Ugarit​—E Oire Taito i Raro i te Ata o Baala

I TE mataiti 1928, kua u atu te arote a tetai tangata pama Suria ki runga i tetai toka tei arai i tetai vaarua tei ki i te au karakaraea taito. Kare i rauka ana iaia i te akamanako i te puapinga o tana i kite. Te rongo anga i teia mea tei kiteaia, kua teretere atu tetai pupu aronga kimikimi anga taito no Varani mai tei aratakiia e Claude Schaeffer ki taua ngai ra i tera mai mataiti.

Kare i roa atu ana, kua ukeia mai tetai tataanga tei tauturu i te pupu kia akataka e kia kite mai i te au ingoa o te au ngai i akataneaia mei ta ratou ko anga. Ko Ugarit ia, “ko tetai o te au oire taito puapinga maata o te Itinga Vaitata.” Kua karanga te tangata tata ko Barry Hoberman e: “Kare atu e kiteanga kimikimi anga taito, kare i to te au Pokaikai o te Tai Mate, tei akakeu oonu atu ki to tatou maramaanga i te Pipiria.”​—The Atlantic Monthly.

Te Ngai e Tikoti Ei Nga Ara

Te kiteaia ra i te pae i tetai puku maunga ko Ras Shamra, i te Pae Tai o Metiterenia tei kiteaia i teianei e ko Suria i te tokerau, e oire puapinga maata e tei nooia e te au tangata tuketuke a Ugarit i roto i te rua mareniamu M.T.N. Kua koropiniia tona ngai e tetai tuanga tei tere atu i te 60 kiro mita mei ia Mt. Casius i te tokerau ki Tell Sukas i te tonga e e 30 ki te 50 kiro mita mei te Metiterenia i te opunga ki te O Orontes i te itinga.

E maata te au animara i roto i te ngai reva tau ua o Ugarit. I taua ngai ra te akatupuia ra te au ua titona, te inu orive, te uaina, e te vaie​—e au apinga kare e rava ana i Mesopotamia e Aiphiti. Pera katoa, te ngai e vaira te oire te kapiti atura ki te au ara okooko anga kua akariro i te reira e ko tetai au uapu maata i te pa enua. I Ugarit, e oko ana te aronga okooko mei Aegean mai, Anatolia, Babulonia, Aiphiti, e tetai atu ngai o te Itinga Rotopu i te au auri, te au apinga tanutanu, e tetai atu au apinga akatupuia i reira.

Noatu tona puapinga i te pae materia, e patireia a Ugarit tei raro atu i tetai. Tei vao roa i te tua tokerau o te Patireia Aiphiti taua oire ra e tae ua atu ki te kapiti angaia atu te reira ki te Patireia Heta e vai ra i te 14 anere mataiti M.T.N. Kua maroia a Ugarit kia tutaki atu e kia oronga atu i te au vaeau ki tona mana akaaere. I te akamataanga te “Au Tangata Moana”a i te takinokino ia Anatolia (Tureki rotopu) e Suria i te tokerau, kua umuumuia atu te au vaeau e te au pai o Ugarit e te au tangata o Heta. Tei tupu mai, kare a Ugarit i paruruia ana e kua takore pu ia i te 1200 M.T.N.

Akanoo Akaou Anga i te Tuatau i Topa

Kua akaruke mai te akapouanga o Ugarit i tetai puku maatamaata vaitata rai e 20 mita te teitei e te akapini ra e maata atu i te 25 eketea. E tai ono ua o teia ngai tei ko ia. I roto i te au ngai akataneaia, kua kitea mai e te aronga kimikimi anga taito te toenga o tetai are ariki maatamaata ma tetai au anere pia moe e te au aua e te takapini ra i etai 10,000 kuea mita. Kua rauka i taua are te vai tae, te au are pai, e tetai akanoonooanga ara repo. Kua akamaneaia te au apinga o te are ki te auro, te lapis lazuli, e te nio erepani. Kua kitea mai te au nio erepani tarai meitakiia. Kua akamanea atu te aua tiare e tetai ngai noonooanga i te tu mekameka o te are ariki.

Te oire e te aua takapiniia kua akatereia e te au iero o Baala e Dagan.b Ko teia au punanga iero, penei e 20 mita te teitei, kua akanooia tetai puta meangiti te arataki atura ki tetai pia i roto atu te mou ra i tetai tiki atua. Te arataki atura tetai ara kakenga ki tetai ngai paraa i reira e rave ana te ariki i tana au akamorianga tuketuke. I te po me kore i te tuatau o te uriia, penei ka tutungiia te mori purapura i te ngai teitei tikai o te au iero e rauka ei i te arataki meitaki mai i te au pai ki roto i te uapu. Ko te au matoro tei tuku i to ratou oki ora anga mai ki te atua uriia ko Baala-Hadad kare e ekoko anga e kua oronga i te au atinga tia e 17 toka tutau e kitea ra i roto i tona ngai tapu.

Tetai Kiteanga Puapinga o te Au Tataanga

Kua kitea mai e tauatini ua atu au toka karakaraea i roto i te au ngai akataneaia o Ugarit. Kua kitea mai te tataanga i te pae moni, i te pae ture, i te pae diplomatic, e no runga i te akaaerenga i roto i nga reo e varu, tei tataia i roto i nga tataanga e rima. Kua kitea mai e te pupu o Schaeffer te au reo kare i matauia e tae mai ki teianei​—kua tapaia e ko te reo Ugarit​—te taangaanga i te au papa toka punupunu e 30, tei riro mai e ko tetai o te au ara reta taito roa atu tei kitea mai.

I te pae mai i te ko anga mai i te au mea ua nei o te ra, tei roto i te au pepa tataanga Ugarit te akakiteanga maata mai o te au manako e te au rave anga akonoanga o te tuatau i topa. I te akaraanga kua aite te akonoanga a te Ugarit ki te au peu tei raveia ana e te au tangata Kanaana i te pae mai. Kia tau kia Roland de Vaux, ko teia au tataanga “e manako anga tau ia te akakite maira i te tu oraanga tangata i roto i te enua o Kanaana i mua atu te autuanga o Iseraela.”

Te Akonoanga i Roto i te Oire o Baala

E maata atu i te 200 atua e te au vaine atua te taikuia ra i roto i te tataanga Ras Shamra. Te atua maata rava ko El, te tapaia ra e ko te metua o te au atua e o te au tangata. E te atua uriia ko Baala-Hada “te akaoro ra i te au tiaorangi” e ko “te atu o te enua.” Te akatakaia maira a El ei tangata ruau ma te uruuru vaa teatea e te pakari tei tuke roa mei te au tangata ra. I tetai tua, e atua ketaketa e te aruaru a Baala te kimi ra i te tutara ki rungao i te au atua e te au tangata ravarai.

Penei paa kua tuatua taokiokiia taua tataanga i kitea mai i te tuatau akonoanga, mei te mataiti ou me kore te tuatau kokotianga. Inara, kare i taka meitaki te aiteanga tikai. I roto i tetai pee no runga i tetai maroanga i te taoonga tutaraanga, kua autu atu a Baala i ta El tamaiti akaperepere ra, te atua o te moana ko Yamm. Penei na teia autuanga i akariro i te au mataro kia irinaki e ka paruru a Baala ia ratou i te moana. I roto i tetai tamakianga kia Mot, kua autuia a Baala e kua eke mai ki te enua nei. Kua tupu maira te tuatau maro, e kua ope te au angaanga a te tangata. Kua tamate atu te vaine a Baala e te tuaine ko Anat​—e vaine atua o te inangaro e te tamaki​—ia Mot e kua akaora akaou mai ia Baala. Kua tamate atu a Baala i nga tamariki tamaroa a te vaine a El, ko Athirat (Asherah) e kua rauka akaou atu te terono. Inara kua oki mai a Mot e itu mataiti i muri mai.

Te uri ra etai i teia pee e e akairo ia no te aerenga mataiti o te au tuatau i taua taime ko te ua e oronga maira i te ora ka kore ei te vera pakari o te tuatau maana e ka oki akaou mai i te tuatau pururu anga rau. Te manako ra tetai ke e ko te aerenga mataiti e itu te piri atura ki te matakuanga o te onge e te tuatau maro. I nga turanga, kua manakoia to Baala tu teitei ei mea puapinga no te manuia te au angaanga a te tangata. Kua tuatua te tangata kite ko Peter Craigie e: “Ko te akakoroanga o te akonoanga a Baala koia oki kia akatinamou i tona tu teitei, koi vai teitei ei aia, i irinaki ei tana aronga akamori, e pera ua atu ei te au kai e te manu tei puapinga maata ki te ora o te tangata.”

Ei Paruruanga mei te Akonoanga Peikani

Tei taka papu i roto i te tataanga tei ko ia mai ko te kino anga o te akonoanga Ugarit. Te akakite ra The Illustrated Bible Dictionary e: “Te akaari maira te tataanga i te au tupuanga tau kore no te akamorianga i teia au atua; te manako pakari anga i te tamaki, te akaturi tapu, te inangaro tau kore e te tu marikonga kore.” Kua tuatua mai a De Vaux e: “Te tatauanga i teia pee, ka marama tetai i te manako rikarika o te aronga irinaki mou ia Iave e to te au peroveta ngateitei no teia akamorianga.” Ko te Ture ta te Atua i oronga ki te iti tangata taito o Iseraela e paruruanga ia mei taua akonoanga pikikaa.

Te manamana, te akara etu, e te purepure te rave putuputuia ra i Ugarit. Kua kimiia te au akairo e te au omen tau kore kare ua i roto i te au mea o te rangi ra e pera katoa ki roto i te au pepe pi tupu tau kore e te au ngakau o te au animara i tamateia ra. “Kua irinakiia ko te atua tei orongaia te manu atinga kua akapiriia e okotai te reira e kua kairo atu te mana o te atua ki roto i te tu o te animara,” i na te vaine tata tuatua enua ei ko Jacqueline Gachet. “Ko tei tupu mai, na te tatauanga i te au akairo e kiteaia ra i runga i teia au mero, kua rauka i reira te aerenga ki te vaerua o te au atua tei rauka i te oronga mai i te pauanga papu me kore papu kore ki tetai uianga no tetai au tupuanga a te tuatau ki mua me kore no te angaanga ka raveia i roto i tetai turanga takake.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av. J.C.) I tetai tua, kia kopae to Iseraela i taua au ravenga.​—Deuteronomi 18:9-14.

Kua patoi te Ture a Mose i te ainga ma te manu. (Levitiku 18:23) Akapeea teia ravenga i te manako anga ia i Ugarit? I roto i te tataanga tei kitea mai, kua rave a Baala i te ainga ma tetai punua puakatoro. “Me ka maroia e e kopapa to Baala mei to te toa puakatoro rai no taua angaanga,” i na tetai tangata apii kimikimi anga taito ei ko Cyrus Gordon, “kare tei reira e aite kia tuatuaia no tana au taunga tei akatutu akaou i tana peu angaanga.”

Kua akaueia to Iseraela e: “Auraka kotou e kotikoti i to kotou kopapa i te tangata mate ra.” (Levitiku 19:28) Inara, te ariuanga ki te matenga o Baala, kua “tipu a [El] i tona pakiri ki te matipi, kua tipupu iaia ki te varu vaa; kua tipu aia i tona koringo mata e te tanga.” Te peu o te kotikoti anga te kiteaia ra i roto i te aronga akamori ia Baala.​—1 Ariki 18:28.

I te akaraanga te akakite maira tetai pee Ugarit e ko te tunuanga i tetai punua puakanio ki roto i te u e tuanga ia o te peu anauanga tei matauia i roto i te akonoanga Kanaana. Inara, i roto i te Ture a Mose, kua akaueia to Iseraela e: “Auraka koe e tunu i te punua puakanio i te u o tona ra tinana.”​—Exodo 23:19.

Akaaiteanga Atu ki te Tataanga a te Pipiria

Kua uriia te tataanga Ugarit ma te tauturu o te Pipiria Epera. Kua akakite mai a Peter Craigie e: “E manganui te au tuatua i tataia ki roto i te tataanga Epera tona aiteanga kare i taka meitaki ana e, i tetai taime, kare i kiteia; kua manako ua te aronga uri i mua atu i te 20 anere mataiti, na roto i te au mea tuke tuke, i to ratou au aiteanga. Inara me ira mai taua nga tuatua ki roto i te tataanga Ugarit, ka marama uaia te aiteanga.”

Ei akaraanga, ko tetai tuatua Epera tei taangaangaia ia Isaia 3:18 te uriia ra e “au akana.” Te akakite katoa ra tetai tuatua Ugarit i te ra e te atua vaine o te ra. No reira, ko te au vaine o Ierusalema tei taikuia i roto i ta Isaia totou penei kua akamaneaia ma te au pine mei te ra e pera katoa te “au tarae marama nikau ra” ei akangateitei i te au atua Kanaana.

Ia Maseli 26:23 i roto i te tataanga Masorete, te “vaa koperepere, e te ngakau kino” te akaaiteia ra ki tetai karakaraea tei tapokiia e te “ota ario.” Te tuku ra te tumu tuatua Ugarit i te akaaiteanga e kia uriia “mei te apinga parai ki rungao i te karakaraea.” Ma te tau te uri ra te New World Translation i teia materi: “Mei te ario i tukunaia ki runga i te potonga karakaraea ra te au ngutu veravera ma te ngakau kino.”

E Tumuanga Ainei no te Pipiria?

Kua taki atu te akarakara meitaki anga i te tataanga Ras Shamra i etai aronga kimi kite kia tuatua e e au akatanoanga tetai tuanga o te Pipiria no te puka pee Ugarit. Te tuatua ra a André Caquot, e mema o te Ngai Akaaere Varani, no “te peu a Kanaana kua riro ei tumuanga no te akonoanga a Iseraela.”

No runga ia Salamo 29, kua tuatua a Mitchell Dahood o te Ngai Akaaere Pipiria no te Epitikopo i Roma e: “E akatanoanga ki te akonoanga Iave teia taramo no tetai imene taito a te au tangata Kanaana ki te atua uriia ko Baala . . . Vaitata rai ka rauka te au tuatua ravarai i roto i te taramo i te tata akaouia i roto i te tataanga taito a te au tangata Kanaana.” Kua tika ainei taua manako taopenga? Kare roa!

Te kite ra tetai atu au tangata kite i te au tu aiteite e tuatua akarava ua ia. Kua akaapa tetai ke i ta ratou i tapa e e tumuanga Ugarit ia. “Kare okotai tataanga Ugarit i aite atu ki te katoaanga o Salamo 29,” i na te tangata apiipii akonoanga ei ko Garry Brantley. “Kia tuatua e e akatanoanga a Salamo 29 (me kore i tetai atu irava Pipiria) no tetai peu peikani kare o te reira tumuanga e kitea ra.”

Te tika e te vaira te au tu aiteite o te tuatua akatutu, te pee aite ua, e te au tu akaari tuketuke e akapapuanga ainei e e akatanoanga ia? I tetai tua, te tapapaia ra taua tu aiteite. Te akakite maira The Encyclopedia of Religion e: “Ko te tumu no te aiteite o te tu e te manako koia oki no te peu matauia: noatu te puapinga o te enua e te manga tuke i rotopu i te Ugarit e to Iseraela, e tuanga ratou no tetai pupu maatamaata te peu tei akono i tetai pee e te au tuatua akonoanga matauia.” Kua taopenga i reira a Garry Brantley e: “E akamaramaanga tau kore i reira i te maro atu e kua akanoo te au irinakianga peikani i te tumuanga no te tataanga Pipiria no te mea ua nei e aiteite te tu o te reo.”

I te openga ra, e mea tau kia kiteaia e me te vaira etai tu aiteite i rotopu i te tataanga Ras Shamra e te Pipiria, e tua ua ia, kare i te mea pae vaerua. “Te kaveinga e te turanga akono i roto i te Pipiria [kare] e kiteaia i roto i te aronga Ugarit,” i na te tangata kimikimi anga taito ei ko Cyrus Gordon. E tikai, e maata roa te au tuke i to te au tu aiteite.

Papu e ka tauturu ua atu te apiianga Ugarit i te aronga apiipii i te Pipiria kia marama i te peu, te tuatua enua, e te tu akonoanga atua o te aronga tata Pipiria e te iti tangata Epera. Penei ka akakite mai te akaraanga matatio i te tataanga Ras Shamra i tetai aiteanga ou no runga i te au tangata Epera. Inara, tei maata rava, te akakite maira te au kimikimi anga taito Ugarit i te tuke i rotopu i te akamorianga tau kore ia Baala e te akamorianga tiama a Iehova.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Tataanga i te kapi 25]

Te au kiteanga kimikimi anga taito i Ugarit kua akamaata mai i to tatou maramaanga i te au Tuatua Tapu

[Mapu/Au Tutu i te kapi 25]

(No runga i teia, akara i te puka)

Patireia Heta i te 14 anere mataiti M.T.N.

MOANA METITERENIA

Eupharati

MT. CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SURIA

AIPHITI

[Au Akameitakianga]

Statuette of Baal and rhyton in the shape of an animal’s head: Musée du Louvre, Paris; painting of the royal palace: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Tutu i te kapi 25]

Au toetoenga o te ngai tomoanga ki te are ariki

[Tutu i te kapi 26]

Tetai pee taito Ugarit penei ka oronga mai i te tumu o te araianga Pipiria ia Exodo 23:19

[Akameitakianga]

Musée du Louvre, Paris

[Au Tutu i te kapi 27]

Patu toka o Baala

Mereki auro e akaari maira i tetai tutu kimi manu

Akatutu mai tetai tapoki pia nio erepani akamanea i tetai atua vaine anaunau

[Akameitakianga]

All pictures: Musée du Louvre, Paris