Mbaï ti fini

Gbâ ti anzoni ye ndali ti batango bibe ti missionnaire

TËNË TI TOM COOKE

A yeke na mbeni bekombite na ngu 1971. Ndo adê kpô. Mo ye ti bâ, angombe ato nda ti toto kirikiri. Alê ti ngombe ayeke kpe na yâ ti akeke ti gbagba ti e. Nyen la asi so? A ninga pëpe, e mä so a sala coup d’état, na so Watongoro Idi Amin aga gbia ti Ouganda.

NGBANGA ti nyen mbi na wali ti mbi, Ann, e zia Angleterre, kodoro so ayeke kpô mingi, e gue na kodoro ti Afrika so ayeke kpô pëpe so? Mbi pensé so mbi yeke zo so aye kamême ti bâ afini ndo. Me a yeke kozoni kue tapande ti wâ ti babâ na mama ti mbi teti kusala ti Royaume si adü na yâ mbi bibe ti missionnaire.

Mbi dabe ti mbi na lango ti août, ngu 1946, tongana babâ na mama ti mbi atingbi na aTémoin ti Jéhovah. Ndowa asala lani mingi na lango ni so. Ala luti na yanga-da na ala yeke sala tënë na azo use a ninga. Azo so, Fraser Bradbury nga Mamie Shreve, akiri aga fani mingi, nga na yâ ti anze so aga na pekoni, fini ti sewa ti e achangé ngangu.

Kpengba tapande ti babâ na mama ti mbi

Babâ na mama ti mbi amû lani mbage ti ala na yâ akusala mingi ti kodoro ni. Na tapande, kete kozoni si ala to nda ti manda Bible, a yeke wara gbâ ti akota foto ti Winston Churchill na yâ da ti e. Na ngoi ti kota vote so a sala na yâ kodoro ni kue na peko ti bira, da ti e aga ndo ti mbeni bungbi ti azo ti mbeni kama-poroso. Sewa ti e ahinga nga akota zo ti yâ ti Église nga na ti kodoro ni. Atâa so mbi yeke lani gi na ngu gumbaya na ngoi ni kâ, mbi bâ lani tongana nyen bê ti afami ti e aso tongana ala bâ so e yeke ga aTémoin ti Jéhovah.

Tapande ti salango ye na bê kue nga na mbito pëpe ti aTémoin so e yeke bungbi na ala apusu babâ na mama ti mbi ti mû mbage ti ala na yâ kusala ti fango tënë. A ninga pëpe, babâ ti mbi ayeke mû adiskur na lege ti mbeni haut-parleur, na kota ndo ti kango ye ti Spondon, kodoro ti e. Na oko ngoi ni, e amolenge ni, e yeke luti ti e na ando so ayeke dandara, e yeke gbu Tour ti Ba Ndo na Réveillez-vous! na tïtî e. Ti tâ tënë ni, tongana amolenge so mbi na ala e yeke gue na ekole legeoko aga ndulu na mbi, mbi ye lani ti linda dû.

Tapande ti babâ na mama ti mbi apusu yaya ti mbi ti wali, Daphne, ti mû kusala ti pionnier. Na ngu 1955, lo sala Ekole ti Galaad, na a tokua lo tongana missionnaire na Japon.a Me ngambe ti mbi ti wali, Zoe, azia ti lo ti sala na Jéhovah.

Na oko ngoi ni, mbi hunzi mbeti ti mbi na mandango kode ti lekengo afoto na ndo ti lembeti. Na ngoi ni kâ, kota tënë so agbu bê ti akamarade ti mbi ti klase ni mingi ayeke tënë ti gbungo zo na ngangu ti lï turugu. Tongana mbi tene na ala so yingo-ti-hinga ti mbi amû lege na mbi pëpe ti ga turugu, ala bâ ni tongana tënë ti ngia. Ye so amû lege na mbi ti sala lisoro mingi na ambeni élève ni na ndo Bible. A ninga pëpe, a kanga mbi teti nze 12 ndali ti so mbi ke ti lï turugu. Mbeni élève ni so asala lani nzara ti tënë ti Bible aga na pekoni wali ti mbi. Me mbi yeke zia Ann ti fa na mo tongana nyen lo hinga tâ tënë.

Lege so Ann ahinga na tâ tënë

“Sewa ti mbi ayeke gue lani na église pëpe, na mbi wara batême na yâ mbeni lege ti vorongo oko pëpe. Me mbi ye lani ti mä tënë ti Nzapa mingi, na mbi yeke gue na a-église kue so akamarade ti mbi ayeke gue dä. Me a yeke gi na ngoi so mbi mä pendere lisoro so Tom na mbeni Témoin asala na a-élève ti ekole ni si mbi sala nzara ti hinga Bible. Tongana a kanga Tom na mbeni Témoin ni so ngbanga ti so ala ke ti lï turugu, bê ti mbi aso.

“Mbi ngbâ lakue ti tokua mbeti na Tom na ngoi so lo yeke na da ti kanga, na nzara ti mbi ti hinga Bible akiri akono. Tongana mbi gue na Londres ti manda mbeti ti mbi kâ, mbi yeda ti tene Muriel Albrecht aga amanda Bible na mbi. Muriel ayeke lani missionnaire na Estonie, na lo nga na mama ti lo amû maboko na mbi mingi. Ayenga kete na pekoni, mbi to nda ti gue na abungbi na ti luti na tele ti Victoria Station ti fa Tour ti Ba Ndo na Réveillez-vous! na azo so ayeke hon.

“Mbi sala lani bungbi na Kongregation ti Southwark, na mbongo ti Londres. Kâ, aita ni ayeke ti akodoro nde nde, na mingi ni ayeke na aye mingi pëpe na lege ti mitele. Atâa so mbi yeke lani mbeni wande, ala mû mbi tongana mbeni oko ti ala. Ndoye so ayeke na yâ kongregation ni so la apusu mbi biani ti bâ so a yeke tâ tënë, na mbi wara batême na ngu 1960.”

Lakue na oko nzara ni, me aye agbian

Mbi na Ann, e mû tele na ngu 1960, na e ye ti mû kusala ti missionnaire. Me dutingo ti e agbian tongana a tene na e so Ann ayeke na ngo. Na peko ti so e dü Sara, molenge ti e ti wali, mbi na Ann, e yeke lakue na nzara ti gue na mbeni kodoro so a hunda ti wara awafango tënë ti Royaume dä mingi. Mbi sû mbeti ti hundango kua na gbâ ti akodoro. Na nda ni, na mai 1966, mbeni mbeti alondo na Gbenyongbia ti fango mbeti ti Ouganda, a tene na mbi so lo wara mbeni kua ndali ti mbi. Me, na ngoi ni so, Ann ayeke na ngo ti use molenge ti e. Ambeni zo ayeke hunda tele ti ala wala a yeke tâ ye ti ndara ti tene e bi bê même ti gue kâ. E gue e bâ docteur ti e, na lo tene: “Tongana ala ye ti gue, a yeke nzoni ala mû lapara hio kozoni si ngo ti wali ti mo asi nze mbasambala.” Tongaso, hio e mû lapara e gue na Ouganda. Ye so asala si ababâ na mama ti e abâ Rachel pëpe, use molenge ti e ti wali, juska lo wara ngu use. So fadeso e mveni e yeke na atarä, e hinga fadeso nzoni mingi bibe ti gbanzingo ye so ababâ na mama ti e afa lani.

Singo ti e na Ouganda na ngu 1966 aduti lani ye ti dongo bê na ti mbito. Na ngoi so e yeke sigigi na yâ ti lapara ni, nzoroko ti aye nde nde kâ apika lê ti e. Ala za ngangu. Kozo ndo so e gue e lango dä ayeke lani na mbeni kete gbata ti Iganga. Iganga ayo kilomètre 50 na Jinja, mbeni gbata so ayeke na lingu ti Ngu ti Nil. A-Témoin so ayeke lani ndulu na e ayeke mbeni kete groupe na Jinja. Amissionnaire tongana Gilbert na Joan Walters, nga na Stephen na Barbara Hardy si ayeke bâ lani lege ti groupe so. Mbi hunda ti tene a tokua mbi ti sala kua na Jinja, si mbi lingbi mû maboko na groupe so nzoni mingi. Kete na peko ti so e dü Rachel, e gue na Jinja. Kâ, e wara ngia ti duti na yâ kete groupe ti aTémoin be-ta-zo, so na pekoni akono aga use kongregation ti Ouganda.

Fango tënë na sewa na kodoro wande

Ti mbi na Ann, ndo so e soro ti gue dä ayeke lani tâ nzoni mingi ndali ti sewa ti e. E wara ngia ti sala kua na tele ti amissionnaire ti akodoro nde nde nga ti mû maboko na fini kongregation so ti maï. E ye lani mingi ti duti na aita ti e ti Ouganda, so fani mingi ala yeke ga na da ti e. Stanley na Esinala Makumba amû lani maboko na e mingi.

Me a yeke gi aita si ayeke ga lani na ndo ti e pëpe, teti anyama ti ngonda nde nde ayeke nga na ndo so e yeke dä. Na bï, ambimba ayeke sigigi na Ngu ti Nil na ala yeke tambela tâ na tele ti da ti e. Mbi yeke girisa pëpe kota ngbo so mbi bâ lani na yâ ti gbagba ti e. Ngbo ni ayo mètre omene. Ngoi na ngoi, e yeke gue na ambeni ndo ti bâ anyama. Kâ, abamara na ambeni nyama ti ngonda ayeke fono ti bê ti ala.

Na fango tënë, lê ti azo kue ayeke na ndo ti e. A yeke lakue si ala yeke bâ mara ti azo tongana e pëpe, nga ade ala bâ kozoni lâ oko pëpe mbeni puse ti bébé. Tongana e yeke gue da na da, gbâ ti akete molenge ayeke mû lakue peko ti e. Azo ayeke bâ e aninga, na ala yeke ndu bébé ti e so ayeke munzu. Fango tënë anzere ngbanga ti so azo ni ayeke ne zo. E bâ ti e lani e tene azo ni kue ayeke ye ande tâ tënë, ngbanga ti so a yeke ngangu pëpe ti to nda ti manda Bible na ala. Ye oko, a yeke ngangu na mingi ti azo ni ti zia lege ti ambeni kode ti akotara so ague nde na Bible. Me atâa so kue, azo mingi ayeda na akpengba-ndia ti Bible so ayeke na nduzu mingi, na azo ti yâ ti kongregation ni aga mingi. Kozo assemblée ti circonscription so e sala na Jinja na ngu 1968 ayeke lani mbeni kpengba ye. E yeke girisa lâ oko pëpe batême na yâ Ngu ti Nil ti ambeni zo so e manda lani Bible na ala. Ye oko, yâ ti siriri ti e aga ndulu ti buba.

Kangango lege: Mbeni tara ti mabe nga fini kode

Na ngu 1971, Watongoro Idi Amin amû mbata ti gbia na ngangu. Aye aga kirikiri na Jinja, na a yeke na ngoi so e duti na gigi e ngbâ ti nyon dutee ti e si ye so e fa na tongo nda ni asi. Na yâ ti angu use so aga na pekoni, a tomba gbâ ti azo ti Asie so ayeke kâ. Mingi ti awande ahon na bê ti ala, nga awafango mbeti na adocteur akpe kodoro ni. Mo ye ti bâ nga, a tene na ngangu so a kanga lege na kusala ti aTémoin ti Jéhovah. Ndali ti nzoni ti e, Gbenyongbia ti fango mbeti atokua e na kota kodoro ni, Kampala. Ye so aga na ye ti nzoni na e na yâ aye use. Na Kampala kâ, azo ahinga e nzoni pëpe, tongaso e lingbi ti sala kamême ye ti bê ti e. Kota kua ayeke nga lani dä na yâ kongregation nga na yâ fango tënë.

Brian na Marion Wallace nga na amolenge ti ala use ayeke lani na mara ti dutingo tongana ti e. Ala nga kue ayeda ti ngbâ na Ouganda. Salango kua na tele ti ala na Kongregation ti Kampala na yâ ngangu ngoi so anzere na e mingi. Atënë so e diko ândö na ndo aita ti e so ayeke fa tënë na gbe ti kangango lege na ambeni kodoro nde amû fadeso maboko na e mingi. E yeke sala akete bungbi, nga fani oko na yâ ti nze oko, e yeke sala akota bungbi na Entebbe Botanical Gardens. E yeke sala ni mo bâ mo tene kete matanga. Na lê ti amolenge ti e, a yeke lani mbeni nzoni ye.

A lingbi e sala lani hange mingi na lege so e yeke fa na tënë. Tongana amunzu ague afa tënë na da ti azo ti kodoro ni, lê ti azo ayeke tï na ndo ti ala hio. Tongaso, amagazin, ada ti étage, nga na ambeni ndo ti lango ti akota da-mbeti aga territoire ti e. Mbeni kode so mbi sala kusala na ni na yâ ti amagazin lani ayeke ti hunda mbeni ye so mbi hinga mbi tene a hunzi awe, aye tongana sucre wala loso. Tongana zo ti kango ye ni afa vundu ti lo ndali ti ye so asi na yâ kodoro ni, mbi fa tënë ti Royaume na lo. Kode so alë lengo mingi. Ngoi na ngoi, mbi yeke sigigi na yâ ti magazin ni gi na mbeni fini vizite pëpe, me nga na ambeni kete ye ti tengo ni so a yeke ngangu ti wara ni.

Na oko ngoi ni, salango ye ti ngangu amû ndo kue. Teti so yâ ti songo ti Ouganda na ti Grande-Bretagne ayeke buba gi bubango, akota zo ti kodoro ni ake ti tene mbi ngbâ mbi sala kua kâ. Tongaso, na ngu 1974, na peko ti ngu miombe so mbi sala na Ouganda, a yeke ti e fadeso ti zia aita ti e na vundu na bê. Me atâa so kue, e ngbâ lakue ti duti na bibe ti missionnaire.

E gue na Nouvelle-Guinée

Na janvier 1975, e wara lege ti gue ti sala kua na Papouasie-Nouvelle-Guinée. So ayeke tongo nda ti ngu miombe ti pendere kusala so e sala na kodoro ti Pacifique. Songo ti e na aita ti kodoro ni nga fango tënë kâ ayeke lani nzoni mingi.

Ye so sewa ti e ayeke dabe ti lo na ni na Papouasie-Nouvelle-Guinée ayeke adrame so e sala lani. Ngu oko oko, e mû mbage ti e na lekengo adrame so ayeke sala na kota bungbi ti district. So ngia si e he! E yeke lani na ngia ti duti na tele ti gbâ ti asewa so akpengba na lege ti yingo, na asewa so asala ye ti nzoni mingi na ndo amolenge ti e. Kozo molenge ti e, Sara, asala mariage na Ray Smith, mbeni pionnier spécial. Ala use kue ayeke sala lani kua ti pionnier spécial ndulu na kodoro ti Irian Jaya (fadeso Papouasie, mbeni kete kodoro ti Indonésie). Ala yeke lango na yâ mbeni da ti pele na kete kodoro ni. Sara atene so ngoi so lo sala lani kâ na yâ kusala ti lo afa ye mingi na lo.

Aye akiri agbian

Na peko ti ngu miombe so e sala na Papouasie-Nouvelle-Guinée, a lingbi e bâ lege ti ababâ na mama ti e mingi ahon ti kozo. Ahon ti tene e si e kiri na Angleterre kâ, ala yeda ti ga na e. Tongaso na ngu 1983, e kue e gue na Australie. Ala duti nga kete na tele ti ita ti mbi Daphne, so ade lani na Japon kâ. Na peko ti kuâ ti babâ na mama ti mbi, mbi na Ann e yeda ti mû kusala ti pionnier permanent. Kusala so azi lege na e ti wara mbeni matabisi so na lê ti mbi ayeke lani kete kusala pëpe.

A tisa e na yâ kusala ti circonscription gi kete na peko ti so e ga pionnier. Ngbele ye so mbi de molenge, vizite ti surveillant ti circonscription ayeke lani mbeni kota ngoi teti mbi. Fadeso, mbi yeke surveillant ti circonscription. A yeke lani mbeni kusala so ayeke ngangu mingi ahon akusala kue so e sala na yâ fini ti e, me lege mingi Jéhovah amû maboko na e na alege so e de e bâ ni lâ oko pëpe.

Na ngoi ti vizite ti surveillant ti zone, Ita Theodore Jaracz, na Australie na ngu 1990, e hunda lo wala lo bâ so ngu ti e ahon mingi awe ti sala kusala ti ngoi kue na kodoro wande. Lo tene: “Ka tongana a tokua i na Azoa ti Salomon?” Biani, tongana mbi na Ann e yeke na yâ ti angu 50 ti e, e gue na ndo so ayeke ga tâ kozo ndo ti kusala ti e tongana amissionnaire.

Fango tënë na “Azoa so ayeke na ngia”

A hinga Azoa ti Salomon na iri ti Azoa so ayeke na ngia, nga kusala so e sala kâ ahon angu bale-oko amû ngia na e mingi. Na ngoi so mbi yeke sala kusala tongana surveillant ti district kâ, mbi na Ann e bâ nzobe ti aita ti Azoa ti Salomon. Yambango so ala yamba na e andu bê ti e mingi. Nga ala he pëpe ngangu so mbi yeke sala ti fa nda ti aye na yanga ti Pidgin ti kodoro ni, so na lê ti mbi, mbi tene ni nzoni. Pidgin ayeke mbeni oko ti ayanga ti kodoro ti sese kue so ayeke na atënë gi kete na yâ ni.

Ngoi kete na peko ti singo ti e na Azoa ti Salomon, awato agi ti kanga lege na e ti sala bungbi na Da ti Assemblée ti e. Église Anglicane ague na aTémoin ti Jéhovah na gbele ngbanga. Lo tene so fini Da ti Assemblée ti e so ayeke na Honiara alï na yâ terrain ti ala. Ngorogbia ni ayeda na tënë ti ala, tongaso e gue na tënë ni na Kota Da-ngbanga. Tënë ti nda ni ayeke fa ande wala a lingbi e zi ando ti duti 1 200 kue ti fini Da ti Assemblée ti e.

Tënë ni asala yenga oko na gbele ngbanga. Tongana avocat ti azo so abi tënë na li ti e afa atënë so ake e, ti lo, lo hon e na ngangu awe. Me na pekoni avocat ti e, Ita Warren Cathcart ti Nouvelle-Zélande, azi nda ti atënë oko oko kue so ala bi na li ti e na lo fa so atënë ni so aluti nzoni pëpe. Ti si na lango ti vendredi, tënë ti kota ye so asi na da-ngbanga amû ndo kue. Amokonzi-nzapa, akota zo ti kodoro ni, nga na aita ti e aChrétien asi yâ ti da-ngbanga ni. Mbi dabe ti mbi na tënë so a sû, na lege ni pëpe, na yâ mbeti-kapa ti da-ngbanga ni. A tene: “Ngorogbia ti Azoa ti Salomon na Église ti Mélanésie ayeke na ngbanga na Jéhovah.” E sö benda.

Me, siriri ti Azoa so ayeke na ngia aninga pëpe. Mbi na Ann, e kiri e duti na yâ wusuwusu nga na salango ngangu ti mbeni coup d’état so aturugu asala. Atënë ti amara asala si azo ti kodoro ni atiri na popo ti ala. Na 5 juin 2000, a kinda ngorogbia ni, na aturugu amû kota kodoro ni. Teti ambeni yenga, gbâ ti azo akpe, ala gue alango na Da ti Assemblée ti e. Bê ti akota zo ti kodoro ni adö ti bâ so aita ti e aChrétien, so ayeke ti amara nde nde, aduti tongana sewa oko na yâ ti siriri na yâ Da ti Assemblée ti e. So tâ pendere tënë ti témoin!

Même azo so ayeke tiri bira ni abâ dutingo nde ti aTémoin ti Jéhovah na nene ni. Ye so amû lege na e ti sala si mbeni turugu ti kota kamba ayeda ti tene e gue na ambeti nga na ambeni ye na mbeni kete bungbi ti aita ti e so ayeke na gbe ti komandema ti aturugu ti mbeni mbage nde. Tongana e wara asewa so yâ ti e na ala akangbi teti anze mingi, e kue e tï na toto.

Singila teti aye mingi so e wara

Tongana e kiri e bâ fini ti e so e sala na yâ kusala ti Jéhovah, e yeke na aye mingi ti kiri singila ndali ni. E wara nga ngia ti bâ so amolenge ti e use kue nga na akoli ti ala, Ray na John, angbâ lakue ti sala na Jéhovah be-ta-zo. Ala mû maboko na e mingi na yâ kusala ti e ti missionnire.

Teti ngu 12, mbi na Ann e wara ngia ti sala kua na filiale ti Azoa ti Salomon. Na ngoi ni so, e bâ tongana nyen wungo ti awafango tënë ti Royaume ti Azoa ti Salomon ague na li ni fani use; wungo ti ala ahon fadeso 1 800. Ade ti ninga pëpe, mbi wara nga matabisi ti gue na Ekole teti amembre ti komite ti filiale na Patterson, New York. Biani, fini ti e asi na gbâ ti anzoni ye ndali ti batango bibe ti missionnaire.

[Kete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 23]

Na lango ti mariage ti e, 1960

[Foto na lembeti 24]

Na Ouganda, Stanley na Esinala Makumba amû lani maboko mingi na sewa ti e

[Foto na lembeti 24]

Sara ayeke gue na yâ da ti mbeni voizin

[Foto na lembeti 25]

Mbi yeke sala lani adessin ti fa ye na azo ti Azoa ti Salomon

[Foto na lembeti 25]

E sala bungbi na mbeni kongregation ti Azoa ti Salomon so ayeke ngangu ti si dä

[Foto na lembeti 26]

Sewa ti e laso