Au Pokaikai Tuatua i te Tai Mate​—Apinga Puapinga Kare e Tupu Akaou

I RARO i te ope o Wadi Qumran, i te tua tokerau opunga ra o te Tai Mate, te vaira etai au pueurikiriki anga taito. Kua tamanakoia te reira e ko te toenga o tetai aua tamaki o Roma, kare ratou i kiteaia atu ana e te aronga ko apinga taito. Inara i te 1947, te kitea anga mai te Pokaikai Tuatua i te Tai Mate a Isaia, kua akakeu teia kia tamanako akaouia te reira ngai.

Kare i roa ana kua kite mai te aronga apiipii i te au are no te au tangata akonoanga o te ngati Iuda. Te manako viviki i reira e kua uuna teia au tangata i te au pokaikai tuatua ki roto i te au ana i rotopu i te au maunga tariva i te pae ua mai. Inara i muri mai te akaraanga e kua tupu te ekoko anga ki te au kiteanga no runga i te reira.

Tetai Kiteanga Kare e Tupu Akaou

Kua matakite te au Petouini i te puapinga o te au tataanga taito ta ratou i kite takere. No reira i te 1952, te akamaara anga tetai tangata ruaine i tona mapu ou anga kua arumaki aia i tetai manu rererere kinokino e ngaro ua atu ki roto i tetai puta o te toka, te aro tu maira te ngai i kite ei aia i etai au potera e tetai mori inu taito, kua akamata akaouia tetai kimianga ou.

Te rauka ra rai i te tangata ruaine i te kite i te vaa o te ana i rotopu i te ngai tariva e te oonu o te au maunga tariva tikai. Kua riro mai ia ei ana maaniia e te tangata, i teianei kua kiteaia e ko te Ana 4. I reira kua kite mai te au Petouini i te au potonga o te au tataanga taito e vaitata i te tai mita i raro ake i te taua o te reira taime. Kare tetai o teia au potonga nei i tukuia ki roto i te au tia, no reira te maata anga kua pe, e kua kerekere, e te katukatu. Kare i roa ana kua kitea mai etai 40,000 potopotonga, te komonoanga e vaitata i te 400 au tataanga taito. Kua komonoia te au puka pouroa o te Tuatua Tapu Epera, ma te kore ia Esetera, i rotopu i te tai anere au tataanga taito o te Puka Tapu. E maata te au mea tei kiteaia mai mei roto i te Ana 4 kare te reira i neneiia ake.

Tetai o te au tataanga taito puapinga rava atu ko te au puka a Samuela, tei kopiia i roto i te rora takitai. Tona papaanga tuatua Epera, tei akonoia ie 47 koromu i roto i te 57 tei tamanakoia, e aiteite tikai ia ki tei taangaangaia e te aronga uri reo o te tataanga Greek Septuagint. Te vaira katoa te au potopotonga irava Ereni o te Septuagint mei ia Levitiku e Numero te oki ra ki muri i te tai anere mataiti M.T.N. Te taangaanga ra te tataanga taito o Levitiku i te IAO, no te Epera יהדה, te ingoa tapu o te Atua, kare i te Kyʹri·os Ereni, “Atu.”a

I roto i tetai potopotonga o Deuteronomi, te kapiti ra te papaanga tuatua Epera i te tuanga no te Deuteronomi pene 32, irava 43, tei kitea i roto i te Septuagint e tei tuatua akaouia ia Ebera 1:6: “E tuku i ta te Atua au angera katoatoa kia tautopa kiaia.” Ko teia te taime mua i kitea teia tuatua i roto i tetai ua atu tataanga taito Epera, te akakiteanga mai i tetai papaanga tuatua tei riro ei tumu ki te urianga Ereni. No reira kua rauka mai i te aronga apiipii i tetai kite anga oonu ki roto i te papaanga tuatua o te Septuagint, tei papa putuputuia i roto i te Tuatua Tapu Ereni Kerititiano.

Tetai pokaikai tuatua a Exodo kua kitea mai te reira e no te toru koata o te toru anere mataiti M.T.N., okotai o Samuela no te openga o te reira anere mataiti rai, e tetai pokaikai tuatua o Ieremia no rotopu i te 225 e te 175 M.T.N. E maata te au apinga tei kitea mai i te toru ki te tai anere M.T.N. no te kimi i te au taui anga i te au aerenga tataanga e te au reta tatakitai o te au piapa Epera e te Arama, tetai mea puapinga maata rava atu no te kimi anga i te tuatau o teia au tataanga taito.

Te Poitirere Anga i te Ana 11

I te openga, kua kimi meitakiia te ngai katoa takapini ia Qumran, e te au Petouini i te reira ngai e te aronga ko apinga taito. Inara, i tetai ra i te 1956, kua kite etai au Petouini i te au moakirikiri e onoono aere maira mei roto i te au puta i roto i te au maunga tariva o te tua tokerau o te Ana 1. Kua piki ratou ki runga e kua kitea mai tetai akaou ana, te ngai aerenga ki roto kua araiia te reira. E rua tane au toka purupururu tei tau kia akaateaia no te akaari i te reira. E mako tikai te au kiteanga i roto​—e rua tataanga taito ki katoa e e rima tuanga maata o tetai atu.

Te kiteanga puapinga rava atu ko te pokaikai tuatua manea o Salamo. Te petetue o te kiri te tamanakoia ra e penei e e pakiri punua puakatoro kare i te pakiri puakanio. Te katoa anga e rima aenga, e a kapi takake, e e a potopotonga e tere atu i te 4 mita i te roroa. Noatu e kua akono meitakiia te ngai o runga i teia pokaikai tuatua, kua pe tikai te ngai o raro. Te mataiti o te reira no te apa mua o te tai anere mataiti T.N. e tei roto e 41 au salamo i reira. Kua tataia te Tetarakaramatona ie 105 taime i te tu reta Epera taito, te akatupuanga i te reira kia kiteaia i roto i te tataanga koea Epera o te aerenga tuatua.

Tetai tataanga, o Levitiku, kua tata katoaia te reira ki roto i te tataanga taito Epera, inara no teaa te tumu no teia, kare ake rai te reira i rauka meitaki ake i te akamaramaia. Ko te reira te tata tuatua roa atu tei ora no te taangaanga anga i te tu tataanga, tei taangaangaia te aere anga te ngati Iuda ki te tuikaanga a Babulonia i te openga o te itu anere mataiti M.T.N.

Kua maramaia tetai kopi o tetai Targum, ko tetai tuatua akaou i te reo Arama o te puka a Iobu. Ko te reira tetai i rotopu i te au Targum tei tataia. Kua kitea mai rai tetai au tata tuatua anga o tetai atu au puka Puka Tapu i roto i te au ana ke ke. Akapeea teia au pokaikai tuatua pouroa i uuna meitakiiaʼi i roto i teia au ana?

Mei tei taikuia i mua atu, penei kua uunaia te reira e te au au tangata o Qumran. Inara tei kiteia mai, te akaraanga e penei na te au ngati Iuda e oro ra mei te au Roma i Iudea i te mataiti 68 T.N., i tuku ki reira, i mua ake i te akapou anga openga o Ierusalema e rua mataiti i muri mai. E ngai papa meitaki e te natura te metepara o Iudea no te au tataanga taito kare ua i roto i te au ana tei vaitata atu kia Qumran inara i roto i to reira e manganui ua atu te maire i te tua tokerau, takapini ia Ieriko, e ki te tua tonga, i te pae ia Masada. Mei teaa to tatou tu ariki no teia akono angaia! Te oronga maira ratou i te tika anga maata atu no te tu taui kore o te Tuatua akauruia a Iehova. E tikai, “kareka te tuatua a to tatou Atua, e tu ïa e rimua.”​—Isaia 40:8.

[Au Tataanga Rikiriki i Raro]

[Pia i te kapi 13]

E MAATA ATU AINEI KA TAE MAI?

Noatu e kua kiteaia mai e ngauru au mataiti i topa akenei, e maata tikai te au potopotonga Pokaikai Tuatua i te Tai Mate kare i neneiia. Kua akaapa The New York Times o Titema 23, 1990: “Pera katoa to ratou au tutu i te nenei anga kua mouia te reira e tetai pupu pirianga apiipii tei kopae i to ratou au taeake e kare i akatika kia neneiia i te maata anga o te au apinga tei ia ratou.” Inara, kua ripoti te pepa, e e taui anga tetai tei tupu ki teia pupu tata, penei ko te takainga teia no te aatianga “i te au pupu pirianga te takapini ra i te au pokaikai tuatua . . . , e maata atu i reira ta teianei ao ka kite no runga i tetai tuatau tuke ua ake rai i roto i te tuatua enua.”

[Akameitakianga no te Tutu i te kapi 12]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.