1Ç Emri i Perëndisë në Shkrimet e Krishtere Greke

**«Jehova». Heb., יהוה (JHVH)**

Nga shtojca 1A dhe 1C është e qartë se Tetragrami me germa hebraike (יהוה) u përdor si në tekstin hebraik, ashtu edhe në Septuagintën greke. Prandaj, pavarësisht nëse Jezui dhe dishepujt i lexonin Shkrimet në hebraisht ose greqisht, ata do të hasnin emrin e Perëndisë. Në sinagogën në Nazaret, kur Jezui u çua në këmbë, mori librin e Isaisë dhe lexoi nga kapitulli 61:1, 2 ku është përdorur Tetragrami, ai shqiptoi emrin e Perëndisë. Kjo ishte në përputhje me vendosmërinë e tij që ta bënte të njohur emrin e Jehovait, siç mund të shihet nga lutja drejtuar Atit të tij: «Unë ua kam shfaqur emrin tënd njerëzve që më dhe nga bota. . . . Unë ua kam bërë të njohur emrin tënd dhe do ta bëj të njohur.»—Gjo 17:6, 26.

Ka prova se dishepujt e Jezuit e përdorën Tetragramin në shkrimet e tyre. Në shekullin e katërt, Jeronimi shkroi në veprën e tij De viris inlustribus [Mbi burrat e shquar], në kapitullin III: «Mateu, që është edhe Levi, dhe nga një taksambledhës u bë apostull, ishte i pari që hartoi një ungjill të Krishtit në Jude në gjuhën hebraike dhe me germa hebraike, për dobinë e atyre të rrethprerjes që kishin besuar. Se kush e përktheu atë më pas në greqisht nuk dihet me siguri. Përveç kësaj, teksti në gjuhën hebraike ruhet edhe sot e kësaj dite në bibliotekën e Cezaresë, të cilën martiri Pamfil e koleksionoi me aq kujdes. Nazareasit që e përdorin këtë vëllim në qytetin sirian të Beresë, më lejuan edhe mua ta kopjoja.» (Përkthimi nga teksti latin, botuar nga E. K. Riçardson në seritë «Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur», vëll. 14, Lajpcig, 1896, fq. 8, 9.)

Mateu përmendi më shumë se njëqind citime nga Shkrimet Hebraike të frymëzuara. Atje ku këto citime përfshinin emrin e Perëndisë, ai do të ketë qenë i detyruar të përfshinte me besnikëri Tetragramin në ungjillin e tij në hebraisht. Kur ungjilli i Mateut u përkthye në greqisht, Tetragrami u la i papërkthyer brenda tekstit grek, sipas praktikës së asaj kohe.

Jo vetëm Mateu, por gjithë shkrimtarët e Shkrimeve të Krishtere Greke cituan vargje nga teksti hebraik ose nga Septuaginta, ku shfaqet emri i Perëndisë. Për shembull, në fjalimin e Pjetrit te Ve 3:22, citohet Lp 18:15 ku Tetragrami shfaqet në një fragment prej papirusi të Septuagintës, që e datuan si të shekullit të parë p.e.s. (Shih Shtojcën 1C §1.) Si ithtar i Krishtit, Pjetri e përdori emrin e Perëndisë, Jehova. Kur fjalimi i Pjetrit u dokumentua, Tetragrami u përdor këtu sipas zakonit gjatë shekullit të parë p.e.s. dhe shekullit të parë të e.s.

Disa herë gjatë shekullit të dytë ose të tretë të e.s. skribët e hoqën Tetragramin edhe nga Septuaginta, edhe nga Shkrimet e Krishtere Greke, dhe e zëvendësuan me fjalët Kírios, pra «Zotëri», ose Theós, pra «Perëndi».

Në lidhje me përdorimin e Tetragramit në Shkrimet e Krishtere Greke, Xhorxh Hauard në Universitetin e Xhorxhias, shkroi në botimin Journal of Biblical Literature, vëll. 96, 1977, fq. 63: «Zbulime të kohëve të fundit në Egjipt dhe në shkretëtirën e Judesë na lejojnë të shohim me sytë tanë përdorimin e emrit të Perëndisë në kohët e parakrishterimit. Këto zbulime janë domethënëse për studimet në lidhje me Dh[iatën] e R[e], sepse formojnë një ngjashmëri letrare me dokumentet e krishtere më të hershme dhe mund të shpjegojnë se si e përdornin emrin e Perëndisë autorët e Dhiatës së Re. Në faqet në vijim, ne do të parashtrojmë teorinë se emri hyjnor, יהוה (dhe shkurtime të mundshme të tij) ishte shkruar fillimisht në citimet e Dhiatës së Re dhe aty ku përmendet Dh[iata] e V[jetër], dhe se në rrjedhën e kohës ai u zëvendësua kryesisht me termin κς [shkurtim i Kírios, «Zotëri»]. Mendojmë se kjo heqje e Tetragramit, krijoi pështjellim në mendjet e të krishterëve të hershëm johebrenj në lidhje me marrëdhënien mes ‘Zotërisë Perëndi’ dhe ‘Zotërisë Krisht’, gjë e cila pasqyrohet edhe në traditën e dorëshkrimeve të vetë tekstit të Dhiatës së Re.»

Ne jemi dakord me sa u tha më sipër, me këtë përjashtim: nuk e konsiderojmë këtë pikëpamje një «teori», por përkundrazi, një paraqitje të fakteve historike, për sa i përket transmetimit të dorëshkrimeve të Biblës.

RIVENDOSJA E EMRIT TË PERËNDISË

Gjatë shekujve janë bërë shumë përkthime në hebraisht të disa pjesëve ose të tërë Shkrimeve të Krishtere Greke. Këto përkthime, që në këtë vepër janë shënuar me shkronjën «J» me një numër tregues, kanë rivendosur emrin e Perëndisë në vende të ndryshme të Shkrimeve të Krishtere Greke. Ato kanë rivendosur emrin e Perëndisë jo vetëm kur ndeshnin citime nga Shkrimet Hebraike, por edhe në vende të tjera ku një rivendosje të tillë e kërkonin vargjet.

Për ta ditur se ku u zëvendësua emri i Perëndisë me fjalët greke Κύριος dhe Θεός, kemi përcaktuar se ku shkrimtarët e krishterë të frymëzuar kanë cituar vargje, fragmente dhe shprehje nga Shkrimet Hebraike, dhe më pas i jemi referuar përsëri Shkrimeve Hebraike për t’u siguruar nëse emri i Perëndisë shfaqet edhe atje. Në këtë mënyrë përcaktuam se çfarë identiteti t’u jepnim termave Kírios dhe Theós, si dhe ç’personalitet t’u vishnim atyre.

Për të mos kapërcyer caqet e një përkthyesi duke u futur në fushën e interpretimit, jemi përpjekur për të qenë mjaft të kujdesshëm në lidhje me përkthimin e emrit të Perëndisë, duke shqyrtuar gjithnjë me kujdes si bazë Shkrimet Hebraike. Kemi kërkuar ndonjë përputhje me ne në versionet e shumta në hebraisht që kemi konsultuar. Është për t’u thënë se për secilin nga të 237 rastet ku kemi rivendosur emrin e Jehovait në tekstin e përkthimit tonë, ka pasur përputhje me një ose më shumë prej këtyre versioneve në hebraisht.

Më poshtë vijon një listë me 237 vendet ku emri «Jehova» shfaqet në tekstin kryesor të Shkrimeve të Krishtere Greke: Përkthimi Bota e Re. Këtë përkthim e mbështetin burime të ndryshme që janë renditur më poshtë me simbolet e tyre përkatëse. Për një shpjegim të simboleve (referimeve «J»), shih Hyrjen te pjesa me nëntitull «Simbole tekstesh».

Lista vijuese tregon gjithashtu fjalën greke që gjendet në këto vende në tekstin grek të Uestkotit dhe Hortit. Fjala Kírios, pra «Zotëri», dhe format e saj të ndryshme janë paraqitur me simbolin Ky. Në mënyrë të ngjashme fjala Theós, pra «Perëndi», dhe format e saj të ndryshme janë paraqitur me simbolin Th. Yllthi (*) i vendosur përpara secilit prej këtyre simboleve, tregon se fjala greke shoqërohet nga nyja shquese në tekstin grek.

MATEU

1:20 Ky; J^{3,4,7-14,16-18,22-24,28}

1:22 Ky; J^{1-4,7-14,16-18,22-24,26,28}

1:24 Ky; J^{1-4,7-14,16-18,22-24,28}

2:13 Ky; J^{1-4,6-14,16-18,22-24,28}

2:15 Ky; J^{1,3,4,6-14,16-18,22-24,28}

2:19 Ky; J^{1-4,6-14,16-18,22-24,28}

3:3 Ky; J^{1-4,7-14,16-18,20,22-24,26,28}

4:4 Th; J^{1,3-14,17,18,20,22,23}

4:7 Ky; J^{1-14,16-18,20,22-24,28}

4:10 Ky; J^{1-14,16-18,20,22-24,28}

5:33 *Ky; J^{1-4,7-14,16-18,22,23,28}

21:9 Ky; J^{1-14,16-18,20-24,28}

21:42 Ky; J^{1-4,7-14,16-18,20-24,28}

22:37 Ky; J^{1-14,16-18,20-24,28}

22:44 Ky; J^{1-14,16-18,20-24,28}

23:39 Ky; J^{1,3-14,16-18,21-24,28}

27:10 Ky; J^{1,3,4,7-14,16,17,22-24,28}

28:2 Ky; J^{1-4,7-13,16-18,22-24,28}

MARKU

1:3 Ky; J^{7-14,16-18,22-24,28}

5:19 *Ky; J^{7-10,17,18,22,28}

11:9 Ky; J^{7,8,10-14,16-18,21-24,28}

12:11 Ky; J^{7-14,16-18,21-24,28}

12:29 Ky; J^{7-14,16-18,20-24,27,28}

12:29 Ky; J^{7-14,16-18,20-24,28}

12:30 Ky; J^{7-14,16-18,21-24,28}

12:36 Ky; J^{7-14,16-18,21-24,28}

13:20 Ky; J^{7,8,10,13,16-18,22-24,28}

LUKA

1:6 *Ky; J^7-17,23,28

1:9 *Ky; J^{7-18,22,23,28}

1:11 Ky; J^{7-13,16-18,22-24,28}

1:15 Ky; J^{7,8,10-18,22,23,28}

1:16 Ky; J^{7-18,22-24,28}

1:17 Ky; J^{7-18,22-24,28}

1:25 Ky; J^{7-18,22,23,28}

1:28 *Ky; J^5,7-18,22,23

1:32 Ky; J^{5-18,22-24,28}

1:38 Ky; J^{5,7-18,22-24,28}

1:45 Ky; J^{5-18,22-24,28}

1:46 *Ky; J^{5-18,22,23,28}

1:58 Ky; J^5-18,22-24

1:66 Ky; J^{5-18,22-24,28}

1:68 Ky; J^{5-18,22-24,28}

1:76 Ky; J^{5-18,22-24,28}

2:9 Ky; J^{5,7-13,16,17,22-24}

2:9 Ky; J^{5,7,8,10-18,22-24,28}

2:15 *Ky; J^{5,7,8,10-18,22,23,28}

2:22 *Ky; J^{5-18,22,23,28}

2:23 Ky; J^{5-18,22-24,28}

2:23 *Ky; J^{5-18,22,23,28}

2:24 Ky; J^{5-18,22-24,28}

2:26 Ky; J^{5-18,22-24,28}

2:39 Ky; J^{5-18,22-24,28}

3:4 Ky; J^{7-15,17,18,22-24,28}

4:8 Ky; J^{7-18,22-24,28}

4:12 Ky; J^{7-18,22-24,28}

4:18 Ky; J^{7-15,20,23,24}

4:19 Ky; J^{7-18,20,22-24,28}

5:17 Ky; J^{7-18,22-24,28}

10:27 Ky; J^{5-18,21-24,28}

13:35 Ky; J^{7-18,21-24,28}

19:38 Ky; J^{7-18,21-24,28}

20:37 Ky; J^{9,11-18,21-24,27,28}

20:42 Ky; J^{7-18,21-24,28}

GJONI

1:23 Ky; J^{5-14,16-19,22-24,28}

6:45 Th; J^{7,8,10,14,17,19,20,22,23}

12:13 Ky; J^{7-14,16-19,21-24,28}

12:38 Ky; J^{12-14,16-18,22,23}

12:38 Ky; J^{7-14,16-20,22-24,28}

VEPRAT

1:24 Ky; J^7,8,10,22,23

2:20 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-24,28}

2:21 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-24,28}

2:25 *Ky; J^{7,8,10-18,20,22,23,28}

2:34 Ky; J^{7,8,10-18,21-24,28}

2:39 Ky; J^{7,8,10,17,18,22-24}

2:47 *Ky; J^7,8,10

3:19 *Ky; J^{13-18,22,23,28}

3:22 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-24,28}

4:26 *Ky; J^{7,8,10-18,20,22,23,28}

4:29 Ky; J^7,8,10

5:9 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22-24}

5:19 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22-24,28}

7:31 Ky; J^{11-18,22-24,28}

7:33 *Ky; J^{11-18,22,23,28}

7:49 Ky; J^{11-18,20,22-24,28}

7:60 Ky; J^17,18,22,23

8:22 *Ky; J^18,22,23

8:24 *Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22,23}

8:25 *Ky; J^7,8,10,17,18

8:26 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22-24,28}

8:39 Ky; J^{13,15-18,22-24,28}

9:31 *Ky; J^{7,8,10,13,15,16,18,22}

10:33 *Ky; J^17,18,23

11:21 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22,23,28}

12:7 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22-24,28}

12:11 *Ky; J^{7,8,10,13,15,16,18,23,28}

12:17 *Ky; J^7,8,10,28

12:23 Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22-24,28}

12:24 *Ky; J^7,8,10,23

13:2 *Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22,23}

13:10 *Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22,23,28}

13:11 Ky; J^{7,8,10,15-18,22-24,28}

13:12 *Ky; J^7,8,10

13:44 *Th; J^17,22

13:47 *Ky; J^7,8,10,22,23

13:48 *Th; J^{7,8,10,13,15-17,22,23}

13:49 *Ky; J^{7,8,10,13,15-18,22,23,28}

14:3 *Ky; J^{7,8,10,15-18,23}

14:23 *Ky; J^{7,8,10,13,15,16}

15:17 *Ky; J^{11-18,22,23,28}

15:17 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-24,28}

15:35 *Ky; J^17,18,22,23

15:36 *Ky; J^{7,8,10,17,18,22,23}

15:40 *Ky; J^17,18,22

16:14 *Ky; J^{7,8,10,17,18,23}

16:15 *Ky; J^7,8,10

16:32 *Th; J^{7,8,10,17,18,22,23,28}

18:21 *Th; J¹⁷

18:25 *Ky; J^{7,8,10,13,15,16,24}

19:20 *Ky; J^{7,8,10,13,15-18,23}

21:14 *Ky; J^{7,8,10,17,18,23}

ROMAKËVE

4:3 *Th; J^{7,8,10,17,20,22}

4:8 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-25}

9:28 Ky; J^{7,8,10,13,16,20,25}

9:29 Ky; J^{7,8,10-18,20,22-24,28}

10:13 Ky; J^{7,8,10,13-18,22-24,28}

10:16 Ky; J^{7,8,10,13-18,23}

11:3 Ky; J^{7,8,10-18,23,25}

11:34 Ky; J^{7,8,10,13-18,20,22-25,28}

12:11 *Ky; J^{7,8,10,13,16,18}

12:19 Ky; J^{7,8,10-18,22-24}

14:4 *Ky; J^18,23

14:6 Ky; J^{7,8,10,13,16,18,22,24}

14:6 Ky; J^{7,8,10,13,16,22,24}

14:8 *Ky; J^{7,8,10,13-16,18}

14:11 Ky; J^{7,8,10-18,22-25,28}

15:11 *Ky; J^{7,8,10-18,20,22,23,25,28}

1 KORINTASVE

1:31 Ky; J^{7,8,10-14,16-18,22-24,28}

2:16 Ky; J^{13,14,16-18,22-24,28}

3:20 Ky; J^{7,8,10-14,16-18,20,22-24,28}

4:4 Ky; J^{7,8,10,17,18,23,24,28}

4:19 *Ky; J^{7,8,10,22,23,28}

7:17 *Ky; J²⁸

10:9 *Ky; J^18,22,23

10:21 Ky; J^7,8,10,24

10:22 *Ky; J^7,8,10,14

10:26 *Ky; J^{7,8,10,11,13,14,16-18,20,22,23,28}

11:32 *Ky; J^13,16,18

14:21 Ky; J^{7,8,10-14,16-18,22-24,28}

16:7 *Ky; J^{7,8,10,13,14,16-18,22,23}

16:10 Ky; J^{7,8,10,13,14,16-18,24,28}

2 KORINTASVE

3:16 Ky; J^{7,8,13,14,16,22,24,28}

3:17 *Ky; J^{7,8,13,14,16,28}

3:17 Ky; J^{7,8,13,14,16,22,24,28}

3:18 Ky; J^{7,8,13,14,16,22,24,28}

6:17 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22-24,28}

6:18 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22-24,28}

8:21 Ky; J^7,8,24

10:17 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

10:18 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

GALATASVE

3:6 *Th; J^7,8

EFESIANËVE

2:21 Ky; J^{7,8,13,16-18,22-24,28}

5:17 *Ky; J^7,8

5:19 *Ky; J^{7,8,13,16,23,28}

6:4 Ky; J^7,8,22,24

6:7 *Ky; J^7,8

6:8 Ky; J^22,24

KOLOSIANËVE

1:10 *Ky; J^7,8

3:13 *Ky; J²³

3:16 *Th; J^{7,8,13,14,16,17}

3:22 *Ky; J^18,22,28

3:23 *Ky; J^{7,8,17,18,22,23}

3:24 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24}

1 SELANIKASVE

1:8 *Ky; J^{7,8,17,18,22,23}

4:6 Ky; J^{7,8,17,18,22-24}

4:15 Ky; J^7,8,17,18,24

5:2 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24}

2 SELANIKASVE

2:2 *Ky; J^18,22,23

2:13 Ky; J^13,16,24

3:1 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23}

2 TIMOTEUT

1:18 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24}

2:19 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,20,22-24,28}

2:19 Ky; J^18,22-24,28

4:14 *Ky; J^{7,8,13,16-18,22,23}

HEBRENJVE

2:13 *Th; J^{3,7,8,17,20,22}

7:21 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24,28}

8:2 *Ky; J^{7,8,13-16,18,22,23}

8:8 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24,28}

8:9 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24,28}

8:10 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22,24,28}

8:11 *Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22,23,28}

10:16 Ky; J^{3,7,8,11-18,22-24,28}

10:30 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24,28}

12:5 Ky; J^{7,8,11-18,20,22-24,28}

12:6 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24,28}

13:6 Ky; J^{3,7,8,11-18,20,22-24}

JAKOVI

1:7 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

1:12 J^7,8,13,16,17

2:23 *Th; J^14,17,20,22

2:23 Th; J¹⁷

3:9 *Ky; J^18,23,28

4:10 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

4:15 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

5:4 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22-24,28}

5:10 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

5:11 Ky; J^{7,8,13,14,16,18,22-24,28}

5:11 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

5:14 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22}

5:15 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23}

1 PJETRIT

1:25 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,20,22,23}

3:12 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,20,22-24,28}

3:12 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,20,22,24,28}

2 PJETRIT

2:9 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

2:11 Ky; J^{7,8,13,16-18,22-24}

3:8 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

3:9 Ky; J^{7,8,13,16-18,22-24,28}

3:10 Ky; J^{7,8,13,16-18,22-24,28}

3:12 *Th; J^7,8,17

JUDA

5 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22,23}

9 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22-24,28}

14 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

ZBULESA

1:8 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

4:8 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22,24,28}

4:11 *Ky; J^{7,8,13,14,16,18,28}

11:17 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

15:3 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

15:4 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

16:7 Ky; J^{13,14,16-18,22,23,28}

18:8 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

19:6 Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22-24,28}

21:22 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,23,28}

22:5 Ky; J^{7,8,11-14,16-18,22-24,28}

22:6 *Ky; J^{7,8,13,14,16-18,22,24,28}

Më poshtë vijon një listë me 72 vendet ku emri «Jehova» shfaqet në përkthimin anglisht New World Translation of the Christian Greek Scriptures, jo në tekst, por vetëm te shënimet.

Mt 22:32; Mr 11:10; Lu 1:2; 2:11, 29, 38; 4:4, 18; Gjo 5:4; Ve 2:30; 7:30, 37; 10:22; 13:43, 50; 14:25; 19:23; 20:25; 22:17; 26:7; Ro 7:6; 10:17; 11:8; 1Ko 7:17; 10:28; 11:23; Ga 2:6; 3:20; 5:10, 12; Fi 4:1, 4, 5, 10, 18; Kl 3:15; 1Se 4:9, 16, 17, 17; 5:27; 1Ti 2:2, 10; 3:16; 4:7, 8; 5:4, 8; 6:2, 3, 6, 11; 2Ti 1:16, 18; 2:14, 22, 24; Tit 2:12; He 4:3; 9:20; 10:30; 1Pj 2:13; 3:1, 15; 5:3; 2Pj 1:3; 2Gjo 11; Zb 11:1, 19; 16:5; 19:1, 2.

«Jah», forma e shkurtër e emrit të Perëndisë, shfaqet në shprehjen greke hallelouiá, një transliterim i frazës hebraike halelu-Jáh, «Lëvdoni Jah!» Zb (4 herë) 19:1, 3, 4, 6.