Aye so azo awara afa biani so Jésus ayeke lani na sese?

“A SÛ na ndo tênë aye so afa na gigi so Jésus ayeke lani dä.” A yeke wara tënë so na ndo kozo lembeti ti Biblical Archaeology Review (novembre/décembre 2002). Kozo lembeti so afa mbeni sanduku so a yeke zia bio ti azo so akui na yâ ni, so a wara na Israël. A-Juif ayeke sala lani kusala mingi na asanduku tongaso teti kete ngoi, na popo ti kozo siècle kozoni na ngoi ti e nga na ngu 70 ti ngoi ti e. Ye so asala si sanduku so aduti mbilimbili kota ye mingi ayeke lani atënë na yanga ti Araméen so a sû na ndo ni. Awagingo nda ti ye ayeda na tënë so: “Jacques, molenge ti Joseph, ita ti Jésus.”

Na lege ti Bible, Jésus ti Nazareth ayeke na mbeni ita ti koli so iri ti lo ayeke Jacques so a bâ lo tongana mbeni molenge ti Joseph, koli ti Marie. Na ngoi so Jésus Christ ayeke fa ye lani na gbata so a dü lo dä, bê ti azo so amä lo adö, na ala hunda tënë ala tene: “Lo so ayeke Molenge ti charpentier ni pëpe? Iri ti mama ti Lo ayeke Marie pëpe? iri ti aita ti Lo ayeke Jacques, Joseph, Simon, na Jude pëpe? Na aita ti Lo ti wali kue ayeke na popo ti e pëpe?”​—Matthieu 13:54-56; Luc 4:22; Jean 6:42.

Biani, atënë so a sû na ndo sanduku ni ague legeoko na tënë so a tene na ndo Jésus ti Nazareth. Tongana Jacques, so a sala tënë ti lo na ndo sanduku ni, ayeke biani ândö ita ti Jésus Christ na mbage ti mama, tongana ti so André Lemaire, mbeni wandara na ndo atënë so a sû ni giriri nga wasungo article na yâ mbeti-sango ti Biblical Archaeology Review so a sala tënë ni kozoni na nduzu ge atene, a lingbi fade ti duti “ngbele fä so ayeke nde na ti Bible na ndo aye so azo awara so afa na gigi dutingo na fini ti Jésus.” Hershel Shanks, wayinda ti mbeti-sango ni atene so sanduku so “ayeke mbeni ye so zo alingbi ti ndu ni nga ti bâ ni, mbeni ye so akiri na zo kâ na ngoi so kota koli so ahon kue ayeke lani na ndo sese.”

Ye oko, a-iri ota so alingbi ti diko ni polele, so a sû na ndo sanduku ni, amû ndo kue na kozo siècle. Tongaso, a lingbi ti wara na yâ mbeni sewa iri ti azo tongana Jacques, Joseph na Jésus, so ayeke ti sewa ti Jésus Christ pëpe. Lemaire afa so: “Na Jérusalem, na ngoi ti awagame use kozoni na ngu 70 ti ngoi ti e, a yeke wara peut-être . . . azo ndulu na 20 so a lingbi ti hiri ala ‘Jacques, molenge ti Joseph, ita ti Jésus.’ ” Ye oko, lo bâ so aye mingi alingbi ti fa so iri ti Jacques so a sû na ndo sanduku ti abio ni ayeke lani iri ti ita ti Jésus Christ na mbage ti mama.

Mbeni ye ayeke nga dä, so asala si ambeni zo amä na bê so iri ti Jacques so a sû na ndo sanduku ni, ayeke ândö tâ ita ti Jésus Christ na mbage ti mama. Atâa so a yeke lani mbeni ye so amû ndo kue ti sala tënë ti babâ ti mbeni zo so akui na yâ atënë so a sû ni na ndo asanduku tongaso, a yeke ngangu mingi ti wara mbeni so asala tënë ti ita ti zo ni ti koli. Tongaso, awagingo nda ti ye amä na bê so a lingbi Jésus ni aduti mbeni zo so ayeke kota mingi, tënë so apusu ala ti pensé so lo yeke ândö Jésus Christ, zo so asigigi na lege ti vorongo ti aChrétien.

A yeke biani sanduku ti abio ti Jacques?

Sanduku so azia abio na yâ ni ayeke nyen? A yeke mbeni sanduku so azia na yâ ni abio ti mbeni zo so akui na peko ti so tele ti zo ni abuba kue na yâ dukua. Azo anzi lani asanduku mingi na yâ ando ti lungo zo na tele ti Jérusalem. Sanduku so na ndo ni a sû iri ti Jacques asigigi na popo ti azo so akä aye ti giriri, pëpe na yâ ando ti zingo dû so ngorogbia ayeda na ni. Azo atene mveni ti sanduku ni avo ni na ngu 1970 na nginza mingi pëpe. Tongaso, a hinga mbilimbili pëpe ndo so sanduku ni alondo dä. Pakara Bruce Chilton ti Bard College, New York, atene: “Tongana mo lingbi pëpe ti fa ndo so a wara mbeni sanduku nga ndo so lo yeke ândö dä a sala ndulu na angu 2 000, mo lingbi pëpe ti londo ti fa so mbeni kamba ayeke na popo ti sanduku ni nga na azo so lo lingbi peut-être ti sala tënë na ndo ala.”

Teti so azo ti gingo ye na gbe ti sese alingbi ti fa nda ti ye ni mbilimbili pëpe, ti kanga dû ni, André Lemaire atokua sanduku ni na Ndokua ti gingo yâ ti sese ti kodoro ti Israël. Kâ, awandara ni ayeda so a sala sanduku ni na mbeni tênë na kozo wala use siècle ti ngoi ti e. Ala fa so “a wara lani pëpe mbeni ye so afa so a sala kusala na mbeni gbakuru ti ngoi ti e.” Ye oko, The New York Times ahunda tënë na awagingo nda ti Bible so ala tene: “Ambeni ye ayeke dä so alingbi peut-être ti mû lege ti zia kamba na popo ti sanduku ni na Jésus, me aye ni aluti mbilimbili kue pëpe.”

Mbeti-sango Time atene so “laso ndulu na azo kue so ahinga ndo ayeda so Jésus ayeke lani na sese.” Ye oko, azo mingi abâ so a lingbi a zia na ndo atondo ti Bible, ambeni ye so afa na gigi so Jésus ayeke dä. A lingbi aye so azo awara na gbe ti sese aduti tâ ye so amû lege na zo ti mä na bê na Jésus Christ? Ye wa afa na e biani so giriri “kota koli so ahon kue ayeke lani na ndo sese”?

[Lingu ti afoto na lembeti 3]

Na gati, sanduku so a zia abio ti Jacques dä: AFP PHOTO/J.P. Moczulski; na koti, atënë so a sû ni: AFP PHOTO/HO