Ougarit: Ngbele gbata so a voro lani Baal dä

NA NGU 1928, charrue ti mbeni wadengo yaka ti kodoro ti Syrie akpo mbeni tênë so akanga ndo ti mbeni dukua; na yâ dukua ni, a yeke wara ambeni ta ti giriri so a leke ni na kode. Wadengo yaka so alingbi fade pëpe ti hinga tâ nene ti ye so lo wara. Tongana ala mä tënë ti ye so a wara ni me so zo oko aku tele ti lo na ni pëpe, mbeni bungbi ti azo ti France so ayeke gi nda ti ye na gbe ti sese na so na li ti bungbi ni a yeke wara Claude Schaeffer, asala voyage juska na ndo ni so na ngu ti pekoni.

Gi ngoi kete na pekoni, ala wara na gbe ti sese mbeni tënë so asû na ndo mbeni ye so amû lege na ala ti hinga iri ti ndo so ala wara. A yeke Ougarit, “mbeni oko ti agbata ti giriri so ahon atanga ni kue ti Proche-Orient.” Barry Hoberman, mbeni wasungo mbeti atene même so “mbeni ye nde oko pëpe so a wara ni na gbe ti sese, atâa même ambeti so angongbi ti Ngu Bengba, asala tâ kota ngangu tongaso na ndo gbungo nda ti ye ti e na ndo Bible.”​—The Atlantic Monthly.

Mbeni sangbi-lege

Ougarit ayeke mbeni gbata so ayeke lani dä a sala fadeso angu 3000 na ndo ni awe; a yeke wara giriri azo ti akodoro nde nde dä na aye so angbâ ti kodoro ni ayeke na yâ mbeni koto ti sese so a hinga ni na iri ti Ras Shamra, na yanga ti ngu ti Méditerranée so laso ayeke Syrie ti banga. Gbata ni amû mbeni ndo so alondo na Hoto ti Casios na mbage ti banga na ague akilomètre 60 tongaso juska na Tell Sukas na mbage ti mbongo; na alondo na Méditerranée na mbage ti do na ague akilomètre 30 ti si na 45 tongaso juska na Popo-hoto ti Orontes na mbage ti tö.

Kundu ti anyama ayeke maï nzoni na yâ gbata ti Ougarit so dê ni na ndowa ni alingbi tele nzoni. A yeke wara ale-kobe nde nde, mafuta ti olive, vin, na keke ti salango na da so a wara ni oko pëpe na Mésopotamie nga na Egypte. Nga, ndo so gbata ni aluti dä ayeke mbeni sangbi-lege teti azo ti vongo ye na ti kango ye, a sala si aga mbeni oko ti akozo kota ndo so azo ti mara nde nde ayeke ga na amangboko dä teti dengo buze. Na Ougarit, awadengo buze so alondo na Égée, Anatolie, Babylone, Egypte, nga na ambeni mbage nde ti Moyen-Orient ayeke ga dä ti kä awen, aye ti yaka, na gbâ ti ambeni ye nde ti kango ni so kodoro ti ala ayeke leke ni.

Atâa so gbata ni amaï mingi na lege ti mosoro, Ougarit angbâ lakue mbeni royaume so ayeke na gbe ti komandema ti mbeni mara nde. A yeke lani ndangba ndo na mbage ti banga kâ so azo ti Kodoro-togbia ti Egypte azia aturugu ti ala dä, na angbâ na gbe ti komandema ti Egypte juska na siècle 14 kozoni na ngoi ti e, ngoi so gbata ni alï na yâ territoire ti Kodoro-togbia ti aHittite. A gbu azo ti Ougarit na ngangu ti futa lampo na kodoro so akomande ala, na ti mû aturugu na kodoro ni so. Tongana “Azo ti lê ti ngu”a alondo kâ ti ga, na si ala to nda ti futi kodoro ti Anatolie (Turquie centrale) nga na Syrie ti mbage ti banga, aHittite amû aturugu ti Ougarit nga na amangboko ti ala ti bira ti mû maboko na ala. Ye ti pekoni ayeke so Ougarit angbâ tâ gi tongaso na mbeni zo ti batango ni ayeke dä pëpe; ndali ti ye so, a ga a futi gbata ni kue na ngu 1200 tongaso kozoni na ngoi ti e.

Ougarit ayeke giriri tongana nyen?

Futingo ti gbata ti Ougarit azia mbeni kota koto ti sese so ayo na nduzu amètre 20 na amû lê ti mbeni terrain so yâ ni akono hectare 25. Gi kete mbage ti gbata ni si a hasa ni na gigi. Na popo ti angbele ye so a wara, azo ti gingo nda ti ye na gbe ti sese azi na gigi tanga ti aye so angbâ ti mbeni ngbongboro da ti gbia. A wara na yâ da ni so achambre na asedu ngbangbo oko so konongo ti yâ ni kue amû ye tongana mbeni kota lê ti lando so yongo ti atele ni mbage na mbage alingbi mètre 100. Na yâ ti kota da ni, mo yeke wara atuyau ti gango na ngu, ando ti sukulango ngu, na mbeni lege ti hon na asaleté ti ngu ni na mbeni ndo nde. A sala aye ti yâ ti da ni na lor, na ivoire nga na ambeni tênë ti ngele ngangu. A wara ambeni kota ye ti ivoire so a leke ni na kode mingi. A yeke wara nga mbeni jardin na gbagba na tele ni nga na mbeni bassin ti ngu so alï lingo na yâ ti da ni, so akiri asala si da ti gbia ni aduti pendere mingi.

Na yâ gbata ni nga na yâ popo-hoto so angoro tele ni, a yeke wara akota temple teti vorongo ti Baal na Dagân.b Na yâ akota temple ni so akpa atour, so ayo na nduzu peut-être mètre 20 tongaso, a yeke wara mbeni kete ndo so tongana zo alï dä, alingbi ti gue na lo juska na mbeni kubu na yâ ni kâ, so a yeke wara dä mbeni image ti nzapa ni. Mbeni escalier ague juska asi na ndo so gbia ni ayeke mû ka li ni na ngoi ti amatanga nde nde. Na bï wala na ngoi ti akota ngu-nzapa, a zia peut-être awâ na li ti atemple ni ti fa lege na amangboko ti tene ala si nzoni. Ambeni zo ti kpengo na mangboko ni atene so a yeke Baal-Hadad nzapa ti kota ngu-nzapa si abata ala juska ala si nzoni so, na tongaso ala yeke mû tongana sandaga ti zendo aye so asala na tênë na so ayeke bi ka na yâ ti ngu ti gbu na amangboko; ala yeke mû wungo ni 17. A wara aye so na yâ ndo so a yeke voro Baal-Hadad ni dä.

A wara ambeni ye ti ngele ngangu so a sû mbeti dä

Na yâ tanga ti aye so angbâ ti gbata ti Ougarit, a wara nga gbâ ti atableau so a sala na potopoto. A wara ambeti so andu tënë ti nginza, ndia, kode ti pikango patara na akodoro wande nga ti komande; a wara ambeti so na ayanga ti kodoro miombe na a sû ni na akode ti sungo mbeti oku. Azo ti Schaeffer awara ambeni ye so a sû mbeti dä me na mbeni yanga so zo oko agbu nda ni pëpe. Tongaso, a zia iri ti Ougarit na ndo agere ti mbeti so a sû na yanga so. A yeke ambeni gere ti mbeti 30 so ayeke tâ nde mingi na agere ti mbeti so e yeke sala na kusala ti sû na yanga ti Sango wala Français, me so ayeke na popo ti angbele gere ti mbeti ti giriri so a hinga ni.

Ambeti so a sû ni na yanga ti Ougarit andu gi pëpe asenge kusala ti lâ oko oko so zo ayeke sala; a yeke wara nga dä atënë so afa peko ti abango ndo na asalango ye so andu vorongo anzapa ti ngoi ni kâ. Na bango ni tongaso, mingi ti aye so a yeke sala na yâ lege ti vorongo ti Ougarit akpa aye so andu vorongo so a yeke sala ni na yâ agbata ti Canaan so angoro ni. Roland de Vaux atene so ambeti ni “afa kamême nzoni na gigi aye so azo ti kodoro ti Canaan ayeke sala lani kozoni si azo ti Israël ahon ala na ngangu.”

Vorongo nzapa na yâ gbata ti Baal

Na yâ ambeti ti Ras Shamra, a fa iri ti anzapa na anzapa-wali so wungo ni ahon 200. Nzapa so ayeke kota ahon tanga ti anzapa ni kue ayeke El; a hiri lo babâ ti anzapa na ti azo. Na Baal-Hadad, nzapa ti akota ngu-nzapa, ayeke lani “zo ti kpengo na mbinda” na “seigneur ti sese”. A fa El tongana mbeni mbakoro-koli ti ndara mingi so kuä ti yanga ti lo avulu vulungo me so a tene lo yo mingi na azo. Na mbeni mbage, a fa Baal tongana mbeni nzapa ti ngangu na ti baba so agi ti komande na ndo anzapa na azo.

Peut-être a yeke na ngoi ti amatanga ti vorongo si a yeke diko lani ambeti ni so a wara, na tapande na ngoi ti amatanga ti fini ngu wala ti kongo le-kobe. Ye oko, a lingbi pëpe ti fa tâ peko ti atënë ti yâ ti ambeti so. Na yâ mbeni mbeti ti bia so a sû ni na kode na ndo mbeni papa so abâ gigi ndali ti komandema, a tene so Baal ahon na ngangu molenge-koli ti El so El ni andoye lo mingi na so iri ti lo ayeke Yamm, nzapa ti ngu-ingo. Peut-être hongo na ngangu so amû beku na azo ti Ougarit so ayeke kpe na mangboko, so fade Baal ayeke bata ala na ngoi so ala yeke na lê ti ngu. Na yâ mbeni tiri so Baal ni asala na Mot, Mot ahon lo na ngangu, na Baal azu na gbe ti sese. Ngangu buru aga na pekoni, na akusala ti azo akaï. Wali ti Baal Anat so ayeke nga ita ti lo na nzapa-wali ti ndoye na ti bira afâ Mot na lo kiri na Baal na fini. Baal afâ amolenge-koli so Athirat (Ashéra) wali ti El adü, na lo kiri lo mû mbata ti gbia ni. Me ngu mbasambala na pekoni, Mot akiri aga.

Ambeni zo afa peko ti atënë ti bia so tongana aye so ayeke si ngu oko oko tongana ngoi ti ngangu ndowa ayeke mû place ti ngoi ti ngu-nzapa, me na pekoni, ngoi ti ngu-nzapa ni ayeke kiri. Ambeni zo ni atene so aye so ayeke si na hunzingo ti angu mbasambala oko oko aye ti sala tënë ti mbito so azo ayeke na ni teti kota nzara na ngangu buru. Na yâ atapande ni oko oko kue, a bâ so a lingbi Baal aduti gi na li ni tongana azo aye ti wara nzoni ye na peko ti akua ti ngangu so ala yeke sala. Wagingo nda ti ye Peter Craigie atene: “Nda ti vorongo so a mû na Baal ayeke ti sala kue si lo ngbâ na komandema na ndo tanga ti aye kue; na bango ndo ti awavorongo lo, a yeke gi tongana Baal angbâ na komandema na ndo ti aye kue si ale-kobe na abagara ayeke ngbâ ti maï teti batango fini ti azo.”

Mbeni gbagba ti kanga lege na vorongo ti apaïen

Mbeni ye so asigigi polele na yâ ambeti so a zi ni na gbe ti sese ayeke so ala fa na gigi asalango ye ti kirikiri mingi ti lege ti vorongo ti azo ti Ougarit. Mbeni bakari na ndo Bible (The Illustrated Bible Dictionary) atene: “Ambeti so a wara afa asioni salango ye so aga na lege ti vorongo anzapa so, teti so ala gboto lê mingi na ndo bira, salango pitan ndali ti anzapa ni, ndoye so aluti na ndo bungbingo ti koli na wali, nga na futingo ti aye na yâ salango ye ti azo so aga na pekoni.” Pakara De Vaux amû bango ndo so: “Na dikongo atënë ti yâ ti bia so, mbeni zo ayeke hinga ngbanga ti nyen atâ wavorongo Yahweh nga na akota prophète ake lani na bê ti ala kue vorongo so.” Ndia so Nzapa amû lani na mara ti Israël ti giriri aduti tongana mbeni gbagba ti kanga lege na mara ti vorongo ti wataka tongaso.

Gingo bendo, gingo nda ti ye na lege ti atongoro, na magie ayeke lani aye so salango ni amû ndo mingi na yâ gbata ti Ougarit. A yeke gi nda ti afä gi pëpe na yâ atongoro na aye ti yayu me nga na yâ akete nyama so mbeni mbage ti tele ti ala aba na so a wara na yâ ti anyama so a fâ ala, nga na lege ti akamba ti yâ ti anyama ni so a fâ ala. Wasungo mbaï Jacqueline Gachet atene: “Azo amä na bê so nzapa ni so azo ni ayeke mû nyama na sandaga na lo na ngoi ti amatanga so, ayeke ga oko na sandaga ni, na yingo ti nzapa ni ayeke bungbi oko na yingo ti nyama ni. Ye ti pekoni ayeke so tongana a diko afä so a bâ ni na ndo aye ti yâ ti anyama ni, a lingbi ti wara lege ti hinga yingo ti anzapa so; na anzapa ni ayeke na ngangu ti kiri tënë so ayeke nzoni wala so ayeke sioni na mbeni hundango tënë so andu aye so ayeke si ande kekereke wala so andu aye ti sala tongana mbeni kpale asi.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C). Me nde na so, a hunda lani na azo ti Israël ti kpe amara ti asalango ye tongaso.—Deutéronome 18:9-14.

Ndia ti Moïse ake polele na zo ti sala pitan na nyama (Lévitique 18:23). A yeke bâ mara ti salango ye tongaso tongana nyen na Ougarit? Na yâ ambeti so a wara na gbe ti sese, a fa Baal so ayeke bungbi na mbeni wali-bagara so ade molenge. Cyrus Gordon mbeni wagingo nda ti ye na gbe ti sese atene: “Tongana a tene so Baal ayeke gbian tele ti lo ti ga koli-bagara kozoni ti sala ye so, a lingbi ti tene tongaso pëpe na ndo aprêtre so ayeke haka peko ti asalango ye ti Baal na yâ apande ni so.”

A mû lani yanga so na azo ti Israël: “I suru tele ti i na kä teti akinda pëpe, na i sala nzoroko na tele ti i pëpe”. (Lévitique 19:28). Ye oko, tongana lo mä tënë ti kuâ ti Baal, El “afâ poro ti tele ti lo na zeme, lo suru lê ti lo; lo suru ngbangba ti lo nga na gbe ti ngbangba ti lo.” A lingbi ti bâ so salango ye ti zo ti suru atele ti lo ayeke mbeni ye so awavorongo Baal ayeke sala ni lakue.​—1 aGbia 18:28.

Mbeni kode ti sungo peko ti aye na yanga ti Ougarit atara ti fa so tongo molenge ti mbeni nyama na yâ dulait ayeke mbeni salango ye ti azo ti mû lege na aye ti dü mingi; a wara ni mingi na yâ alege ti vorongo ti azo ti Canaan. Ye oko, na yâ Ndia ti Moïse, a mû yanga so na azo ti Israël: “A lingbi mo tö molenge ti ngasa na yâ dulait ti mama ti lo pëpe.”​—Exode 23:19.

A haka ni na atënë ti yâ ti Mbeti ti Nzapa

A sû giriri peko ti ambeti ti yanga ti Ougarit na ambeni yanga nde na salango kusala kozoni kue na yanga ti Hébreu so a sû na Bible. Peter Craigie atene: “Gbâ ti atënë ayeke dä na yanga ti Hébreu so nda ni ade ti ga polele pëpe na so, na ambeni ngoi, a hinga nda ni pëpe; awasungo peko ti Bible na mbeni yanga nde so asala kusala kozoni na siècle 20 agi alege nde nde ti hinga nda ni. Me tongana a-oko tënë ni asigigi na yâ mbeti ti Ougarit, ye so amû lege ti gbu nda ni.”

Na tapande, fani mingi, tënë ti yanga ti Hébreu so a wara na Esaïe 3:18, a tara ti sû pekoni na “ye ti pendere ti li”. Mbeni oko tënë ni na yanga ti Ougarit asala tënë ti lâ nga na nzapa-wali ti lâ. Tongaso, awali ti Jérusalem so prophétie ti Esaïe ayeke sala tënë ti ala ayeke kanga peut-être na tele ti li ti ala aye ti pendere so akpa lâ nga na “aye ti pendere so a leke ni tongana nze” ti mû yango-iri na anzapa ti Canaan.

Na aProverbe 26:23 na yâ Mbeti ti Nzapa so aMassorète asû pekoni, a haka “yanga so amû wâ nga mbeni bê ti sioni” na ta ti sese so “saleté ti argent” amû tele ni kue. Mbeni nda ti tënë ni na yanga ti Ougarit amû lege ti kiri peko ti tënë ni na “ye tongana vernis na ndo ta so afuti”. Bible ti Sango asû pekoni tongaso: “Yanga so asala tënë ti ndoye tongana bê ti sioni ayeke dä, a yeke tongana ta ti sese so a leke tele ni na saleté ti argent.”

A luti lani na ndo ni ti sû na Bible?

Gingo nda ti aye na ndo ambeti ti Ras Shamra apusu ambeni wandara ti tene so ambeni tënë so a wara na yâ Bible ayeke gi abia ti kode na yanga ti Ougarit me so agbian pekoni kete ti lingbi na atënë ti Bible. André Caquot, mbeni oko ti Institut français, asala tënë ti “ngobo ti salango ye ti azo ti Canaan tongana ye so ayeke na gunda ti lege ti vorongo ti azo ti Israël.”

Na ndo Psaume 29, Mitchell Dahood ti Institut biblique pontifical na Rome atene: “Psaume so ayeke giriri mbeni ngbele bia ti vorongo so azo ti Canaan ahe na nzapa ti akota ngu-nzapa Baal me so a leke peko ti atënë ti yâ ni si aga mbeni bia so a mû na Yahweh . . . Ti bâ ni nzoni, atënë oko oko kue ti psaume ni ayeke aye so a lingbi ti wara mara ni nga na yâ angbele mbeti ti azo ti Canaan.” Tënë so ayeke tâ na lege ni biani? Oko pëpe!

Awandara mingi so agi ti bâ aye ni na nzoni lê ayeda so biani ambeni ye akpa tele na popo ti atënë ti ambeti ti Ougarit na atënë ti Bible; ye oko, azo agi ti kono yâ ni tâ na lege ni pëpe. Garry Brantley mbeni wandara ti atënë ti vorongo atene: “Mbeni mbeti oko ti yanga ti Ougarit ti kpa Psaume 29 ayeke tâ dä biani pëpe. Ti tene so Psaume 29 (wala mbeni mbage nde ti Bible) ayeke gi mbeni tënë ti pande ti apaïen so a leke pekoni ayeke mbeni tënë so tâ gunda ni tongaso ayeke dä pëpe.”

Tongana a wara ambeni ye so akpa tele na popo ti akode use ti sungo ambeni mbeti, ambeni bia ti kode wala aye tongaso, ye so aye ti tene so a sala kusala na mbeni oko ti sû wala ti sala na mba ti lo ni? Oko pëpe! Na biani, a lingbi e ku tele ti e ti wara ambeni ye so akpa tele na popo ti ambeti ni. Mbeni kota bakari na ndo alege ti vorongo (The Encyclopedia of Religion) atene: “Ye so asala si ambeni ye akpa tele na yâ ambeti ni so ayeke tënë ti angobo ti salango ye: atâa so kota kangbi ayeke na popo ti ndo so Ougarit na Israël ayeke dä nga na ambeni ye nde, ala kue ayeke lani na yâ mbeni kota ngobo ti salango ye so azo ni ayeke sala kusala na atënë oko na yâ abia ti kode ti ala nga na alege ti vorongo ti ala.” Garry Brantley atene na nda ni: “A yeke na lege ni pëpe ti yôro na ngangu atënë ti mabe ti apaïen na yâ ambeti ti Bible ti Hébreu gi teti so ambeni ye akpa tele na yâ ayanga ti kodoro ni.”

Na nda ni, a lingbi a bâ so tongana ambeni ye akpa tele biani na popo ti ambeti ti Ras Shamra na Bible, kpango tele ni andu gi kode ti sungo na ambeti ni, me pëpe atënë ti vorongo so ayeke na yâ ni. Cyrus Gordon, mbeni wagingo nda ti ye na gbe ti sese atene: “Andia na ndo tambela na salango ye ti zo, so a wara ni na yâ Bible ayeke tâ na nduzu mingi na alingbi ti wara mara ni tongaso pëpe na Ougarit”. Biani, akangbi so ayeke na popo ti ala ayeke tâ mingi asala si ala hon même wungo ti aye so akpa tele na popo ti ala.

E yeke na beku so amandango ye so a yeke sala na ndo Ougarit ayeke ngbâ ti mû maboko na azo ti mandango Bible ti gbu nda ti angobo ti salango ye, mbaï, na aye ti vorongo so angoro lani ala so asû Bible nga na mara ti aHébreu ni kue. Gingo nda ti ambeni ye na yâ ambeti ti Ras Shamra alingbi peut-être nga ti mû lege ti gbu nda ti yanga ti Hébreu ti giriri nzoni ahon ti kozo. Me na ndo ni kue, aye so a wara na gbe ti sese na ndo Ougarit afa na gigi polele kangbi so ayeke na popo ti sioni vorongo so a mû na Baal na nzoni vorongo so a mû na Jéhovah.

[Akete tënë na gbe ni]

[Kete tënë na lembeti 25]

Aye so a wara na gbe ti sese na Ougarit amû lege ti kono gbungo nda ti ye ti e na ndo Mbeti ti Nzapa

[Carte/Afoto na lembeti 24, 25]

(Ti bâ tënë ni kue, bâ mbeti ni)

Kodoro-togbia ti aHittite na siècle 14 kozoni na ngoi ti e

NGU TI MÉDITERRANÉE

Euphrate

HOTO TI CASIOS (JEBEL EL-AGRA)

Ougarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SYRIE

EGYPTE

[Lingu ti afoto]

Kete image ti Baal na kopo so a leke ni tongana li ti mbeni nyama: Musée du Louvre, Paris; dessin ti da ti gbia: © D. Héron-Hugé teti “Le Monde de la Bible”

[Foto na lembeti 25]

Aye so angbâ ti yanga-da ti gbia ni

[Foto na lembeti 26]

Mbeni bia ti kode na ndo mbeni pande ti Ougarit alingbi ti mû lege na e ti hinga ngbanga ti nyen Bible amû ndia so a wara na Exode 23:19

[Lingu ti foto ni]

Musée du Louvre, Paris

[Afoto na lembeti 27]

Mbeni tênë so a fa tënë ti Baal na ndo ni

Sembe ti lor so a fa na ndo ni azo na tombango anyama ti fâ ala

Mbeni ye ti pendere so a sala ni na ivoire; a fa na ndo ni mbeni nzapa-wali ti salango si aye adü mingi

[Lingu ti afoto ni]

Afoto ni kue: Musée du Louvre, Paris