“Hanyeye lushi kaanga wonya”

“Nyosungukalake, nɛ dia hanyeye lushi kaanga wonya.”—MAT. 25:13.

NGANDE WAYOYOKADIMOLA?

Naa wahɔ ɛmɔtshi wakondjaso lo woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo?

Ngande watetemala Akristo w’akitami nsungukala?

Lo toho takɔna takokaso mɛnya dia sho tamboyalɔngɔsɔla dikambo di’oyelo wa Kristo?

1-3. a) Naa akambo watokimanyiya dia sho nshihodia wetshelo wakasha Yeso lo wɛɛla ande ehende? b) Ambola akɔna wayangaso nkadimola?

OHƆSA di’owandji ɔmɔtshi wa woke ambokɔlɔmba dia wɛ towɔsa lakande lo mutuka dia nde ntshɔ lo dihole dimɔtshi di’ohomba lo wonya ɔmɔtshi shikaa. Koko yema tshitshɛ la ntondo ka wɛ ntshɔ dia towɔsa, endjiyɛ nganɛ ko esasɛ waya bu efula lo mutuka. Wɛ ambolawɔ dia tosomba esasɛ. Etena kakayatalawɔ, owandji akɔ ambotomba oma lo luudu ko okɔkɛsakɛsa, koko hakɛnyi. Lam’ele nde hahombe tokoma l’ɔkɔngɔ lɛnɛ atandatshu, nde amboyanga shufɛlɛ kina dia mbɛmba. L’ɔkɔngɔ wa wɛ nkalola, wambokotɛ ɔnɛ owandji akashidi ntshɔ. Ngande wayoyoyaoka?

² Lo wedi okina, ohɔsa dia wɛ mbele owandji, wɛ ambɔsa apami asato ko ambowasha diangɔ diayɛ dimɔtshi dia vɔ kondɛ okanda. Wɛ ambâlembetshiya kɛnɛ kahombawɔ nsala ndo vɔ akɔ asato wambetawɔ. Koko etena kamboyokalola, wɛ ambotana dia paka ahende ato mbakakambe olimu awɔ. Lâdiko dia lâsɔ, ɔnɛ lahakambi olimu ande ambotatɛ mbisha tɛkɛ nɛndɛ ndo hasadi olimu akɔ kânga yema tshitshɛ. Ngande wayoyoyaoka?

³ Lo wɛɛla ande w’esekaseka dikumi wa dimuma ndo wa talata, Yeso akakambe la bɛnyɛlɔ diakɔ diamɛ dia mɛnya lande na kele lo nshi y’ekomelo, Akristo amɔtshi w’akitami wayɛnya dia wekɔ la kɔlamelo ndo la kɛsɔ, koko akina hawotosala dui sɔ.a (Mat. 25:1-30) Nde akatɔtɔmiya dui sɔ lo mbuta ɔnɛ: “Nyosungukalake, nɛ dia hanyeye lushi kaanga wonya.” Lanɛ, Yeso akalangaka mbutɛ ambeki ande dia vɔ ntetemala nsungukala nɛ dia vɔ haweye lushi layolanya Nzambi andja waki Satana. (Mat. 25:13) Sho kokaka nkondja wetshelo oma lo dako sɔ ɛlɔ kɛnɛ. Ɛlɔlɔ akɔna wakokaso nkondja naka sho ntetemala nsungukala oko wakatokeketsha Yeso? Waa na wɛnya dia vɔ wamboyalɔngɔsɔla dia ndjokondja panda? Ndo ahombaso nsala oma ko kakianɛ dia sho ntetemala nsungukala?

ƐLƆLƆ WAYA LO NTETEMALA NSUNGUKALA

4. Lande na kele ‘ntetemala nsungukala’ halembetshiya mendaka tango?

⁴ Elimu wele oko nkamba lo izinɛ, ntshɔ lo lopitadi dia tɛnana la dɔkɔtɛlɛ kana mbɔtɔ lo mutuka wɛmba anto tshɛ nɔmbaka di’onto nɛmiya wonya. Koko, elimu ekina wele oko nyima dja etena kele dui sɔ ohomba kana nkokɛ anto l’ɔkɔngɔ wa mpokoso kɛmɔtshi salema, halɔmbɛ onto dia mendaka wonya nɛ dia dui sɔ mbeyaka mbêkola yimba kana mbêla wâle ekina. La ntondo k’akambo wa ngasɔ, ekɔ ohomba onto ndeka mbidja yimba l’olimu wakambande lo dihole dia mendaka paka wonya. Lam’ele ekomelo ka dikongɛ nɛ kamboleka nsukana, olimu wakatosha Jehowa watɔla lo panda wamboleka monga ohomba efula nshi nyɛ. Sungukalaka lo nyuma oko weso Akristo halembetshiya mendaka tango. Ɔnkɔnɛ, tanga nsɛdingola wahɔ etanu wakondjaso lo woho wahateye lushi kana wonya shikaa wayoya ekomelo.

5. Ngande wele woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo kimanyiyaka dia kɛnɛ kele l’etema aso mɛnama?

⁵ Ntondotondo, woho wahateye lushi layoya ekomelo kimanyiyaka dia kɛnɛ mɛtɛ kele l’etema aso mɛnama. Lo mɛtɛ, woho wahateye lushi layoya ekomelo tokimanyiyaka dia sho nkamba la lotshungɔ lele la so dia mɛnya kɔlamelo yaso le Jehowa. Kânga mbakongɛso l’asolo walomɔlomɔ dia ndjokondja panda l’ekomelo ka dikongɛ nɛ, tekɔ lo kambɛ Jehowa nɛ dia sho mbôkaka ngandji, koko aha tsho l’ɔtɛ wa ndjokondja lɔsɛnɔ. (Adia Osambo 37:4.) Sho ngɛnangɛnaka nsala lolango lande ndo sho mbeyaka dia Nzambi ekɔ lo tetsha dia wahɔ aso hita. (Iza. 48:17) Sho hatɔshi di’ɛlɛmbɛ ande wekɔ wotsho.—1 Jni. 5:3.

6. Etena kakambɛso Jehowa l’ɔtɛ wa ngandji kawokaso, ngande wayaokande ndo lande na?

⁶ Wahɔ wa hende wakondjaso lo woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo ele, dui sɔ toshaka diaaso dia sho ngɛnyangɛnya otema wa Jehowa. Etena kokambɛso l’ɔtɛ wa ngandji kawokaso, koko aha l’ɔtɛ wamboteya datɛ diayosalema dui dimɔtshi kana dia ndjokondja difuto, sho kimanyiyaka dia Jehowa mɛnya Satana otunyi ande ɔnɛ nde ekɔ kanga kashi. (Jɔbɔ 2:4, 5; adia Tokedi 27:11.) Lam’ele sho mbeyaka pâ ndo ekiyanu tshɛ wambela Satana anto, sho ngɛnangɛnaka nsukɛ lowandji laki Jehowa ndo ntona ɛlɔmbwɛlɔ ka kɔlɔ kaki Satana.

7. Oko le yɛ, lande na kele monga la lɔsɛnɔ la ndjahombia ekɔ ohomba?

⁷ Wahɔ wa sato ele, kambɛ Jehowa aha la mbeya lushi layoya ekomelo tokeketshaka dia sho monga la lɔsɛnɔ la ndjahombia. Kânga anto amɔtshi waheye Nzambi ɛlɔ kɛnɛ, mbetawɔka vɔ lawɔ di’andj’ɔnɛ hawototshikala edja nto. Lam’ele vɔ wekɔ lo mboka wɔma ɔnɛ mpokoso kɛmɔtshi kokaka mbakomɛ, vɔ mongaka l’ekanelo k’ɔnɛ: “Nyɛsɔ tole ndo tɔnɔ, nɛ dia tayovɔ loyi.” (1 Kɔr. 15:32) Koko sho bu akanga wa tɔmɔma ndo sho mbewɔka ndjanganya l’anto akina l’oyango wa nkotsha nsaki yaso ya lokaki. (Tok. 18:1) Koko, sho ndjasɛkaka ndo kambaka la wenya, wolo ndo la diangɔ diaso dia nsambisha anto akina awui wendana la Diolelo diaki Nzambi. (Adia Mateo 16:24.) Sho ngɛnangɛnaka kambɛ Nzambi, djekoleko lo nkimanyiya anto akina dia vɔ mbêya.

8. Naa bɛnyɛlɔ dimɔtshi dia lo Bible diɛnya dia sho pombaka ndjaɛkɛ tshɛ le Jehowa ndo l’Ɔtɛkɛta ande?

⁸ Wahɔ wa nɛi wakondjaso lo woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo ele, dui sɔ tokimanyiyaka dia sho ndjaɛkɛ tshɛ lo tshɛ le Jehowa ndo nkamba l’alako w’oma l’Ɔtɛkɛta ande lo nsɛnɔ yaso. Oko weso atshi wa pɛkato, sho mongaka la mbekelo ka ndjaɛkɛ leso shoamɛ. Koko Pɔɔlɔ akalake Akristo tshɛ ate: “Ɔnɛ lafɔnya ate nde memala, ayalame diaha nde nkɔ.” Yema tshitshɛ la ntondo ka Jashua nɔmbɔla ekambi waki Nzambi otsha lo Nkɛtɛ ya daka, ase Isariyɛlɛ nunu akumi ahende l’asato wakavu. Pɔɔlɔ akate nto ate: “Akambo asɔ wakaakomɛ oko bɛnyɛlɔ ndo vɔ wakafundama dia tɔhɛmɔla sho wanɛ wasɛna lo ekomelo k’etena kɛnɛ.”—1 Kɔr. 10:8, 11, 12.

9. Ngande wakoka asui tolowanya ndo tokimanyiya dia sho ndeka ndjasukanya la Nzambi?

⁹ Wahɔ wa tanu wakondjaso lo woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo ele, dui sɔ tokimanyiyaka dia sho ndowanyema lo tshimbo y’asui wahomana la so. (Adia Osambo 119:71.) Ekɔ mɛtɛ dia nshi y’ekomelo ka dikongɛ nɛ diasɛnaso yekɔ “tena dia paa dia wolo mbikikɛ.” (2 Tim. 3:1-5) Anto efula wa l’andja ɔnɛ waki Satana tohetshaka, diakɔ mbele sho mbeyaka soyama l’ɔtɛ wa mbetawɔ kaso. (Jni. 15:19; 16:2) Koko, oko watɛdiaka dja lowolo lɔmɔtshi, mbakoka ndo ehemba ndowanya mbetawɔ kaso ndo kikeketsha. Ɔnkɔnɛ, naka sho monga l’okitshakitsha ndo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ katosha Jehowa, kete ehemba hawototoshimba dia sho mbokambɛ. Lo dihole dia sho mpekɔ, tayoleka ndjasukanya la Jehowa oleki ndo woho wakokaso mfɔnya.—Jak. 1:2-4; 4:8.

10. Kakɔna kayotokimanyiya dia mɛna ɔnɛ nshi yekɔ lo tete esadi esadi?

¹⁰ Mbeyaka mɛnama dia nshi yekɔ lo tatshu ɔkɔkɛ ɔkɔkɛ. Naka onto ndeka ndjasha l’olimu wakambande lo dihole dia mendaka paka tango, kete nde ayɛna dia wonya wekɔ lo tete esadi esadi. Woho akɔ wâmɛ mbele, naka sho ndeka ndjasha l’olimu w’esambishelo wakatosha Jehowa, kete lushi ndo wonya w’ekomelo k’andja mbeyaka ndja lo wonya wahatalongamɛ. Lo kɛnɛ kendana la dikambo sɔ, Akristo w’akitami efula wekɔ ɛnyɛlɔ ka dimɛna le so. Nyɛsɔ tovusole lo tshena pe kɛnɛ kakasalema l’ɔkɔngɔ wa Yeso nkoma Nkumekanga lo 1914 kele tende woho wambɛnya anto amɔtshi dia vɔ wamboshila ndjalɔngɔsɔla, etena kele anto akina hawosale dui sɔ.

AKITAMI MƐNYAKA DIA VƆ WAMBOYALƆNGƆSƆLA

11. L’ɔkɔngɔ wa 1914, lande na kakayɔfɔnya Akristo amɔtshi w’akitami ɔnɛ Nkumadiɔndjɔ ambotshimbatshimba?

¹¹ Tohɔ wɛɛla waki Yeso w’esekaseka dikumi ndo wa talata. Otondonga esekaseka kana ase olimu wa lo wɛɛla ɛsɔ wakeye etena kakahombe nkumɛwɔ nkoma, tshike totowonga l’ohomba wa nsungukala. Koko, lam’ele vɔ kombeya etena kakahombe Nkumɛwɔ ndja, vɔ wakahombe ntetemala nsungukala. Kânga mbakakonge Akristo w’akitami l’edja k’ɛnɔnyi akumi ɔnɔnyi wa diambo efula wa 1914, vɔ koshihodiaka kɛnɛ kakahombe salema l’ɔnɔnyi ɔsɔ. Etena kakayosalemaka akambo lo yoho yakiwɔ konongamɛka, amɔtshi l’atei awɔ wakatatɛ mfɔnya ɔnɛ Yeso ambotshimbatshimba. Ɔnangɛso ɔmɔtshi akayotaka ate: “Anto amɔtshi l’atei aso wakafɔnyaka ɔnɛ tayodɛ l’olongo lomingu la ntondo la Ngɔndɔ ka dikumi 1914.”

12. Ngande wakɛnya Akristo w’akitami dia wekɔ la kɔlamelo ndo la kɛsɔ?

¹² Ohokanyiya ɔkɔmwɛlɔ wakakoke monga la wɔ lo woho wakawalongamɛka ekomelo k’andja, koko tɔ kôndja. Lâdiko dia lâsɔ, anangɛso wakayohomanaka l’ɔlɔshamelo w’efula etena kakalɔmaka Ta dia ntondo di’andja w’otondo. L’etena kɛsɔ, olimu w’esambishelo wakayemalaka. Ekɔ oko Akristo w’akitami wakalale djɔ ya lo nyuma. Koko lo 1919, vɔ wakemɔ oma lo djɔ nɛ dia Yeso akaye dia ndjɛdia tɛmpɛlɔ kaki Nzambi ka lo nyuma. Lonyangu ko, akitami amɔtshi kombetawɔ wɛdiɛlɔ ɔsɔ ndo wakashisha diɛsɛ dia ntetemala kambɛ Kristo. (Mat. 25:16) Vɔ wakayala oko esekaseka etanu wa dinginya waki kotetemala mbidja esɔ l’atala awɔ wa lo nyuma. L’ɛnyɛlɔ k’okambi wahasale akambo la shamanya, vɔ kombetawɔ ndjahombia lo wahɔ wa Diolelo. Koko, akitami efula wakɛnya dia waki la kɔlamelo ndo la nsaki k’efula ka nkambɛ Nkumɛwɔ kânga l’atei w’ekakatanu wa wolo.

13. Dionga diakɔna diaki l’Akristo w’akitami l’ɔkɔngɔ wa 1914, ndo dionga diakɔna diele la wɔ nshi nyɛ?

¹³ L’ɔkɔngɔ wa 1914, Tshoto y’Etangelo yakasha ɔhɛmwɛlɔ wayela ɔnɛ: “Anangɛso le, wanɛ tshɛ wele l’ekanelo ka dimɛna lo dikambo dia Nzambi hawotshama sɔnyi oyadi yɛdikɔ yakɔna tshɛ yɔsande. Aha lolango laso mbakombolaso dia lɔ salema; ɔnkɔnɛ etena kambotoyɛna dia kɛnɛ kakatalongamɛka lo Ngɔndɔ ka dikumi 1914 kôkotshama, tekɔ paka l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mbeya ɔnɛ Nkumadiɔndjɔ hatshikitanya ekongelo kande l’oyango wa tɔngɛnyangɛnya ndo aha kɛsɔ mbakatalongamɛka. Sho nangaka tsho nshihodia dikongelo ndo asangwelo Ande.” Akristo w’akitami wâkatetemala monga la dionga di’okitshakitsha sɔ ndo la nsaki ka nsala lolango la Nzambi. Vɔ hawɔsɛmɛ dia vɔ wakasambiyama oma le Nzambi, koko vɔ nangaka nkamba olimu wakawasha Yeso dia nsala la nkɛtɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, “olui a woke w’anto” wa “ɛkɔkɔ ekina,” mbuta ate Akristo wele l’elongamelo ka ndjɔsɛna la nkɛtɛ, wekɔ lo mbokoya ɛnyɛlɔ k’akitami ka nsungukala ndo monga l’ohetoheto.—Ɛny. 7:9; Jni. 10:16.

TƐNYA DIA TAMBOYALƆNGƆSƆLA

14. Lande na kele ekɔ ohomba efula dia sho nkitanyiya awui watetsha ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ?

¹⁴ Nzambi akasɔnɛ ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo wa kɛsɔ dia mbishaka ekambi ande mbo ya ndɛ ya lo nyuma. Etombelo wele la dui sɔ ele, Akristo wa l’olui a woke wekɔ lo ndodia atala awɔ wa lo nyuma la esɔ k’oma l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi ndo la nyuma kande. (Adia Osambo 119:130; Joani 16:13.) Ndo nto, vɔ mɛnyaka dia wekɔ lo ndjalɔngɔsɔla dikambo di’okalwelo wa Kristo, lo ntetemala ndjasha l’olimu ande kânga l’atei w’ehemba wa wolo. Ɛnyɛlɔ, etena kakiwɔ lo mpango kɛmɔtshi ka lokanu ka la Nazi, oma l’etatelo, anangɛso waki paka la Bible ɔtɔi keto. Vɔ wakalɔmbaka Jehowa dia vɔ nkondja mbo ya ndɛ ya lo nyuma efula. Kombet’edja, vɔ wakoke di’ɔnangɛso ɔmɔtshi laki eke kambɔtɔ lo lokanu akadje numɛlɔ mɔtshi y’eyoyo ya Tshoto y’Etangelo l’etei ka lokolo lande lakawatshule l’abaya. L’atei wa wanɛ wakahandɔ mbaki ndo ɔnangɛso l’okitami, Ernst Wauer akayotaka ate: “Jehowa akatokimanyiya lo yoho ya diambo dia sho nkimɛ tokanyi takeketsha t’oma l’asawo akɔ.” Nde akate nto ate: “Ɛlɔ kɛnɛ, anto efula waya bu l’okakatanu dia nkondja mbo ya ndɛ ya lo nyuma, ko onde sho mongaka la lowando lo mbo yakɔ? Lekɔ l’eshikikelo dia Jehowa tshɔkɔlaka wanɛ tshɛ wayaɛkɛ le nde, watshikala la kɔlamelo ndo waleshama lo mɛsa ande.”

15, 16. Ngande wakafutama atshukanyi amɔtshi w’Akristo waki l’ohetoheto l’olimu w’esambishelo, ndo wetshelo akɔna wakokayɛ nkondja oma l’ɛkɔndɔ wa ngasɔ?

¹⁵ Ɛkɔkɔ ekina vɔ lawɔ wekɔ lo ndjasha l’olimu wa Nkumadiɔndjɔ ndo wekɔ lo nsukɛ anango Kristo tshɛ lo tshɛ. (Mat. 25:40) Otshikitanyi l’ose olimu la kɔlɔ ndo la nɛndɛ la lo wɛɛla wa Yeso, vɔ mbetawɔka ndjahombia ndo mbidjaka welo w’onto ndamɛ lo mbetsha wahɔ wa Diolelo lo dihole dia ntondo. Ɛnyɛlɔ, etena kakelamɛ Jon nde la wadɛnde Masako dia tokimanyiya wanɛ watɛkɛta shinwa la Kenya, vɔ wakengenga yema la ntondo. Koko l’ɔkɔngɔ wa vɔ nkana yimba lo dɔmbɛlɔ, vɔ wakɔshi yɛdikɔ ya monɔ lɛkɔ.

¹⁶ Vɔ wakafutama efula lo welo wakawadje. Vɔ mbutaka ɔnɛ: “Olimu aso w’esambishelo wekɔ lo kambema dimɛna efula lanɛ.” Vɔ wakatatɛ mbeka Bible l’ambeki esambele ndo wakakondja wahɔ ekina efula. Vɔ wakayotaka ɔnɛ: “Sho kaloyaka Jehowa losaka lushi tshɛ lo woho wakandetawɔ dia sho ndja lanɛ.” Lo mɛtɛ, tekɔ la bɛnyɛlɔ di’anangɛso l’akadiyɛso efula wakɛnya oma lo tɛdikɔ takawɔshi dia vɔ nangaka ndjasha efula l’olimu waki Nzambi polo ndo l’etena kayoya ekomelo. Ohokana yimba dikambo dia nunu di’anangɛso wakalongola apɔlɔmɛ lo Kalasa ka Ngiliyadɛ ndo wakakambe olimu wa misiɔnɛrɛ. Wɛ kokaka mbeya awui wendana l’olimu wa lo tena tshɛ lo mbadia sawo diele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Tekɔ lo nsala kɛnɛ keso l’akoka wa nsala” diakatondjama lo Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka dikumi 15, 2001 lo Falase. Etena kadiɛyɛ ɔkɔndɔ w’ohomba efula wendana la lushi la ntondo lakawatatɛ olimu wa misiɔnɛrɛ, kana yimba lo kɛnɛ kendana la toho takokayɛ mpamia olimu ayɛ dia ntombola Nzambi ndo lo ɔngɛnɔngɛnɔ wayoyokondja.

SUNGUKALAKA NDO WƐ LAWƆ

17. Lande na kele woho wahateye lushi kana wonya wayoya ekomelo ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ?

¹⁷ Lo mɛtɛ, woho wahateye lushi kana wonya shikaa wayoya ekomelo ekɔ tshondo y’ɔtshɔkɔ le so. Lo dihole dia sho ndjakiyanya kana ndjakɔmɔla, sho ndjaokaka dia tamboleka nsukana suke la Jehowa Shɛso ka ngandji etena kayashaso dia nsala lolango lande. Totetemale nkamba olimu w’esambishelo wakatosha Yeso ndo tewɔ awui tshɛ wekola yimba nɛ dia lo nsala ngasɔ, tayonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula l’olimu wa Jehowa.—Luka 9:62.

18. Lande na kahatahombe ntshika dia mbetawɔ kaso mbɔla?

¹⁸ Lam’ele tamboleka nsukana otsha lo lushi l’elombwelo laki Nzambi, ndoko onto l’atei aso lakombola nyangiya Jehowa kana Yeso. Vɔ wekɔ lo ndjaɛkɛ le so lo tosha ɛkɛndɛ w’olimu w’ohomba efula lo nshi nyɛ y’ekomelo. Ande woho wahombaso mbɔsa wɛkamu wele la wɔ le so la nɛmɔ lee!—Adia 1 Timɔte 1:12.

19. Ngande wakokaso mɛnya ɔnɛ tamboyalɔngɔsɔla?

¹⁹ Oyadi tekɔ l’elongamelo ka tɔsɛna l’olongo kana lo Paradiso ka la nkɛtɛ, nyɛsɔ totetemale monga la kɔlamelo l’ɔkɛndɛ wakatosha Nzambi kaso lo ntetemala nsambisha ndo mbetɛ anto ambeki. Polo ndo ɛlɔ, ndoko onto leya lushi kana wonya wayoya lushi la Jehowa ndo hatohombe nkombola dia mbeya dui sɔ. Sho koka ndo pombaka ntetemala mɛnya ɔnɛ tamboyalɔngɔsɔla. (Mat. 24:36, 44) Tekɔ l’eshikikelo ɔnɛ l’edja tshɛ kayotoyaɛkɛka tshɛ le Jehowa ndo kayotetshaka wahɔ wa Diolelo lo dihole dia ntondo, hatotshamaki sɔnyi pondjo.—Rɔmɔ 10:11.

[Nɔte ka l’ɛse ka dikatshi]

[Osato wa lo lɛkɛ 23]

[Osato wa lo lɛkɛ 26]

Kânga lo tena dia paa, toyange mbo ya ndɛ ya lo nyuma

[Osato wa lo lɛkɛ 27]

Naka sho ndeka ndjasha l’elimu w’Okristo, kete tayɛna dia nshi yekɔ lo tete esadi esadi