Lomiga mo le Polokalame mo le Sauniga o le Faiva ma le Olaga Faa-Kerisiano
IULAI 5-11
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 11-12
“Le Auala e Finagalo Ieova e Tapuaʻi Atu ai Ona Tagata Iā te Ia”
Le Uiga o le Alofa i le Atua
7 O le ā na uiga i ai Iesu ina ua fetalai, e tatau ona alolofa atu i le Atua ma o tatou “lotoatoa, “tagata atoa,” ma le “mafaufau atoa”? O le “lotoatoa,” o lona uiga o o tatou faalogona moni, manatu moni, ma faanaunauga moni. O le “ola atoa,” o lona uiga o le ituaiga tagata e iai i tatou ma e aofia ai mea uma e tatou te faia i le olaga. O le “mafaufau atoa,” e uiga atu i le auala e tatou te mafaufau ai ma mea e tatou te mafaufau i ai. Pe a taaofaʻi le manatu, na faamatilatila e Iesu e tatau ona atoatoa lo tatou alofa mo Ieova, e aunoa ma le faalotolotolua.
it-1 84 ¶3
Fata Faitaulaga
Na faatonuina Isaraelu e talepe i lalo fata faitaulaga uma a atua faapaupau ma nutililiia a latou poutū paia ma pou paia na iai. (Eso 34:13; Te 7:5, 6; 12:1-3) E lē tatau ona latou mulimuli i nei mea pe susunu foʻi a latou fanau i le afi e pei ona faia e tagata Kanana. (Te 12:30, 31; 16:21) Nai lo o le tele o fata faitaulauga, na tatau iā Isaraelu ona tasi le fata faitaulaga e tapuaʻi ai i le Atua moni ma e tatau ona iai lenei fata faitaulaga i le nofoaga ua filifilia e Ieova. (Te 12:2-6, 13, 14, 27; faatusatua iā Papelonia lea na iai fata faitaulaga e 180 a le atua fafine o Ishtar.) Na muaʻi faatonuina i latou e faia se fata faitaulaga i maa pe a latou sopoʻia le Vaitafe o Ioritana (Te 27:4-8), ma na faia e Iosua lenei fata faitaulaga i le Mauga o Evalu. (Ios 8:30-32) Ina ua uma ona vaevaeina le laueelele i le nuu o Isaraelu, na faia e le ituaiga o Reupena ma Kato ma le ʻafa o le ituaiga o Manase, se fata faitaulaga e latalata i Ioritana lea na tulaʻi mai ai se feeseeseaʻiga i le nuu. Peitaʻi, na iloa mulimuli ane o lenei fata faitaulaga e lē ina ia tetee ai iā Ieova, ae e avea o se faamanatuga o lo latou faatuatua iā Ieova o le Atua moni e toʻatasi.—Ios 22:10-34.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
it-1 925-926
Mauga o Keresema
E tusa ai ma le faatonuga na aumaia e Mose, na faapotopoto ai ituaiaga uma o Isaraelu i le Mauga o Keresema ma le Mauga o Evalu e ala i le taʻitaʻiga a Iosua, ina ua uma ona latou faatoʻilaloina Ai. O i inā na faailoa mai ai faamanuiaga e latou te maua pe a usiusitaʻi iā Ieova, ma mala o le a oo iā i latou pe a latou lē usiusitaʻi iā te ia. O ituaiga o Simeona, Levi, Iuta, Isakara, Iosefa ma Peniamina, o i latou ia e tutū i luma o le Mauga o Keresema. O le ʻau sa Levī ma le atolaau o le feagaiga, e tatau ona iai i le vanu, ae o isi ituaiga e ono o Isaraelu, e tatau ona tutū i luma o le Mauga o Evalu. (Te 11:29, 30; 27:11-13; Ios 8:28-35) Na tali atu ituaiga o Isaraelu na iai i luma o le Mauga o Keresema i faamanuiaga na faailoa mai, ae o isi ituaiga o Isarelu na iai i luma o le Mauga o Evalu, na tali atu i le malaia na faailoa mai. E ui na manatu e tatau ona faitau mai faamanuiaga i le Mauga o Keresema ona o lona matagofie pe a faatusatusa atu i le Mauga o Evalu, ae e leai se faamatalaga a le Tusi Paia e faatatau i lenā mataupu. Na faitauina leotele le Tulafono i “luma o le faapotopotoga uma o Isaraelu, o fafine, o fanau iti, ma tagata ese na savavali faatasi ma i latou.” (Ios 8:35) Na mafai ona lagona e i latou uma nei faatonuga mai i mauga o loo tutū ai. Atonu na faia i ni vaega e fua lava i le vaipanoa o loo iai.
IULAI 12-18
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 13-15
“Le Auala ua Faataʻitaʻi Mai ai e le Tulafono le Manatu Mamafa o Ieova mo Ē Matitiva”
Tausia e Ieova le ʻAu sa Levī
E foliga mai na saunia i le Tulafono a Mose se sefuluaʻi lona lua, lea sa tuuesea ai meaʻai mo le aiga, ma ia olioli ai i taimi o tauaofiaga paia i tausaga taʻitasi. (Teu. 14:22-27) Peitaʻi, sa iai se isi auala na faaaogā ai lenei sefuluaʻi. Sa faamanatu e tagata Isaraelu le Sapati faaletausaga i tausaga lona fitu uma. I le faaiʻuga o le tausaga lona tolu ma le lona ono o lenei faasologa o tausaga e taʻi fitu, sa tuu atu ai lenei sefuluaʻi i luma o le faitotoʻa o le aai, mo tagata matitiva ma le ʻau sa Levī. Aiseā na aofia ai le ʻau sa Levī i ē na mauaina na mea? Ona sa ʻleai sa latou vaega po o so latou tofi’ i Isaraelu.—Teu. 14:28, 29.
it-2 833
Sapati Faale-Tausaga
Sa taʻua le Sapati faale-tausaga “o le tausaga lea o le faasaʻolotoga.” (Te 15:9; 31:10) A o faagasolo lenā tausaga, o le a lē toe galueaʻiina ai le laueleele. (Eso 23:11) O le a saʻoloto foʻi se tasi mai i lana aitalafu. O se ʻsaʻolotoga foʻi e faamamaluina ai Ieova.’ E ui i lea, e eseese manatu o tagata e faatatau i lenei mataupu. Ua manatu nisi tagata atamamai, pe afai o oe o se tagata Eperu e lē faamalosia le totogi o lau aitalafu, ae afai o oe o se tagata ese, e faamalosia la le totogi o lau aitalafu. (Te 15:1-3) E manatu nisi aʻoaʻo e faamagalo lau aitalafu pe afai na fai lenā aitalafu e fesoasoani ai i se tagata mativa, ae afai na e aitalafu ona o ni faiga faapisinisi e lē faamagaloina lenā aitalafu. Ua faapea mai Hillel, i le uluaʻi senituri na iai le faatulagaga e te alu ai i luma o le faamasinoga, ina ia faamalosia le totogiina o lau aitalafu i le tausaga o le saʻolotoga.
it-2 978 ¶6
Pologa
O Tulafono mo le matai ma lana pologa. I Isaraelu, e eseese tulaga o pologa Isaraelu ma pologa e faatau mai i isi atunuu po o se tagata e aumau i se isi atunuu. O pologa e aumau i se isi atunuu e mafai ona ia maua le fanua a lona matai ma e mafai foʻi ona ia avatu i lona atalii (Le 25:44-46), ae o le pologa Eperu e mafai ona faasaʻoloto o ia i le tausaga lona fitu talu ona nofo pologa po o le tausaga o le Iupelī. E faalagolago ā i le tausaga e muamua oo mai. A o faagasolo le taimi o le nofo pologa o lenei tagata Eperu, e tatau ona vaai i ai o se tagata faigaluega. (Eso 21:2; Le 25:10; Te 15:12) Pe afai e faatau atu e se tagata Eperu o ia lava e fai ma pologa a se tagata e aumau i se isi atunuu po o se isi o lona aiga, e mafai ona toe faatau atu o ia i so o se taimi e se tasi e iai le aiā e faatau ai o ia po o ia lava. E fua le tau i le aofaʻi o tausaga o loo totoe, a o leʻi oo i le Iupelī po o le tausaga lona fitu talu ona avea ma pologa. (Le 25:47-52; Te 15:12) Pe a oo ina faasaʻoloto se pologa Eperu, e ofo atu e le matai se meaalofa e fesoasoani iā te ia e toe amata ai lona olaga o se tagata saʻoloto. (Te 15:13-15) Pe afai na sau le pologa ma aumai lana avā, e toe foʻi la o ia ma ave lana avā. Peitaʻi, pe afai na ave i ai e le matai sana avā, e lē agavaa la lenei fafine mai i se isi atunuu mo le saʻolotoga i le tausaga lona fitu talu ona nofo pologa. E nonofo pea i le matai lenei fafine ma lana fanau na maua i lē na nofo pologa. Ona o lenā tulaga, e mafai e le pologa Eperu ona filifili e nonofo pea ma lona matai. E tui lona taliga i se mea maʻai, e faailoa atu ai lona nofo pologa mo lona matai i le olaga atoa.—Eso 21:2-6; Te 15:16, 17.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
Fesili Mai le ʻAufaitau
O le ā tatou te aʻoaʻoina mai le faasāsāaga o loo taʻua i le Esoto 23:19: “Aua le tunu se tamaʻi ʻoti i le suāsusu o lona tinā”?
Ua fesoasoani iā i tatou lenei faatonuga o le Tulafono a Mose lea e aliaʻi faatolu i le Tusi Paia, e malamalama ai i le silafaga a Ieova e tusa ai ma mea e talafeagai, o lona alofa, ma ona uiga faapelepele. O loo faamatilatila ai foʻi lona inosia o tapuaʻiga sesē.—Esoto 34:26; Teuteronome 14:21.
O le tunu o se tamaʻi ʻoti po o se isi meaola i le suāsusu o lona tinā, o le a feteenaʻi ma le tulaga faalenatura o mea a Ieova. Na saunia e le Atua le suāsusu o le ʻoti fafine e fafaga ai le tamaʻi ʻoti, ma fesoasoani ina ia tuputupu aʻe ai. O le tunu o le tamaʻi ʻoti i le suāsusu o lona lava tinā, na faaupu e se tasi o faitofā e faapea, “o se lē faaaloalo lea i le faiā ua uma ona faia ma faamamaluina e le Atua, i le va o le ʻoti fafine ma lana tama.”
E lē gata i lea, e manatu nisi o le tunu o se tamaʻi ʻoti i le suāsusu o lona tinā, atonu e faia ai se sauniga faapaupau ina ia maua ai le timu. Afai o le tulaga lenā, sa puipuia la e le faasāsāaga tagata Isaraelu, mai gaoioiga sauā ma le lē alofa a tapuaʻiga a nuu tuaoi. Sa faasā faapitoa lava e le Tulafono a Mose tagata Isaraelu mai le usiusitai atu i tū a ia nuu.—Levitiko 20:23.
O le manatu mulimuli, ua faailoa mai e lenei tulafono patino le alofa faapelepele o Ieova. O le mea moni lava, o loo iai i le Tulafono nisi o faatonuga talitutusa e faatatau i le sauā i meaola, ma puipuia mai ai i gaoioiga e lē ōgatusa ma le tulaga faalenatura o mea. O se faaaʻoaʻoga, na aofia i le Tulafono ni faatonuga na faasā ai le faia o taulaga i se meaola seʻi vaganā ua atoa aso e fitu o iai i lona tinā, le tapēina o se meaola ma sana tama i le aso e tasi, ma le aveesea faatasi mai le ofaga o le tinā ma ona fua po o ana tama.—Levitiko 22:27, 28; Teuteronome 22:6, 7.
E manino mai, o le Tulafono sa lē na o ni faatonuga ma ni faasāsāaga lavelave. O se tasi o aogā, e fesoasoani ona taʻiala tatou te matuā faatāuaina ai tulaga tau amio, lea e atagia moni atu ai uiga matagofie o Ieova.—Salamo 19:7-11.
IULAI 19-25
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 16-18
“Mataupu Silisili mo le Faia o le Faamasinogatonu”
it-1 343 ¶5
Faatauasoina
O faaiʻuga lē tonu ona o faamasinoga piʻopiʻo o se faailoga o le faatauasoina, ma o le tele o tulafono e faamalosia ai le ʻalofia o faiga faaalatua, auā o nei mea e mafai ona faatauasoina ai se faamasino ma faailoga tagata ai i ana faaiʻuga. “E faatauasoina ai mata o ē e atamamai.” (Te 16:19; Eso 23:8) E tusa lava po o le ā le taumafai o se faamasino e faamasino ma le tonu, ae e ono aafia lava i latou i faiga faaalatua mai iā i latou o loo faia ai le faamasinoga. O loo faamamafa mai i le Tulafono a le Atua aafiaga e lē gata i faiga faaalatua, ae i o latou manatu. O loo faapea mai: “Aua e te faaʻauʻau atu i lē ua faatauvaa, ma aua e te faasili le tagata mauʻoa.” (Le 19:15) O lea, po o le ā lava le toʻatele o tagata po o manatu o se faamasino, ae e lē tatau ai ona ia faia se faaiʻuga e fua i le tulaga o le tagata.—Eso 23:2, 3.
ʻIA FAAMASINO E TUSA MA IA TULAFONO’
Na poloaʻia e Ieova toeaina i Isaraelu ina ia faaaʻoaʻo i ana tapulaa maualuluga o le faamasinotonu. Muamua, na manaʻomia ona faamautinoa e toeaina po o le ā tonu lava le mea na tupu. Lua, na tatau ona latou iloilo lelei faanaunauga, uiga, ma amioga i le taimi ua mavae a lē na fasioti tagata, ina ia iloa ai pe e tatau ona faasafua atu i ai le alofa mutimutivale. Ina ia faaatagia atu le faamasinotonu o Ieova, na tatau i toeaina ona tilofaʻia pe na faia e le tagata sulufaʻi lenei gaoioiga “ona o lona ita” ma na “lamalama” i le tagata na ia fasiotia. (Faitau le Numera 35:20-24.) Pe a iai ni molimau, e tatau ona toʻalua pe sili atu ni molimau ina ia faamaonia ai se moliaga o le fasioti tagata faamoemoeina.—Nu. 35:30.
Ua teena e le ʻau Faresaio le fetalaiga a Iesu ma faapea atu: “Ua e molimau iā te oe lava; ma e lē moni lau molimau.” Ua tali mai Iesu: “E ui lava ina ou molimau iā te aʻu, ae e moni laʻu molimau, auā ua ou iloa le mea na ou sau ai, ma le mea ou te alu atu i ai. A o outou, tou te lē iloa le mea na ou sau ai, ma le mea ou te alu atu i ai.” Ua fetalai atili o ia: “Ua tusia foʻi i la outou Tulafono, ʻE moni le molimau a tagata e toʻalua.’ A o aʻu, ua ou molimau iā te aʻu lava, ma o le Tamā na auina mai aʻu, o loo molimau foʻi iā te aʻu.”—Ioane 8:13-18.
it-2 685 ¶6
Ositaulaga
O ositaulaga na avatu i ai le faaeaga o le faamatalaina o le Afioga a le Atua, ma na iai sa latou matafaioi tāua i faiga faafaamasinoga i Isaraelu. I aai na tuuina atu iā i latou, na mafai e ositaulaga ona fesoasoani i faamasino, ma e oo ā i mataupu faigatā na lē mafai ona taulima e le faamasinoga o lenā aai. (Te 17:8, 9) Na tatau ona iai ma se toeaina o le aai pe afai o se mataupu e faatatau i sē na fasiotia ae e leʻi iloa po o ai na māfua ai, ina ia faamautinoa ua uia auala uma e aveesea ai le faamasaatoto mai i le aai. (Te 21:1, 2, 5) Pe afai ua fuā se tane ma tuuaʻia lana avā i le faia o le mulilua ae na ia natia, e tatau ona ave o ia i le malumalu, lea o le a faia ai e le ositaulaga le faatulagaga e faatautō ai le fafine, ma o lenā auala e faailoa mai ai e Ieova le mea moni pe na faia e le fafine se agasala pe leai. (Nu 5:11-31) I faamasinoga, e tatau ona faaaloalogia so o se faaiʻuga lava e aumaia e le ositaulaga po o se faamasino tofia. O le lē faaaloalogia po o le lē usitaʻia foʻi o lenā faaiʻuga o le a aumaia ai le faasalaga oti.—Nu 15:30; Te 17:10-13.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
it-1 787
Faateʻa Ese
I le Tulafono, e lē mafai ona faasala se tasi i le oti seʻi vaganā ua faamaonia e ni molimau se toʻalua. (Te 19:15) O nei molimau e toʻalua, o i laʻua ia e muamua ona fetogia i maa lē na faia se agasala. (Te 17:7) O le faia faapea o le a faailoa ai lo latou usitaʻia o le tulafono a le Atua, le mamā o le faapotopotoga i Isaraelu ma ʻalofia so o se molimau e lē moni.
IULAI 26–AOKUSO 1
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 19-21
“E Tautele Iā Ieova le Ola o le Tagata”
Ia Faaaʻoaʻo i le Faamasinotonu ma le Alofa Mutimutivale o Ieova
4 Sa faigofie ona maua e se tagata sulufaʻi aai o sulufaʻiga e ono. Na poloaʻia e Ieova tagata Isaraelu ia taʻitolu aai i itu uma e lua o le Vaitafe o Ioritana. Aiseā? Ina ia faigofie ma vave ona maua e le tagata sulufaʻi. (Nu. 35:11-14) Na fai foʻi ma toe faaleleia auala e agaʻi atu i nei aai. (Teu. 19:3) E tusa ai ma tusitusiga a tagata Iutaia, na faatutū pou faailoilo i auala e faasino ai tagata sulufaʻi i nei aai. Talu ai o lea na iai aai o sulufaʻiga, e leʻi manaʻomia la i sē na fasioti tagata paʻivalea ona sola atu i se nuu ese, lea na ono tofotofoina ai e tapuaʻi atu i ni atua sesē.
Ia Faaaʻoaʻo i le Faamasinotonu ma le Alofa Mutimutivale o Ieova
9 O se tasi o fuafuaga autū o aai o sulufaʻiga, o le puipuia lea o tagata Isaraelu mai i le nofosala i le faamasaatoto. (Teu. 19:10) E tāua iā Ieova le ola ma e inosia e ia le fasioti tagata faamoemoeina po o “lima e sasaa le toto o ē e lē sala.” (Faata. 6:16, 17) O ia o le Atua e faamasinotonu ma paia, ma e na te lē tuufauina foʻi le fasioti tagata paʻivalea. E moni na faaalia le alofa mutimutivale i lē na fasioti tagata paʻivalea. E ui i lea, na tatau ona ia faailoa atu lana solitulafono i toeaina. Pe a faamaonia e leʻi fuafuaina lana gaoioiga na fai, na tatau ona nofo o ia i totonu o le aai o sulufaʻiga seʻia maliu le ositaulaga sili. O lona uiga, sa ono manaʻomia ona nofo ai i inā i lona olaga atoa. O lenā faatulagaga na faamatilatila atu ai i tagata Isaraelu uma le paia o le ola o le tagata. Ina ia faamamaluina Lē na foaʻi maia le ola, na tatau ona latou ʻalofia so o se mea e lamatia ai ola o isi.
LE SILAFAGA A LE ATUA I LE OLA MA LE TOTO
Ua aʻoaʻo mai e le Tusi Paia e paia le toto auā ua fai ma sui o le ola. E tautele la iā Ieova le ola. Ina ua fasiotia e Kaino lona uso, na fetalai atu i ai Ieova: “O loo alaga mai iā te aʻu le toto o lou uso mai i le eleele.” (Kenese 4:10) O le toto o Apelu na fai ma sui o lona ola. Ina ua taʻua e Ieova le toto o Apelu, sa faasino atu o ia i le ola o Apelu.
IA ʻALOFIA LE LOTO ITA
O le faatāua o le meaalofa o le ola mai i le Atua, e amata mai i o tatou loto. E aofia ai le auala e tatou te manatu ai i isi. Na tusi le aposetolo o Ioane: “O lē e ʻinoʻino i lona uso o le fasioti tagata o ia.” (1 Ioane 3:15) O le lē fiafia i se tagata e mafai ona tupu ai le ita e aunoa ma lo tatou iloaina. O le ʻinoʻino e mafai ona uunaʻia ai se tasi e lē faaaloalo i isi, faia tuuaʻiga sesē e faatatau iā i latou, ma oo lava ina talotalo ia latou feoti. E silafia e Ieova o tatou faalogona e faatatau i isi tagata. (Levitiko 19:16; Teuteronome 19:18-21; Mataio 5:22) Pe afai ua tatou iloa o loo iā i tatou le loto ita i se tasi, e manaʻomia ona tatou galulue mamafa ina ia liaʻiese na faalogona.—Iakopo 1:14, 15; 4:1-3.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
Se Aotelega o le Tulafono na Tuu Atu iā Mose
Sa lagolagoina e le Tulafono le faamasinoga lelei atoatoa a Ieova. Na faamalosia e le Tulafono na tuu atu iā Mose le paleni lelei o faaiʻuga i mataupu tau faamasinoga. O lea, na taʻua ai e le Tulafono: “A ia sui atu le ola i le ola, o le mata i le mata, o le nifo i le nifo, o le lima i le lima, ma le vae i le vae.” (Teuteronome 19:21) I tulaga la sa solia ai le tulafono, sa tatau ona fetaui lelei le faasalaga i le solitulafono na fai. O lenei vala o le faamasinotonu a le Atua sa aafia ai le Tulafono atoa ma e tāua tele i aso nei ina ia malamalama ai i le taulaga togiola a Keriso Iesu, lea o le a faaalia mai i le Mataupu e 14.—1 Timoteo 2:5, 6.
AOKUSO 2-8
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 22-23
“Le Auala ua Faaalia Mai ai i le Tulafono le Manatu Mamafa o Ieova i Manu”
it-1 375-376
Avega
Na masani ona faaaogā manu i aso anamua e ave ai avega, ma na faatonuina tagata Isaraelu pe a vaaia se asini a sē e ʻinoʻino mai o loo taoto ona o le mamafa o le avega, e tatau ona “fesoasoani iā te ia e aveese le avega.” (Eso 23:5) O le tele o meafaitino e mafai ona tauave e se manu e taʻua o le avega, e pei o ni “avega eleele a ni asini se lua.”—2Tu 5:17.
it-1 621 ¶1
Teuteronome
O loo taʻua i le tusi o Teuteronome le manatu mamafa i manu. Na faasā ona aveese e se tagata Isaraelu se manu mai i lona faamoega, ona o le puipuiga lenā mo lana toloaʻi. Na faataga ona ave e tagata Isaraelu le toloaʻi a le manu ae faasola lo latou tinā. Na faasola le tinā o nei manu, ina ia toe maua ai nisi toloaʻi. (Te 22:6, 7) E lē tatau i se tagata fai faatoʻaga ona tuufaatasi se asini ma se povi poʻa, ina ia ʻalofia ai le tigāina o le manu e vaivai. (22:10) Sa lē tatau ona fusifusia le gutu o le povi poʻa a o solisolia le saito, ina neʻi matelāina le povi i le fia ʻai, ae o loo tele le saito o loo latalata ane. E lē gata i lea, o loo alu uma le malosi o le povi e solisoli ai le saito ae leai se malosi o totoe e ʻai ai.—25:4.
“Aua Tou te Amo Faalēgatasi”
E PEI ona e tagaʻi i le ata, e matuā lē tutusa lava le kamela ma le povi poʻa lea e tosoina le suōtosina. O le amo lea e soofaatasi ai nei manu, sa fuafua mo ni manu se lua e tutusa le lapopoʻa ma le malolosi, ae ua matuā mafatia lava nei manu uma. Ona o le manatu mamafa mo le lelei o nei manu e lē tutusa ae ua faafaigaluega faatasi, na taʻu atu ai e le Atua i le fanauga a Isaraelu e faapea: “Aua e te suatia le fanua i se povi ma se asini e faatasi.” (Teuteronome 22:10) E faatatau foʻi le mataupu silisili lava lea i se povi poʻa ma se kamela.
E lē masani ona tuuina atu e se fai faatoʻaga sea tulaga faigatā i ana manu. Ae afai e leai ni ana povi poʻa se lua, e mafai ona ia tuu faatasi ni manu se lua o iā te ia. I le ata, e foliga mai, o le mea lenā na faia e se fai faatoʻaga o lona 19 o senituri. Ona o le lē tutusa o le lapopoʻa ma le malolosi (mamafa), o le a tauivi ai lava le manu vaivai ina ia ō faatasi ma le manu malosi, ma o le a sili atu foʻi ona mafatia le manu malosi.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
it-1 600
Aitalafu
O le aitalafu e faasino atu i le nonō mai o se tupe ma e tatau ona toe totogi atu lenā aitalafu i lē na nonō mai ai le tupe. I Isaraelu anamua, e masani ona aitalafu tagata ona o faafitauli tau tupe. E oo faigatā i se tagata Isaraelu e nofo aitalafu. O le a fai le tagata aitalafu ma auauna a lē na ia nonō mai ai le tupe. (Fat 22:7) Na faatonina tagata o le Atua ia faaalia le agalelei ma le lē manatu faapito i o latou tagata o loo manaʻomia le fesoasoani, e ala i le lē saiʻilia o ni tupe faasili. (Eso 22:25; Te 15:7, 8; Sl 37:26; 112:5) E ono tapā foʻi tagata ese e totogi tupe faasili. (Te 23:20) E malamalama le ʻaufaitofā Iutaia, o lenei faatulagaga e mo nonōgatupe faapisinisi, ae e lē mo manaʻoga o aso uma. E masani ona ō tagata ese i Isaraelu mo sina taimi o ni tagata faatauʻoa, ma e faatalitalia lo latou totogia o tupe faasili ona e latou te nonō atu foʻi tupe faasili i isi.
AOKUSO 9-15
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 24-26
“Le Auala ua Faaalia Mai ai i le Tulafono le Manatu Mamafa o Ieova i Fafine”
it-2 1196 ¶4
Fafine
E faatāuaina e tulafono a vaegaʻau avā ma tane, e ala i le faatagaina o se tamāloa faatoʻā uma ona faaipoipo, e lē auai i le taua mo se tausaga e tasi. O le faia faapea, ua maua ai e le ulugalii le avanoa e faia ai se fanau, ma e avea o se faamāfanafanaga i le avā pe a auai le tane i le taua, aemaise lava pe a maliu ai le tane i le taua.—Te 20:7; 24:5.
E te Silafia?
O le ā le tū masani i le aoina o mea i le seleselega, ma o ai na aogā i ai?
Na faasā i le Tulafono a Mose ona ao uma e faifaatoʻaga fua o o latou laueleele. Ma o ē sa faia le seleselega, e lē tatau ona ao uma pito o o latou fanua. O ē na aoina fua o vine, e lē tatau ona tau uma fua o totoe pe toe foʻi e tau mai fua e leʻi matua. O ē foʻi e sasa i lalo fua o olive, e tatau ona tuu ai pea fua e leʻi matua. (Levitiko 19:9, 10; Teuteronome 24:19-21) Ina ia ō atu ē e matitiva, o ē mātuaoti, fafine ua oti a latou tane ma tagata ese, e ao mai fua o totoe o le seleselega.
O lenei tulafono e faatatau i le aoina o fua o le seleselega, sa aogā mo le nuu atoa o Isaraelu. Ina ia faalaeiau ai ē e ona fanua ina ia limafoaʻi, ia lē manatu faapito, ma ia faalagolago i le faamanuiaga a le Atua. E faalaeiau ai foʻi i latou e ō e ao mai fua, ina ia toʻaʻaga, auā e faigatā lea galuega. (Ruta 2:2-17) O le ao mai o fua, e faamautinoa ai, e lē o fia aai tagata matitiva pe avea ma avega mamafa i le nuu. Ma e latou te lē lagona ai foʻi le mā ona o le ʻaisi pe e faalagolago i mea e foaʻi mai e isi.
E te Silafia?
I Isaraelu anamua, afai e maliu se tamāloa ae e leai sona atalii, sa tatau ona faaipoipo lona uso ma lana avā, ia maua ai se fanau e faaauau ai le gafa o lē ua oti. (Kenese 38:8) O lenei fuafuaga na mulimuli ane faaaofia i le Tulafono a Mose. (Teuteronome 25:5, 6) Ua faaalia i gaoioiga a Poasa i le tusi o Ruta, e faalautele atu lenei tulafono i isi tane o le ʻauaiga pe afai e leai se uso o lē ua oti.—Ruta 1:3, 4; 2:19, 20; 4:1-6.
Sa faia foʻi i aso o Iesu lenā fuafuaga, e pei ona faaalia i faamatalaga a le ʻau Satukaio o loo faamauina i le Mareko 12:20-22. Na faapea mai se tusitala o le uluaʻi senituri o Flavius Josephus, o lenei faiga e lē gata e faaauau ai le gafa o le aiga, ae e tumau ai foʻi le tofi o le aiga, ma tausia ai foʻi le fafine lea ua oti lana tane. I na taimi, e lē maua e le avā se tofi i meatotino a lana tane. Ae peitaʻi, e maua e le tamaitiiti e tupuga mai i se faaipoipoga faapena le tofi o lē ua oti.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
SE TULAFONO NA FAAVAE I LE ALOFA
E silafia lelei e Ieova le auala e feutagaʻi ai paaga faaipoipo. O lea na naunau ai o ia ina ia tausia lelei e tagata Isaraelu a latou avā. O se tane e faaaloalo i le Tulafono, e alofa o ia i lana avā ma lē faateʻaina o ia ona o ni māfuaaga faatauvaa. (Teu. 24:1-4; Mata. 19:3, 8) Peitaʻi, pe a tulaʻi mai se faafitauli matuiā ma filifili ai le tane e faateʻa lana avā, sa tatau ona ia saunia se tusi e faamaonia ai ua teteʻa. O lenei tusi na puipuia ai le avā mai i le tuuaʻia sesē i le faia o amioga lē mamā. E lē gata i lea, a o leʻi tuuina atu e le tane i lana avā le tusi e faamaonia ai ua teteʻa, na tatau ona talanoa atu le tane i toeaina o le aai. O le faia faapea, na maua ai e toeaina le avanoa e fesoasoani ai i le ulugalii ina ia faasaoina la laʻua faaipoipoga. E lē o taimi uma na faalaa mai ai Ieova e ala mai i toeaina po o perofeta, pe a faateʻaina e se tane Isaraelu lana avā ona o ni māfuaaga manatu faapito. E ui i lea, e na te silafia loimata o nei avā ona o le tagi ma le ōi, ma na ia malamalama i o latou tigā.—Mala. 2:13-16.
AOKUSO 16-22
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 27-28
“E oo Foʻi Iā te Oe Faamanuiaga Uma”
Maua Faamanuiaga e Ala i le Tupu ua Taʻitaʻia e le Agaga o le Atua!
18 E aofia ai i le faalogo, le iloilo totoʻa o mea o loo aumaia i le Afioga a le Atua, atoa ai ma taumafa faaleagaga o loo ia saunia mai. (Mata. 24:45) E uiga foʻi i le usiusitaʻi i le Atua ma lona Alo. Na fetalai Iesu: “E lē ulu atu i le malo o le lagi i latou uma o ē fai mai iā te aʻu, ʻLe Alii e, le Alii e,’ ae e na o lē na te faia le finagalo o loʻu Tamā o i le lagi.” (Mata. 7:21) O le uiga o le faalogo i le Atua, o le gauaʻi ma le lotomalie i le faatulagaga ua faavaeina e le Atua, le faapotopotoga Kerisiano atoa ai ma toeaina tofia, po o “meaalofa i tagata.”—Efe. 4:8.
Pe o le a Oo ea iā te Oe le Manuia Mai iā Ieova?
2 O le veape Eperu ua faaaogā mo le “faalogo atu pea” i le Teuteronome 28:2 e faailoa mai ai se gaoioiga faaauau pea. E lē tatau i tagata o Ieova ona tau ina faalogo iā te ia mai lea taimi i lea taimi; e tatau lava ona latou faalogo pea iā te ia i taimi uma. O inā o le a faatoʻā oo ane ai manuia tauatua iā i latou. O le veape Eperu ua faaliliuina i le “oo” ua faamaonia o se faaupuga e faaaogā pe a tuliloaina se mea, lea e masani ona faauiga i le “ia maua mai” po o le “ia oo atu i ai.”
Ia Matuā Saʻili le Faamanuia a Ieova
4 O le ā le ituaiga o usiusitaʻi e tatau ona faaalia e tagata Isaraelu. Sa taʻua i le Tulafono a le Atua, e lē fiafia o Ia pe a lē auauna atu ona tagata “ma le loto olioli ma le fiafia.” (Faitau le Teuteronome 28:45-47) E tatau ona sili atu ona usiusitaʻi iā Ieova i lo le tau ina fai, e pei ona faia e manu ma temoni. (Mare. 1:27; Iako. 3:3) O le usiusitaʻi mai i le loto, e faaalia ai le alofa i le Atua. E iloa lea usiusitaʻi i le olioli ona o le talitonu, e lē mamafa poloaʻiga a Ieova, ma ʻe na te tauia o ē e matuā saʻili iā te ia.’—Epe. 11:6; 1 Ioa. 5:3.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
it-1 360
Pine o le Tuaoi
Na faasāina i le tulafono a Ieova le tuu i tua o le pine o le tuaoi. (Te 19:14; tagaʻi foʻi i le Fat 22:28.) O le mea moni, e malaia le tagata e na te “tuu i tua pine o le tuaoi a lona uso a tagata.” (Te 27:17) Talu ai e faalagolago le tagata e ona le fanua i ana mea totō, o le tuu la i tua o le tuaoi, o le a taofia ai le isi tagata mai i le mauaina o mea e maua ai ana meaʻai. I aso anamua, na vaai i ai i lea gaoioiga e tutusa lelei ma le gaoi. (Iop 24:2) Na nofosala tagata lē faamaoni ona o le faileagaina faapenā o isi tagata, ma na pei Perenise i taimi o Hosea o i latou e leʻi faamaoni i pine o fanua.—Ho 5:10.
AOKUSO 23-29
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 29-30
“E Lē Faigatā le Auauna Iā Ieova”
Ua Tuu Mai e Ieova iā i Tatou se Filifiliga
Pe e faigatā ona iloa mea o loo manaʻomia mai e le Atua iā i tatou ma fai? Ua taʻua e Mose e faapea: “O lenei poloaʻiga ou te fai atu ai iā te oe i le aso nei, e lē faigatā iā te oe, e lē mamao foʻi ia.” (Teu. 30:11) E lē o tāpā mai e Ieova ni mea e lē mafai ona fai. O mea e na te faafinagaloina e talafeagai ma e mafai ona faataunuu. Ma e mafai foʻi ona tatou iloa. E lē manaʻomia ona tatou ō atu “i le lagi” pe malaga “i tala atu o le sami,” ina ia iloa po o ā mea e finagalo ai le Atua iā i tatou. (Teu. 30:12, 13) O loo taʻua manino i le Tusi Paia le auala e ao ona tatou ola ai.—Mika 6:8.
Ua Tuu Mai e Ieova iā i Tatou se Filifiliga
“E MASANI ona ou popole e aunoa ma se māfuaaga, ina neʻi oʻu lē faamaoni iā Ieova.” O le faamatalaga lenā a se fafine Kerisiano na manatu o le a lē taulau ona o mea leaga na tutupu iā te ia a o laʻitiiti. Po o le tulaga moni lenā? Po o i tatou o ni tagata ua leai moni se mea tatou te mafai ona o mea na tutupu iā i tatou? E leai. Ua aumaia e le Atua iā i tatou le meaalofa o le filifiliga saʻoloto, e mafai la ona fai e i tatou a tatou lava filifiliga i le auala e tatou te ola ai. E finagalo Ieova ia tatou fai ni filifiliga saʻo, ma ua taʻu mai e lana Afioga, le Tusi Paia, iā i tatou le auala e tatou te faia ai lenā tulaga. Seʻi o tatou iloilo upu a Mose, e pei ona taʻua i le Teuteronome mataupu e 30.
O Lou Lumanaʻi, O Lau Filifiliga!
A o toetoe ulu atu le nuu anamua o Isaraelu i le Nuu Folafolaina, na fetalai atu Mose i le suafa o Ieova iā i latou e faapea: “Ou te tuuina atu le ola ma le oti i ou luma, o le manuia ma le malaia; ma ia e filifili i le ola ina ia e ola ai pea, o oe ma lau fanau, e ala i le alofa iā Ieova lou Atua, e ala i le faalogo i lona siʻufofoga ma pipii atu iā te ia.”—Teuteronome 30:15, 19, 20.
I aso nei, ua tuuina mai foʻi iā te oe se filifiliga, ma o lau filifiliga e faalagolago i ai lou lumanaʻi. Afai e te filifili e alofa i le Atua, faalogo i lona siʻufofoga ma pipii atu iā te ia, ua e filifili la i le ola, o le ola lea e faavavau i se lalolagi parataiso. O le ā e aofia ai i na vala taʻitasi?
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
it-1 665 ¶3
Taliga
Na fetalai atu Ieova e ala i ana auauna i tagata Isaraelu lotomaaa ma lē usiusitaʻi, ona o le lē ʻperitomeina o o latou taliga.’ (Ie 6:10; Ga 7:51) E pei e iai se mea e taofia ai pe faalavelavea ai la latou faalogo. Ua talia e isi le fesoasoani a Ieova e malamalama ma usiusitaʻi ai, ae e lē o faia faapea e isi. (Te 29:4; Ro 11:8) Na valoia e le aposetolo o Paulo le taimi o le a taʻutino mai ai se tasi na manaʻo e avea ma Kerisiano lona liliuese mai i le faatuatuaga moni, ona e lē manaʻo e faalogo i upu moni o le Afioga a le Atua, ae e mananaʻo e faalogo i mea e logolelei iā i latou lava, ma latou faalogo ai i aʻoaʻoga sesē. (2Ti 4:3, 4; 1Ti 4:1) E lē gata i lea, e ono “faateʻia” taliga o se tasi ona o tala e logolelei iā te ia lava, aemaise ā tala e malaia ai.—1Sa 3:11; 2Tu 21:12; Ie 19:3.
AOKUSO 30–SETEMA 5
ʻOA TAUTELE MAI I LE AFIOGA A LE ATUA | TEUTERONOME 31-32
“Ia Aʻoaʻo se Lesona Mai i se Talafaatusa o Loo i se Pese Faagaeeina”
“Ia E Faia Ina ia Tasi Loʻu Loto e Mataʻu i Lou Suafa”
8 A o toeitiiti ulu atu tagata Isaraelu i le Nuu Folafolaina, na aʻoaʻo atu ai e Ieova iā Mose upu o se pese. (Teu. 31:19) Mulimuli ane, na aʻoaʻo atu e Mose le pese i le nuu. (Faitau le Teuteronome 32:2, 3.) A o tatou manatunatu loloto i le fuaiupu e 2 ma le 3, e manino mai ai e lē finagalo Ieova e natia lona suafa, pe manatu foʻi o se mea ua paia tele ma e lē tatau ona faaleoina. E finagalo Ieova ia iloa e ana foafoaga atamamai uma lona suafa. Maʻeu se faaeaga i tagata Isaraelu o le faalogo atu a o aʻoaʻoina i latou e Mose, e faatatau iā Ieova ma Lona suafa mamalu! O mea na aʻoaʻoina ai i latou e Mose, na faalaeiauina ma faamalosia ai lo latou faatuatua, e pei ona fesoasoani se timu māʻuluʻulu ina ia faasūsūina ma tupu olaola ai se faatoʻaga. E faapefea ona faamautinoa e faapena a tatou aʻoaʻoga?
9 Pe a talaʻi mai i lea fale i lea fale pe i nofoaga faitele, e mafai ona tatou faaaogā le Tusi Paia e faailoa ai i tagata o Ieova le suafa o le Atua. E mafai ona tatou avatu i ai se lomiga, faaali se vitiō, ma faasino i ai isi mea i la tatou Upega tafaʻilagi, lea e faamamaluina ai Ieova. A o iai i galuega, aʻoga, pe faimalaga foʻi, e tatou te maua le avanoa e talanoa ai i isi e uiga i lo tatou Atua pele ma le ituaiga Atua e iai o ia. Pe a taʻu atu i ē tatou te feiloaʻi i ai, mea e faatatau i le finagalo matagofie o Ieova mo tagata ma le lalolagi, ua tatou aʻoaʻoina ai i latou i se manatu e faatatau iā Ieova, lea atonu e matuā fou iā i latou. A o tatou taʻu atu i isi upu moni e faatatau i lo tatou Tamā alofa, ua tatou fesoasoani ai i le faapaiaina o lona suafa. Ua tatou faamaonia ai le sesē o pepelo ma tala taufaaleaga ua aʻoaʻoina e isi e faatatau iā Ieova. E tatou te aʻoaʻoina tagata i aʻoaʻoga e sili ona faafouina ai.—Isa. 65:13, 14.
Talafaatusa i le Tusi Paia—Po o E Malamalama Ai?
E faatusa foʻi e le Tusi Paia ia Ieova i mea e leai ni ola. Ua faamatalaina o ia o le “Papa o Isaraelu,” o se “papa,” ma o se “ʻolo.” (2 Samuelu 23:3; Salamo 18:2; Teuteronome 32:4) O le ā le tulaga e tutusa ai? E pei ona mautū le faavae o se maa telē, e lē maluelue, e faapena foʻi Ieova le Atua, e mafai ona avea o ia ma Puna e te saogalemu ai.
Ia Faataʻitaʻi iā Ieova a o Toleniina Lau Fanau
7 Seʻi manatu i le alofa na faaalia e Ieova i feutagaʻiga ma le fanauga a Isaraelu. Sa faaaogā e Mose se faatusatusaga matagofie e faamatalaina ai le alofa o Ieova mo lona nuu tau amata o Isaraelu. Tatou te faitau i ai: “E pei o le aeto ona faaoso i ana tama, e faapepepepe i luga o ana tama, e fola ona apaau, e saposapo ia te i latou, e ave ia te i latou i luga i ona apaau; sa faapea Ieova e toatasi ona taʻitaʻi ia [Iakopo].” (Teuteronome 32:9, 11, 12) Ina ia aʻoaʻo le felelei a lana toloaʻi, e ʻfaaoso ai e le [aeto tinā] ana tama,’ e ala i le feminoiaʻi solo ma apatā ona apaʻau ina ia faaoso ai lana toloaʻi e felelei ese mai le faamoega. A oo loa ina oso ese se tamaʻi aeto mai le faamoega, lea e masani ona fau i luga o se papa maualuga lava, ona ʻfaapepepepe lea o le [aeto tinā] i luga’ o lana tama. Afai e foliga mai o le a paʻū le tamaʻi aeto i le laueleele, ona lele faavave ifo lea o le aeto tinā i lalo o lana tama, ma toe faatiʻetiʻe iā te ia “i ona apaau.” E faapena foʻi le auala sa tausia ai ma le alofa e Ieova le nuu sa faatoʻā fanau mai o Isaraelu. Na ia tauaaoina mai i tagata le Tulafono e auala mai iā Mose. (Salamo 78:5-7) Ona puipuimalu lava lea e le Atua le nuu, ma nofosauni e laveaʻia lona nuu pe a latou fesagaʻi ma ni puapuaga.
Saʻiliʻiliga mo ʻOa Faaleagaga
Manatu Tāua Mai le Tusi o Teuteronome
31:12. E tatau ona nonofo faatasi tamaiti ma tagata matutua i sauniga a le faapotopotoga ma taumafai e faalogo ma aʻoaʻoina se mea.