Baruc wakuasu be-ta-zo ti Jérémie

MO HINGA “Baruc molenge ti Nérija”? (Jérémie 36:4). Atâa so gi achapitre osio ti Bible si asara tënë ti lo, azo so ayeke diko Bible ahinga lo nzoni mingi tongana wakuasu nga kota kamarade ti prophète Jérémie. Ala use kue ahon na yâ ti andangba ngu 18 so ye aga lani kirikiri na yâ ti royaume ti Juda. Ala hon nga na yâ ti ngangu futingo so azo ti Babylone afuti na Jérusalem lani na ngu 607 kozo na Christ nga na pekoni kpengo ti azo ti Juda ti gue na Egypte.

Na yâ ti angu so ahon ade ti ninga pëpe, awandara awara ambeni hulengo popoto ti sesea use so iri ti zo ayeke na ndo ni. A sara ni na popo ti ngu 700 ti ga na ngu 600 kozo na Christ. Tënë so ayeke na ndo ni atene: “A yeke ti écrivain Berekhyahu [iri ti Baruc na yanga ti Hébreu], molenge ti Neriyahu [iri ti Nérija na yanga ti Hébreu].” Tënë so asara si awandara aye ti hinga ambeni ye na ndo ti Baruc so a sara nga tënë ti lo na yâ ti Bible. Baruc ayeke lani zo wa? Lo londo na yâ ti sewa so ayeke tongana nyen? Lo hinga mbeti mingi? Lo sara kua ti nyen? So lo gbu ngangu legeoko na Jérémie a fa nyen na e? Tapande ti lo alingbi ti fa nyen na e? Zia e bâ ye so Bible nga na mbaï afa ni si e wara akiringo tënë ni.

Sewa ti lo nga kamba ti kua ti lo

Mingi ti awandara laso ayeda so Baruc ayeke lani na yâ ti mbeni sewa ti a-écrivain ti Juda so ândö iri ti ala awu mingi. Ala fa araison mingi so apusu ala ti tene tongaso. Na tapande, tongana Bible ayeke sara tënë ti Baruc, a yeke zia na ndo ti lo mbeni kota iri so ayeke nde, iri tongana “écrivain” wala “wakuasu”. Bible afa nga so ita ti lo ti koli Seraja ayeke lani mbeni kota zo na yangbo ti Gbia Sédécias.​—Jérémie 36:32; 51:59.

Pakara Philip King, mbeni wandara so ayeke gi aye na gbe ti sese asû tënë so na ndo ti a-écrivain ti ngoi ti Jérémie, lo tene: “Na yâ ti angu so ayeke nduru na ngu 600 kozo na Christ, a yeke wara na yâ ti kodoro ti Juda a-écrivain so iri ti ala awu mingi na so a diko ala na popo ti a-écrivain so ahinga kua ti ala mingi. . . . A yeke lani akota zo ti yangbo ti gbia si a yeke iri ala na iri [ti écrivain] ni.”

Na ndo ni nga, tënë so ayeke na Jérémie chapitre 36 (so e yeke bâ ande ni oko na oko) atara ti fa so Baruc ayeke ga lani nduru na awawango ti gbia ni nga a mû lege na lo ti sara bungbi na da ti tengo kobe wala ndo so Guemaria, mbeni mokonzi na yangbo ti gbia, ayeke sara bungbi dä. Pakara James Muilenberg so ayeke wagingo nda ti Bible atene: “Baruc alingbi ti lï na ndo so écrivain ni ayeke sara bungbi dä ngbanga ti so lo yeke na droit ni nga lo yeke oko ti akota zo so ayeke sara kua na yangbo ti gbia na so abungbi na kpengba lango ni so a diko rouleau ni na gbele azo. Lo yeke na popo ti amba ti lo a-écrivain.”

Mbeni buku (Corpus of West Semitic Stamp Seals) atene tënë so na ndo kamba ti kua ti Baruc: “Teti so a wara hulengo popoto so iri ti Berekhyahu ayeke na ndo ni place oko na gbâ ti ambeni popoto so iri ti akota zo ayeke na ndo ni, a yeke na lege ni ti tene so Baruc wala Berekhyahu ayeke lani na popo ti azo so kamba ti kua ti ala ayeke oko nga ala yeke sara kua place oko.” Ambeti kue so asara tënë ti Baruc na ita ti lo Seraja aye ti fa so ala yeke lani akota zo so amû maboko na prophète Jérémie so ayeke be-ta-zo na Nzapa na yâ ti angu so aga kozoni na futingo ti Jérusalem, angu so akpengba ye mingi asi na yâ ni.

Lo fa polele so lo mû maboko na Jérémie

Tongana e bâ ye ni na molongo ni, a sara tënë ti Baruc ti fani oko ni na Jérémie chapitre 36 “na ngu osio ni ti Jojakim”, so ti tene nduru na ngu 625 kozo na Christ. Ti si na ngu ni so, Jérémie ayeke sara lani kusala tongana prophète a sara ngu 23 awe.​—Jérémie 25:1-3; 36:1, 4.

Na ngoi ni so, Jéhovah atene na Jérémie: “Mo kamata mbeti so a ngongbi, mo sara na mbeti ni tënë kue so Mbi tene na mo na tere ti Israël na Juda na amara, a komanse na lâ ni so Mbi sara tënë na mo na lâ ti Josias, même juska laso.” Mbaï ni akiri atene: “Tongaso Jérémie airi Baruc molenge ti Nérija; na Baruc asara na mbeti so a ngongbi tënë so Jérémie afa na lo, tënë kue so L’Eternel atene na Jérémie.”​—Jérémie 36:2-4.

Ngbanga ti nyen Jérémie airi Baruc? Jérémie atene na lo: “A kanga lege ti mbi awe, mbi lingbi gue na yâ da ti L’Eternel pëpe.” (Jérémie 36:5). Biani, a kanga lege na Jérémie ti lï na yâ ti gbagba ti temple ni, ndo so a lingbi lo diko tokua ti Jéhovah dä, peut-être ndali ti so akozo tokua ni azia ngonzo na bê ti akota zo ti kodoro ni (Jérémie 26:1-9). Kite ayeke pëpe so Baruc ayeke mbeni wakua ti Jéhovah so asara na Lo na bê ti lo kue, nda ni la si lo sara “ye kue so prophète Jérémie akomande lo ti sara”.​—Jérémie 36:8.

Ti sû na mbeti atënë ti gbotongo mê so a tene ni na yâ ti angu 23 so ahon awe ayeke mû ngoi mingi, na peut-être Jérémie nga ayeke ku lani ti sara ni tâ na nzoni ngoi ni. Me a si na novembre wala na décembre ti ngu 624 kozo na Christ, na mbeto pëpe Baruc “adiko tënë ti Jérémie so ayeke na mbeti ni na mê ti azo kue na yâ da ti L’Eternel, na yâ kete da ti Guemaria”.​—Jérémie 36:8-10.

Michée molenge ti Guemaria atene na babâ ti lo nga na gbâ ti amokonzi ye so asi, na ala tisa Baruc ti kiri ti diko mbeti ni na kota go. Mbaï ni atene: “Na tongana ala mä tënë ni kue, ala bâ lê ti ala na popo ti ala na mbeto, ala tene na Baruc, Biani, fade e fa tënë so kue na gbia. . . . Mo gue, mo honde tere ti mo, mo na Jérémie nga; i zia zo oko ahinga ndo so i yeke dä pëpe.”​—Jérémie 36:11-19.

Tongana Gbia Jojakim amä tënë so Jérémie atene na Baruc si lo sû na mbeti, lo ga ngbä na lo suru yâ ti mbeti ni, lo bi ni na wâ na lo mû yanga na azo ti lo ti gbu Jérémie na Baruc. Kâ na ndo so Jérémie na Baruc ahonde tere ti ala dä, Jéhovah amû yanga na ala, na ala kiri ala sû oko tënë ti mbeti so gbia ni azö ni.​—Jérémie 36:21-32.

Kite ayeke pëpe so Baruc ahinga lani akpale so alingbi ti ga na peko ti sarango mara ti kua tongaso. Biani, lo hinga tënë ti aye ti ngangu so asi na Jérémie angu kete kozoni. Lo mä nga tënë ti ye so asi na Urie, so lani lo fa tënë ti prophétie “alingbi na tënë kue ti Jérémie”, me Gbia Jojakim afâ lo. Atâa so kue, Baruc ayeda na bê ti lo kue ti sara kusala na akode ti lo nga na songo so lo yeke na ni na akota zo ti kodoro ni ti mû maboko na Jérémie na yâ kusala so.​—Jérémie 26:1-9, 20-24.

Mo gi “kota ye” pëpe

Na ngoi ti sungo kozo mbeti ni, Baruc ahon lani na yâ ti mbeni ngoi ti vundu. Lo dema tere ti lo, lo tene: “Vundu ayeke na mbi fadeso! teti L’Eternel azia vundu na ndo ye so aso mbi; mbi nze na bimango ti mbi, na mbi lingbi wu tere pëpe.” Nda ti kpale ni so ayeke nyen?​—Jérémie 45:1-3.

Bible afa nda ni polele pëpe. Ye oko, tara ti bâ na li ti mo dutingo ti Baruc. Ti fa na nduru tënë tokua ti gbotongo mê so a tene ni na azo ti Israël na ti Juda na yâ ti angu 23 so ahon asara si lo bâ so ala ke Jéhovah biani. Bê ti Baruc alingbi lani ti so ndali ti yanga so Jéhovah amû ti futi Jérusalem na Juda nga ti tene mara ni ague na ngbâa na Babylone teti ngu 70. Jéhovah afa tënë so na oko ngu ni so na peut-être Baruc asû ni na yâ ti mbeti ni (Jérémie 25:1-11). Nga, so lo ngbâ lakue ti mû maboko na Jérémie na ngoi ti ngangu so, peut-être lo lingbi ti girisa kota ndo ti lo nga na kua ti lo.

Atâa nda ti vundu ti Baruc ni ayeke nyen, Jéhovah lo mveni amû lani maboko na Baruc ti girisa pëpe ngbanga so ayeke nduru ti tï na ndo ti azo ni. Jéhovah atene na lo: “Ye so Mbi yä na nduzu, fade Mbi fâ na sese, na ye so Mbi lu, fade Mbi gboto; fade Mbi sara tongaso na sese ni kue.” Na pekoni lo mû wango so na Baruc, lo tene: “Mo yeke gi kota ye teti mo mveni? Mo gi ye so pëpe.”​—Jérémie 45:4, 5.

Jéhovah afa pëpe “kota ye” so Baruc ayeke gi ni. Ye oko, Baruc ahinga lani ye so lo yeke gi ni: a lingbi ti duti aye so bê ti lo mveni aye, yango-iri wala mosoro. Jéhovah awa lo ti bâ ye na lege ni na ti dabe ti lo na ye so angbâ na lege ti ga: “Fade Mbi sara si sioye aga na ndo mi kue, . . . me fade Mbi mû fini ti mo na mo tongana ye so zo agbu na bira, na ndo kue so mo yeke gue dä.” Tâ kota ye so Baruc ayeke na ni ayeke fini ti lo so, atâa lo gue na ndo wa, Jéhovah ayeke bata ni.​—Jérémie 45:5.

Na peko ti aye so a sara tënë ni na Jérémie chapitre 36 nga na 45, na so asi lani na ngu 625 ti ga na ngu 624 kozo na Christ, Bible asara tënë ti Baruc mbeni pëpe juska anze kete kozoni si azo ti Babylone afuti Jérusalem na Juda na ngu 607 kozo na Christ. Ye nyen asi lani na ngu ni so?

Baruc akiri amû maboko na Jérémie

A yeke na ngoi so azo ti Babylone angoro gbagba ti Jérusalem si Bible akiri asara tënë ti Baruc. Bible atene so “a kanga prophète Jérémie na sedu ti da ti kanga” na ngoi so Jéhovah atene na lo ti vo mbeni yaka so ayeke na kodoro ti Anatoth na maboko ti molenge ti ita ti babâ ti lo. Vongo yaka ni so aye ti fa so fade a yeke kiri ti leke Jérusalem. A iri Baruc ti duti témoin ti vongo ye ni tongana ti so ndia ti kodoro ni ahunda.​—Jérémie 32:1, 2, 6, 7.

Jérémie atene: “Na mbi sara mbeti ti vongo sese ni, mbi kanga na sceau, mbi iri atémoin, na mbi diko nginza ni na kilo. Tongaso mbi kamata mbeti ti vongo sese ni, mbeti so a kanga na sceau . . . na mbeni mbeti so a kanga na sceau pëpe. Mbi mû mbeti ti vongo sese so na Baruc.” Na pekoni, Jérémie ahunda na Baruc ti zia ambeti ni so na yâ ti mbeni ta ti sese ti bata ni nzoni. Ambeni wagingo nda ti Bible atene so tongana Jérémie atene so ni “sara mbeti” ti vongo ye ni, a ye ti tene so lo yeke sara tënë ni na Baruc, so ahinga kua ti wakuasu, si lo Baruc ni lo sû ni na mbeti.​—Jérémie 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baruc na Jérémie asara tâ gi ye so ndia ti kodoro ni ahunda lani. Mbeni ye so ndia ni ahunda ayeke ti sara mbeti ni use. Mbeni buku (Corpus of West Semitic Stamp Seals) atene: “A iri kozo mbeti ni, ‘mbeti so a kanga na sceau’ ndali ti so a rule ni na a kanga popoto so a sû iri na ndo ni na tere ni. So ayeke tâ lo kozo mbeti ni la. . . . Use mbeti ni ‘so a kanga na sceau pëpe’ ayeke gi copie ti kozo ni so, na azo kue alingbi ti diko ni. Tongaso, mbeti ni ayeke use: mo yeke wara tâ lo mbeti ni so a sû na lê ti mbeni kugbe-mbeti nga copie ni so a sû ni na lê ti mbeni kugbe-mbeti nde.” Aye so awandara so ayeke gi ye na gbe ti sese awara afa so na ngoi ni kâ azo ayeke bata ambeti na yâ ti ta ti sese.

Na nda ni, azo ti Babylone amû Jérusalem, ala gbi ni na wâ nga ala mû azo kue ague na ala na ngbâa me gi awanzinga so wungo ti ala ayeke lani mingi pëpe si angbâ. Nebucadnetsar azia Guedalia gouverneur na li ti kodoro ni. Nze use na pekoni a fâ lo. Tanga ti aJuif so angbâ aleke ti gue na Egypte atâa so, na lege ti Jérémie, Jéhovah awa ala ti gue pëpe. A yeke na ngoi so la si Bible akiri asara tënë ti Baruc.​—Jérémie 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Amokonzi ti aJuif ni atene na Jérémie: “So wataka ti mo! L’Eternel Nzapa ti e ato mo pëpe ti tene, I gue ti duti na Egypte pëpe; me Baruc molenge ti Nérija awa mo ti ke e, ti zia e na tïtî azo ti Chaldée, si ala lingbi fâ e, wala ala gue na e na ngbâa na Babylone.” (Jérémie 43:2, 3). Tënë so a bi na li ti Baruc aye ti fa so amokonzi ti aJuif ayeda so Baruc ayeke sara lani ye mingi na ndo ti Jérémie. Teti so Baruc ayeke na kota ndo wala so lo yeke kota kamarade ti Jérémie a ninga, amokonzi ti aJuif abâ ti ala so lo yeke pëpe gi senge wakuasu ti prophète ni? Peut-être a yeke tongaso, me atâa pensé ti ala ayeke so wa, tokua ni so alondo biani na Jéhovah.

Atâa awango so kue Jéhovah amû na ala, tanga ti aJuif so angbâ ague na Egypte na ala mû “prophète Jérémie na Baruc molenge ti Nérija” na tere ti ala. Jérémie asû tënë so na mbeti: “Na ala lï na sese ti Egypte, teti ala mä yanga ti L’Eternel pëpe; na ala si na Tachpanès.” Tachpanès ayeke mbeni kodoro so ayeke nduru na yanga ti Egypte na Popo-ngu ti Nil nduru na katikati ti Sinaï. Na ndo tënë so, Bible akiri asara tënë ti Baruc mbeni pëpe.​—Jérémie 43:5-7.

Ye wa e lingbi ti manda na lege ti Baruc?

E lingbi ti manda apendere ye mingi na lege ti Baruc. Mbeni kpengba ye ni oko ayeke so lo yeke nduru ti mû akode so lo yeke na ni nga songo ti lo na akota zo ti kodoro ni ti sara na kusala ti Jéhovah atâa aye wa so alingbi ti si na pekoni. Laso, aTémoin ti Jéhovah mingi (akoli na awali) ayeke fa na gigi oko bibe ti Baruc so. Ala yeke mû akode ti ala ti sara na kusala na Béthel, na akusala ti lekengo ada nga na ambeni kusala ni tongaso. Na lege wa mo lingbi ti fa na gigi mara bibe ti Baruc so?

Tongana a dabe ti Baruc so ngoi so futingo ti kodoro ti Juda aga nduru ayeke pëpe ngoi ti gi “kota ye” teti lo mveni, a yeke polele so Baruc ayeda na wango so, ngbanga ti so lo sö fini ti lo. Teti so e yeke na lâ ti nda ni ti aye ti ngoi ti laso, a yeke na lege ni ti tene e sara ye alingbi na wango so. Jéhovah amû na e gi oko zendo so: a yeke sö ande gi fini ti e. E yeke yeda na mara ti adango bê tongaso tongana ti so Baruc asara lani?

E yeke nga na mbeni nzoni ye ti manda na lege ti mbaï so. Baruc amû lani maboko na Jérémie na molenge ti ita ti babâ ti Jérémie ni ti sara ye alingbi na ye so ndia ti kodoro ahunda na ndo ti tënë ti vongo ye, atâa so ala yeke lani gi fami oko. So ayeke mbeni kpengba-ndia ti Bible so aChrétien alingbi ti sara na kusala na ngoi so ala leke ti dë buze na popo ti ala. Bible afa so ti mû peko ti tapande ti ala na ti sû na mbeti atënë ti dengo buze ayeke na lege ni, ayeke nzoni nga ayeke sarango ye na ndoye.

Atâa so Bible asara tënë ti Baruc mingi pëpe, a yeke nzoni ti tene aChrétien kue abâ tapande ti lo so nzoni. Mo yeke mû ande peko ti nzoni tapande ti wakuasu be-ta-zo ti Jérémie so?

[Akete tënë na gbe ni]

[Foto na lembeti 16]

Popoto so iri ti Baruc ayeke na ndo ni

[Lingu ti foto]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem