaira te Septuagint ei mea puapinga maata i teia tuatau e te taangaangaia ra ei tauturu i te akakite mai i te au tarevake a te aronga tata ra penei kua o atu ki roto i te au tataanga Epera tei tata akaouia i muri akera. Ei akatauanga, te tataanga ia Genese 4:8, NW te tatau ra: “I muri ake i te reira kua tuatua atura Kaina kia Abela ki tona teina: [‘E aere atu taua ki roto i te kainga.’] No reira ia raua i roto i te kainga ra kua akamata a Kaina i te ta ia Abela tona teina ra e kua tamate atura iaia.”

Ko te takiota tuatua “e aere atu taua ki roto i te kainga” kare i kiteaia i roto i te au tataanga Epera tei tataia ra mei te tai ngauru anere mataiti T.N. mairai. Inara, te kapitiia maira te reira i roto i te au tataanga Septuagint taito e i roto oki i etai au taiku anga mua tokoiti ua ra. E tuatua ta te tataanga Epera ka akamata mai i te tuatua, inara kare ra te au tuatua i aru mai ana. Penei eaa ra tei tupu? Te vaira e rua nga takiota tuatua kapitiia maira te taopenga ra ma te tuatua “ki (roto) i te kainga.” Kua akakite ta McClintock e Strong Cyclopedia e: “Penei kua aere ke te mata o te tangata tata ra e taua tuatua [aiteite] . . . i te akakoreanga i nga takiota tuatua e rua ra.” No reira penei kua akaruke te tangata tata ra i te tuanga mua ra o te takiota tuatua te taopenga ra ma te tuatua “ki roto i te kainga.” Te taka meitaki ra, e ko te Septuagint, e etai atu au tataanga taito te vai nei, ka riro ei mea puapinga i te akatakaanga i te au tarevake i roto i te au kopi o te tataanga Epera i muri maira.

I tetai tua, te au kopi o te Septuagint te o katoa atura te tarevake, e i etai taime ko te tataanga Epera te taikuia ra ei akatikatikaanga i te Ereni. No reira, na te akaaiteite anga i te au tataanga Epera ma te reo Ereni e tetai atu au urianga reo ke ra ka riro mai ei akakiteanga i te au tarevake no te urianga pera katoa oki te au tarevake a te aronga tata akaou ra e te akapapu maira kia tatou i tetai urianga tika no te Tuatua a te Atua ra.

Te katoa anga o te au kopi o te Septuagint te vai nei i teia tuatau e no te a anere mataiti T.N. maira. Ko taua au tataanga e tetai au kopi no muri mai kare i tata ia te ingoa tu-Atua, Iehova, tei akaariia mai i te reo Epera e te Tetarakaramatona (YHWH). Kua mono atu teia au kopi i nga tuatua Ereni te “Atua” e te “Atu” i te ngai katoatoa i tataiai te Tetarakaramatona i roto i te tataanga Epera. Inara, kua kitea mai tetai apinga i Paretaina i etai 50 mataiti i topa tei akakite marama maira no teianei tumu. Kua kitea mai e tetai pupu akarakara i te au ana i te pae tai i te opunga o te Tai Mate i te au potopotonga mei etai au pokaikai pakiri taito ra a te au peroveta 12 ra (mei ia Hosea kia Malaki) tei tataia i te reo Ereni. Kua tataia teia au tataanga mei te 50 M.T.N. e te 50 T.N. I roto i teia au potopotonga mua nei, kare te Tetarakaramatona i monoia e te au tuatua Ereni te “Atua” e te “Atu.” No reira, te taiku anga i te ingoa tu-Atua ra i roto i te uri anga Septuagint mua ra o te au Tuatua Tapu ra kua akapapuia mai.

I te mataiti 1971 kua akakiteia te nenei anga i te au potopotonga o tetai pokaikai raupo taito ra (Fouad 266 papyri). Eaa ta teia au tuanga o te Septuagint, tei oki ra ki te rua me kare te anere mataiti mua M.T.N. ra, i akakite mai? Kua akaoraia mai te ingoa tu-Atua i roto ia ratou katoa. Kua oronga maira teianei au tuanga o te Septuagint i te au akakite anga ketaketa e kua kite oki a Iesu e tana au pipi o te anere mataiti mua ra e kua taiku oki i to te Atua ra ingoa.

I teia tuatau, ko te Pipiria te puka maata te uriia ra i te tuatua enua katoa. E tere atu i te 90 patene o te pamiri tangata nei te rauka ra kia tatau i tetai tuanga o te reira i roto i to ratou uaorai reo. Te mareka maata nei oki tatou no te tika anga o te urianga i te reo o teia tuatau, te New World Translation of the Holy Scriptures, te rauka nei i te katoa anga me kare i tetai tuanga e tere atu i te 40 reo. Te New World Translation of the Holy Scriptures​—With References te vaira te au anere ua atu au taiku anga i te tataanga i raro ake ki te Septuagint e ki etai atu au tataanga taito. E tika, te vai nei te Septuagint ei manako anga e e puapinga maata oki ki te aronga apiipii Pipiria i to tatou tuatau.

[Tutu i te kapi 26]

Kua akataka mai te pipi ko Philipa i tetai potonga tuatua tei tatauia mei te “Septuagint”

[Au Tutu i te kapi 29]

E putuputu te apotetoro ko Paulo i te taiku mei te “Septuagint”