BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ wa Watchtower
Watchtower
BIBLIƆTƐKƐ WA LO ƐTƐRNƐTƐ
Ɔtɛtɛla
  • BIBLE
  • EKANDA
  • NSANGANYA
  • kr tshap. 9 lk. 87-97
  • Etombelo—wambonga la olimu w’esambishelo “Dikambɔ diambɛla dia muna”

Ndooko vidɛo yele lo kɛnɛ kɔsɔnyiyɛ.

Otokimwe, munga kakongi etena kakayatelesharjɛki vidɛo.

  • Etombelo—wambonga la olimu w’esambishelo “Dikambɔ diambɛla dia muna”
  • Diolelo diaki Nzambi diekɔ lo mbolɛ
  • Ɛtɛ w'awui wahɔnyi
  • Awui wa woho akɔ
  • Yeso ambelɛ ambeki ande dia vɔ ndjasha lo dinela ndo ambalaka ɔngɛnɔngɛnɔ
  • Nkumekanga kaso ekɔ lo nɔmbɔla dinela dioleki woke
  • Etombelo w’oma lo dinela​—wakatatami lo ɛtɛkɛta wokɛma hwe
  • Ɛkɔkɔ wahomba ekambi waki Jehowa tshɛ ngɛnangɛna
  • “Uma l’ehutwelu ka unya pulu ndu l’edjelu kawo”
  • Totetemale l’olimu wa dinela!
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2001
  • Dikambɔ diambɛla dia muna
    Olimu aso wa Diolelo—2010
  • Tonge ekambi wa lo dinela wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ!
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2001
  • Toyasha tshɛ lo dinela dia woke dia lo nyuma
    Tshoto y’Etangelo Mbewoyaka Diolelo diaki Jehowa—2010
Enda awui akina
Diolelo diaki Nzambi diekɔ lo mbolɛ
kr tshap. 9 lk. 87-97

TSHAPITA 9

Etombelo​—wambonga la olimu w’esambishelo “Dikambɔ diambɛla dia muna”

OYANGO WA TSHAPITA NYƐ

Dia tɛnya woho wahamia Jehowa ntɔngɔ y’akambo wa mɛtɛ wendana la Diolelo

1, 2. a) Lande na kakɔtɔ ambeki wa Yeso l’okakandokando? b) Yeso akatɛkɛtaka dikambo dia dinela diakɔna?

AMBEKI waki Yeso wakɔtɔ l’okandokando etena kakandawatɛ ate: “Nyedia washo, nyende, dikambɔ diambɛla dia muna.” Etena kakawende lɛnɛ akaatshumɛ Yeso lonya, vɔ wakɛnyi paka dikambɔ diahatɛlɛ. Ondo vɔ wakayambola ɔnɛ: ‘Dinela diakɔna sɔ?’ ‘Shi ngɔndɔ efula yaakahombe mbeta la ntondo ka dinela ntatɛ?’​—Jni. 4:35.

2 Koko, Yeso kɔtɛkɛtaka dia dinela dia mɛtɛ mɛtɛ. Nde akakambe la diaaso sɔ dia mbisha ambeki ande wetshelo ehende w’ohomba wendana la dinela dia lo nyuma, mbuta ate nsambisha anto. Naa wetshelo akɔ? Dia sho mbeya wetshelo ɛsɔ, nyɛsɔ tɔsɛdingole ɔkɔndɔ ɔsɔ lo yoho ya lotshimola.

Yeso ambelɛ ambeki ande dia vɔ ndjasha lo dinela ndo ambalaka ɔngɛnɔngɛnɔ

3 . a) Kakɔna ondo kakatshutshuya Yeso dia mbuta ɔnɛ: “Dikambɔ diambɛla dia muna”? (Enda nɔtɛ.) b) Ngande wakashikikɛ Yeso ɛtɛkɛta ande?

3 Sawo dia Yeso nde l’ambeki ande sɔ diakasalema l’ekomelo k’ɔnɔnyi 30 T.D., suke l’osomba wa Sukara wa la Samariya. Etena kakatshu ambeki ande otsha l’osomba, Yeso akatshikala laa ɛtɛkɔ k’ashi lɛnɛ akandayetshaka womoto ɔmɔtshi akambo wa mɛtɛ, ndo womoto ɔsɔ akashihodia esadi eto ohomba wa wetshelo ande. Etena kakakalola ambeki le Yeso, womoto ɔsɔ akasamanya otsha l’osomba wa Sukara dia totɛ anto akina akambo wa diambo wakinde oma la mboka. Kɛnɛ kakandawatɛ kakaangɛnyangɛnya, ndo efula kawɔ wakatshu esadi eto otsha l’ɛtɛkɔ dia tɛnana la Yeso. Ondo lo diaaso sɔ, mbuta ate lam’akandende oma l’etale ndo lam’akandɛnyi olui wa woke w’ase Samariya wayaye, mbakate Yeso ate: “Nyende, dikambɔ diambɛla dia muna.”a Dia mbaokiya diaha dinela dia mɛtɛ mɛtɛ mbakandataka, koko dia lo nyuma, Yeso akakotsha ate: “Amunyi . . . wekɔ lo ntshumanya elowa dikambo dia lɔsɛnɔ la pondjo.”—Jni 4:5-30, 36.

4. a) Naa wetshelo ehende waketsha Yeso lo kɛnɛ kendana la dinela? b) Ambola akɔna wayangaso nsɛdingola?

4 Wetshelo akɔna ehende w’ohomba waketsha Yeso lo kɛnɛ kendana la dinela dia lo nyuma sɔ? Wetshelo wa ntondo ele, olimu ɔsɔ pombaka kambema la shamanya. Ɛtɛkɛta wa Yeso w’ɔnɛ “dikambɔ diambɛla dia muna” aki yoho mɔtshi ya ntshutshuya ambeki ande dia vɔ ndjasha lo dinela aha la ntshimbatshimba. Dia mɛnya ambeki ɔnɛ olimu ɔsɔ pombaka kambema la shamanya y’efula, Yeso akakotsha ate: “Amunyi wamboshila nongola difuto diawɔ.” L’ɛtɛkɛta ekina, dinela sɔ diakashile ntatɛ ndo ɔsɔ komonga etena ka vɔ ndewalewa. Wetshelo wa hende ele, ekambi wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Yeso akate dia amboki wa woho ndo amunyi ‘wayɔngɛnangɛna kaamɛ.’ (Jni. 4:35b, 36) Oko waki Yeso ndamɛ l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna ‘ase Samariya efula wonga la mbetawɔ le nde,’ mbakahombe ambeki ande ndjonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo ndjasha l’anima awɔ tshɛ lo dinela. (Jni. 4:39-42) Ɔkɔndɔ wa lo ntambe ka ntondo ɔsɔ wekɔ la kitshimudi ya laande le so, nɛ dia vɔ tɛnyaka kɛnɛ kasalema nshi nyɛ lo dinela dioleki woke dia lo nyuma. Etena kakɔna kakatatɛ dinela dia lo nshi yaso nyɛ? Waa na wayasha lo dinela sɔ? Etombelo akɔna wambonga?

Nkumekanga kaso ekɔ lo nɔmbɔla dinela dioleki woke

5. Onto akɔna lalɔmbɔla dinela dia l’andja w’otondo, ndo ngande wɛnya ɛnɛlɔ kakɛnyi Joani di’olimu ɔsɔ pombaka kambema la shamanya?

5 Lo ɛnɛlɔ kakandɛnya ɔpɔstɔlɔ Joani, Jehowa akɛnya dia nde akasha Yeso ɔkɛndɛ wa nɔmbɔla olimu wa dinela wa l’andja w’otondo. (Adia Ɛnyɛlɔ 14:14-16.) Lo ɛnɛlɔ kɛsɔ, Yeso ekɔ la dɛmbɔ dia nkoso ndo la lokuwa la mpɛmɔ. Woho wele “dɛmbɔ dia nkoso dia paonyi l’ɔtɛ [wa Yeso]” shikikɛka dia nde ekɔ Nkumekanga koolɛ. “Lokuwa la mpɛmɔ [lele] lo lonya lande” shikikɛka dia nde ekɔ Omunyi a woke. Lo mbuta lo tshimbo ya ondjelo ɔnɛ “diangɔ dia dinela dia la nkɛtɛ diambɛla,” Jehowa akake epole ɔsɛkɛ dia olimu ɔsɔ pombaka kambema la shamanya. Lo mɛtɛ, “wonya wa mina wambokoka,” laasɔ ɔnɛ bu etena ka ndewalewa. Dia nkitanyiya didjango diaki Nzambi di’ɔnɛ “ɔsa lokuwa layɛ,” Yeso akɔshi lokuwa lande ndo akane diangɔ dia la nkɛtɛ, mbuta ate akasambisha anto. Ɛnɛlɔ ka diambo kɛnɛ tooholaka dia “dikambɔ diambɛla [nto] dia muna.” Tɔ tokimanyiyaka nto dia mbeya etena kakatatɛ dinela dia l’andja w’otondo.

6. a) Etena kakɔna kakatatɛ ‘eleko ka dinela’? b) Etena kakɔna kakatatɛ “dinela dia la nkɛtɛ” dia nshi nyɛ? Lembetshiya.

6 Lam’ele ɛnɛlɔ ka Joani ka l’Ɛnyɛlɔ tshapita 14 mɛnyaka Yeso lele Omunyi ɔlɔtshi dɛmbɔ dia nkoso (divɛsa 14), ɔsɔnamelo ande oko Nkumekanga lo 1914 wakashile salema. (Dan. 7:13, 14) Yema tshitshɛ oma laasɔ, wakadjangɛ Yeso dia nde ntatɛ dinela (divɛsa 15). Wahɔnelo w’akambo wa woho akɔ waamɛ mɛnamaka lo wɛɛla wa Yeso wendana la dinela di’eponga, lɛnɛ akandate ate: “Dinela ele etena k’ekomelo k’andja.” Ɔnkɔnɛ, eleko ka dinela ndo ekomelo ka dikongɛ nɛ di’akambo diakatatɛ l’etena kakɔ kaamɛ, mbuta ate lo 1914. L’ɔkɔngɔ ‘w’eleko ka dinela kɛsɔ,’ dinela dia nshi nyɛ diakayotatɛ. (Mat. 13:30, 39) Etena kakaloyaso washo l’ɔkɔngɔ, sho mɛnaka dia dinela sɔ diakatatɛ ɛnɔnyi ɛmɔtshi l’ɔkɔngɔ wa Yeso ntatɛ mbolɛ oko Nkumekanga. La ntondo ka dui sɔ salema, Yeso akakambe olimu wa mbɛdia ambeki ande w’akitami ntatɛ lo 1914 polo lo etatelo ka 1919. (Mal. 3:1-3; 1 Pet. 4:17) Oma laasɔ, lo 1919, “dinela dia la nkɛtɛ” diakatatɛ. Aha la ntshimbatshimba, Yeso akakambe l’ɔhɔmbɔ ande wa kɔlamelo w’oyoyo dia nkimanyiya anangɛso dia vɔ nshihodia di’olimu w’esambishelo pombaka kambema la shamanya. Nyɛsɔ tende woho wakasalema dui sɔ.

7. a) Ɔsɛdingwelo akɔna wakakimanyiya anangɛso dia mɛna ɔnɛ olimu w’esambishelo pombaka kambema la shamanya? b) Kakɔna kakakeketshama anangɛso dia nsala?

7 Lo Ngɔndɔ k’esambele 1920, Tshoto y’Etangelo mɔtshi (Angɛlɛ) yakate ɔnɛ: “Oma l’ɔsɛdingwelo wa dimɛna w’Afundelo, tambɛna dia tekɔ la diɛsɛ dia woke dia mbewoya losango la diolelo.” Ɛnyɛlɔ, prɔfɛsiya k’Isaya kakakimanyiya anangɛso dia vɔ mɛna dia losango la Diolelo pombaka sambishama l’andja w’otondo. (Is. 49:6; 52:7; 61:1-3) Vɔ kombeyaka woho wakahombe olimu ɔsɔ ndjokambema, koko vɔ wakayaɛkɛ le Jehowa dia nde mbalɔmbɔla. (Adia Isaya 59:1.) Etombelo wakonge oma lo woho wakashihodia anangɛso di’olimu w’esambishelo pombaka kambema la shamanya ele, vɔ wakaleke ndjasha tshɛ l’olimu ɔsɔ. Etombelo akɔna wakonge?

8. Lo 1921, akambo akɔna ahende wendana l’olimu w’esambishelo wakashihodia anangɛso?

8 Lo Ngɔndɔ ka dikumi l’ahende 1921, Tshoto y’Etangelo mɔtshi (Angɛlɛ) yakewoya ɔnɛ: “Ɔsɔ mbaki ɔnɔnyi woleki dimɛna tshɛ. Anto efula wakoke losango l’akambo wa mɛtɛ lo 1921 oleki ɛnɔnyi ekina wa ntondo.” Periodikɛ kakɔ kakakotsha ɔnɛ: “Olimu w’efula wa nsala wekekɔ. . . . Nyɛsɔ tookambe l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ.” Tolembete di’anangɛso wakashihodia akambo akɔ ahende wendana l’olimu w’esambishelo wakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande ate: Olimu ɔsɔ pombaka kambema la shamanya, ndo ɔnɛ ekambi wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.

9. a) Lo 1955, kakɔna kakate Tshoto y’Etangelo mɔtshi lo kɛnɛ kendana l’olimu wa dinela, ndo lande na? b) Ohamelo akɔna wa l’andja w’otondo w’apandjudi wakasalema lo ɛnɔnyi 50 wetshi? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ehamelo wakasalema l’andja w’otondo.”)

9 Lo ɛnɔnyi 1930, l’ɔkɔngɔ w’anangɛso nshihodia dia leemba la woke l’ɛkɔkɔ ekina wayoyetawɔ losango la Diolelo, vɔ wakaleke ndjasha l’olimu ɔsɔ. (Is. 55:5; Jni. 10:16; Ɛny. 7:9) Etombelo akɔna wakonge la dui sɔ? Lofulo l’esambisha wa Diolelo laki 41 000 lo 1934 lakadɛ lo 500 000 lo 1953. Tshoto y’Etangelo ya Ngɔndɔ ka tanu 1, 1955 yakate hwe ɔnɛ: “Ɔnɛ ekɔ paka nyuma ka Jehowa ndo wolo w’Ɔtɛkɛta ande mambokotsha dinela dia woke dia l’andja w’otondo nɛ.”b​—Zek. 4:6.

EHAMELO WAKASALEMA L’ANDJA W’OTONDO

Wodja

1962

1987

2013

Australie

15 927

46 170

66 023

Brésil

26 390

216 216

756 455

France

18 452

96 954

124 029

Italie

6 929

149 870

247 251

Japon

2 491

120 722

217 154

Mexique

27 054

222 168

772 628

Nigeria

33 956

133 899

344 342

Philippines

36 829

101 735

181 236

États-Unis

289 135

780 676

1 203 642

Zambie

30 129

67 144

162 370

WOHO WAKADƐ LOFULO L’AMBEKI WA BIBLE

1950

234 952

1960

646 108

1970

1 146 378

1980

1 371 584

1990

3 624 091

2000

4 766 631

2010

8 058 359

Etombelo w’oma lo dinela​—wakatatami lo ɛtɛkɛta wokɛma hwe

10, 11. Lo wɛɛla wa lɔtɔngɔ la mutardɛ, akambo akɔna wendana la wolelo alɔ watɔtɔmiyama?

10 Lo wɛɛla ande wendana la Diolelo, Yeso akatɛnyisha lo ɛtɛkɛta wokɛma hwe etombelo w’oma l’olimu wa dinela. Nyɛsɔ tɔsɛdingole wɛɛla wendana la lɔtɔngɔ la mutardɛ ndo la wodoya. Tayoleka ntɛkɛta woho wambokotshama wɛɛla ɛsɔ lo nshi y’ekomelo nyɛ.

11 Wɛɛla wa lɔtɔngɔ la mutardɛ. Pami kɛmɔtshi akonɛ lɔtɔngɔ la mutardɛ. Lɔ lakakome osongo wa woke waahema tofudu lo ntahe yawɔ. (Adia Mateo 13:31, 32.) Akambo akɔna wendana la wolelo wa lɔtɔngɔ wɔtɔtɔmiyami lo wɛɛla ɔnɛ? 1) Wolelo wa lɔtɔngɔ ekɔ dui dia diambo. “Lɔtɔngɔ loleki tshitshɛ” lakakome osongo wele la “ntahe ya weke.” (Makɔ 4:31, 32) 2) Wolelo wa lɔtɔngɔ lɔsɔ ekɔ dui di’eshikikelo. ‘Etena konɛma lɔtɔngɔ, lɔ tombaka.’ Yeso kombuta ɔnɛ “lɔ koka ntomba,” koko nde akate ate: “Lɔ tombaka.” Wolelo alɔ hakoke memadiema. 3) Wolelo w’osongo ɔsɔ kotolaka angɛndangɛnda ndo mbashaka dihole dia momuya. ‘Tofudu ta l’olongo ndjaka’ ndo ‘ndjodjasɛka lo dɛdi diawɔ.’ Ngande wendana akambo asato asɔ la dinela dia lo nyuma diasalema nshi nyɛ?

12. Ngande wendana wɛɛla wa lɔtɔngɔ la mutardɛ la dinela dia lo nshi yaso nyɛ? (Enda ndo tablo kele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Woho wakadɛ lofulo l’Ambeki wa Bible.”)

12 1) Wolelo wa lɔtɔngɔ: Wɛɛla ɔsɔ tɔtɔmiyaka ohamelo wa losango la Diolelo ndo w’etshumanelo k’Akristo. Ntatɛ lo 1919, ekambi wele l’ohetoheto asɔ wekɔ lo tshumanyema l’etshumanelo k’Akristo. L’etena kɛsɔ, lofulo l’ekambi laki yema tshitshɛ, koko lɔ lakadɛ esadi eto. Ekɔ dui diambo lo menda woho waki ekambi ɛsɔ yema tshitshɛ l’etatelo k’ɛnɔnyi 1900 la woho wayawɔ ɛlɔ kɛnɛ. (Is. 60:22) 2) Eshikikelo: Ohamelo w’etshumanelo k’Akristo hakoke memadiema. Oyadi kɛnɛ tshɛ kakasale atunyi waki Nzambi diaha etshumanelo kɛsɔ mpama, tɔ kekɔ lo tatetemala mpama, kaanga la ntondo k’ɛlɔshamelo wa wolo. (Is. 54:17) 3) Dihole dia momuya: “Tofudu ta l’olongo” taahema lo ntahe y’osongo nembetshiyaka miliyɔ y’anto w’etema ɛlɔlɔ w’oma lo wedja oko 240 wetawɔ losango la Diolelo, lo monga lo etshumanelo k’Akristo. (Ezek. 17:23) Lɔkɔ, vɔ nongolaka mbo ya ndɛ ya lo nyuma, ekeketshelo ndo ekokelo.​—Is. 32:1, 2; 54:13.

Tofudu ta weho la weho todjashi lo ntahe y’osongo wa mutardɛ

Wɛla wa lɔtɔngɔ la mutardɛ mɛnyanka dia wanɛ wele l’etshumanelo k’Akristo wekɔ lo eshamelo ndo lo ekokelo (Enda odingɔ 11, 12)

13. Akambo akɔna wendana la wodelo wa wodoya watɔtɔmiyama lo wɛɛla ɔnɛ?

13 Wɛɛla wa wodoya. L’ɔkɔngɔ wa womoto ɔmɔtshi mbidja yema ya wodoya l’okuna, wodoya wakafudia okuna tshɛ. (Adia Mateo 13:33.) Akambo akɔna wendana la wolelo wa lɔtɔngɔ wɔtɔtɔmiyami lo wɛɛla ɔnɛ? Nyɛsɔ tɔsɛdingole akambo ahende. 1) Wodoya salaka otshikitanu. Wodoya wakadiangana “polo ndo lam’akade okuna tshɛ wakandasɔhanya.” 2) Wodoya kokanɛka. Wodoya mbidiyaka “tɛdikɔ tosato ta weke t’okuna,” mbuta ate okuna tshɛ. Ngande wendana akambo ahende asɔ la dinela dia lo nyuma dia nshi nyɛ?

14. Ngande wendana wɛɛla wa wodoya la dinela dia nshi nyɛ?

14 1) Otshikitanu: Wodoya nembetshiyaka losango la Diolelo, ndo okuna nembetshiyaka anto. Oko watshikitanya wodoya okuna l’ɔkɔngɔ wa vɔ mbasɔhanya, mbele ndo losango la Diolelo tshikitanyaka etema w’anto l’ɔkɔngɔ wa vɔ lietawɔ. (Rɔmɔ 12:2) 2) Okokanelo: Okokanelo wa wodoya nembetshiyaka odianganelo wa losango la Diolelo. Wodoya ɔsɔ mbidoyaka okuna tshɛ. Woho akɔ waamɛ mbele, losango la Diolelo lambodiangana “l’ahole woleki etale wa lo nkɛtɛ.” (Ets. 1:8) Dui sɔ nto mɛnyaka dia oyadi l’ahole wamboshimbama olimu aso, losango la Diolelo layodiangana ndo esambishelo ka lo bɛtshi dia nkɛtɛ sɔ koka salema aha l’anto mbeya.

15. Ngande wakotshama ɛtɛkɛta wa lo Isaya 60:5, 22? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Jehowa mbakasale dui sɔ,” ndo kina yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ɔnɛ lele tshitshɛ aya wodja wa wolo,”)

15 Ɛnɔnyi oko 800 la ntondo ka Yeso ntɛkɛta dia wɛɛla ɛsɔ, Jehowa akatatshi lo tshimbo y’Isaya lo ɛtɛkɛta wa didjidji dia olimu wa dinela wayoyokambema efula lo nshi yaso nyɛ ndo ɔnɛ olimu ɔsɔ wayela ɔngɛnɔngɛnɔ.c Jehowa ekɔ lo mɛnya woho wahongumɔ anto ‘w’oma l’ahole tshɛ’ l’okongamelo ande. Jehowa akatɛ “womoto” lalembetshiya akitami weke lanɛ la nkɛtɛ ate: “Lam’ayuyena dikambu ne, we ayongenangena. Utema aye ayulimbolimbo l’ongenongeno, ne dia engonyi wa lu ashi a waki wayukadimo le ye, la ekundji a wedja wayuya le ye.” (Is. 60:1, 4, 5, 9) Ɛtɛkɛta ɛsɔ wekɔ lo kotshama mɛtɛ nshi nyɛ. Ɛlɔ kɛnɛ, ekambi waki Jehowa wambookambɛ edja wekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kɛnawɔ woho wambodɛ lofulo l’apandjudi wa Diolelo oma lo yema tshitshɛ otsha lo nunu.

Ɛkɔkɔ wahomba ekambi waki Jehowa tshɛ ngɛnangɛna

16, 17. L’ɔtɛ w’ɔkɔkɔ akɔna wahomba ‘ɔnɛ lonɛ ndo ɔnɛ lana ngɛnangɛna kaamɛ’? (Enda ndo kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Woho wakananda traktɛ hiende etema w’anto ahende wa l’Amazone.”)

16 Ondo wɛ mbohɔka kɛnɛ kakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande ate: “Amunyi . . . wekɔ lo ntshumanya elowa dikambo dia lɔsɛnɔ la pondjo, dia ɔnɛ lonɛ la ɔnɛ lana ngɛnangɛna kaamɛ.” (Jni. 4:36) Ngande ‘wangɛnangɛnaso kaamɛ’ lo dinela dia l’andja w’otondo? Sho ngɛnangɛnaka lo toho efula. Nyɛsɔ tɔsɛdingole toho tosato l’atei atɔ.

17 Ntondotondo, sho ngɛnanangɛnaka lo menda kɛnɛ kasala Jehowa lo olimu wa dinela. Etena kasambishaso losango la Diolelo, sho monɛka ntɔngɔ. (Mat. 13:18, 19) Etena kakimanyiyaso onto ɔmɔtshi dia nde nkoma ombeki wa Kristo, sho munaka. Ndo sho tshɛ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula etena kɛnaso woho wakimanyiya Jehowa dia lɔtɔngɔ la Diolelo ‘ntomba ndo mbola.’ (Makɔ 4:27, 28) Ntɔngɔ mɔtshi yonɛso ndjotombaka l’ɔkɔngɔ ndo ndjonamaka oma le anto akina. Ondo wɛ lawɔ ambohomanaka la dui diakahomana la kadiyɛso Joan ladjasɛ lo wodja wa Grande-Bretagne kambobatizama aya ɛnɔnyi 60. Nde akate ate: “Lakahomana l’anto amɔtshi wakambutɛ dia lakaasambisha akambo wa mɛtɛ ambeta ɛnɔnyi efula. Aha la dimi mbeya, Ɛmɛnyi wa Jehowa ekina wakateekaka la wɔ Bible ndo wakaakimanyiya dia vɔ nkoma ekambi waki Jehowa. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ dia mɛna dia lɔtɔngɔ lakamonɛ lakoole ndo lakanama.”​—Adia 1 Kɔrɛtɔ 3:6, 7.

JEHOWA MBAKASALE DUI SƆ

YESO akate ate: “Akambo wele anto hawokoke nsala, Nzambi kokaka mbasala.” (Luka 18:27) Efula ka l’atei aso wambɛnaka mɛtɛ k’ɛtɛkɛta ɛsɔ. Oyadi welo tshɛ wadja wanɛ walanga memadia olimu w’esambishelo, Jehowa ekɔ lo tokimanyiya dia mbokotsha.

Zacharie

Zacharie Elegbe (laya l’ɛnɔnyi 66, ndo lakabatizama lo 1963) mbutaka dia woho wakashimbama olimu w’Ɛmɛnyi wa Jehowa lo wodja wa Bénin akakimanyiya anangɛso: “Lo 1976 etena kakiso apandjudi 2 300, olimu aso wakashimbama ndo ewandji wa lɛɛta wakadjanga dia diewoyelo sɔ mbishama lo aradiyo lo ɛtɛkɛta tshɛ wa lo wodja. Ɔsɔ aki mbala ka ntondo ka dui dia ngasɔ salema. Anto wa lo wodja wa Bénin tɛkɛtaka ɛtɛkɛta ndekana 60, koko dikongelo dia lo aradiyo diaki paka lo ɛtɛkɛta etanu eto. Laasɔ, etena kakawewoya lo ɛtɛkɛta tshɛ wa lo wodja di’olimu aso wamboshimbama, nunu di’anto diakadjasɛka lo bɛtshi dia nkɛtɛ di’etale wakoke mbala ka ntondo dikambo di’Ɛmɛnyi wa Jehowa. Vɔ wakatatɛ ndjambola ɔnɛ: ‘Waa na wele Ɛmɛnyi wa Jehowa asɔ, ndo lande na kambowoshimba olimu awɔ?’ L’ɔkɔngɔ diko, etena kakatayotshɔ lo bɛtshi dia nkɛtɛ sɔ dia tosambisha, anto efula waketawɔ akambo wa mɛtɛ mbala kakɔ ɔtɔi.” Ɛlɔ kɛnɛ, aya Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana 11 500 lo wodja wa Bénin.

Mariya

Mariya Zinich (laya l’ɛnɔnyi 74, ndo lakabatizama lo 1957) mbutaka ate: “Etena kakimi l’ɛnɔnyi 12, nkumbo kaso k’otondo kakatɔlama lo lɔhɔmbɔ oma l’Ukraine otsha la Sibérie, lo wodja wa Russie. Kaanga mbakadje mandji ya lɛɛta ya lo Union soviétique welo dia todiha enyɔ lo tshimbo y’ɛhɛnyɔhɛnyɔ, lofulo laso lakatatetemalaka mbudɛ. Mɛna ohamelo wa diambo ɔsɔ, kaanga mbaki ɔlɔshamelo, akambetawoya di’esambishelo ekɔ olimu wa Jehowa. Ndooko onto lakoka mbeemadia.” Kadiyɛso kekina kelɛwɔ Mariya (kele l’ɛnɔnyi 73, ndo kakabatizama lo 1960) akate ate: “Etombelo wambonga lo woho wakawatɔlɛ anangɛso lo lɔhɔmbɔ la Sibérie ele, ewandji wa lɛɛta wakasha anto wa lo bɛtshi dia nkɛtɛ sɔ diaaso dia mboka akambo wa mɛtɛ.”

Jesús

Jesús Martín (laya l’ɛnɔnyi 77, ndo lakabatizama lo 1955) mbutaka ate: “Etena kakameke akambo wa mɛtɛ, aki paka Ɛmɛnyi wa Jehowa 300 eto l’Espagne. Lo 1960, ewandji wa lɛɛta wakaleke tɔlɔsha. Vɔ wakadjangɛ apulushi dia nshila Ɛmɛnyi wa Jehowa oshiki. L’etena kɛsɔ, sho kɔfɔnyaka dia lushi lɔmɔtshi tayosambisha lo wodja w’otondo. Anto tshɛ wakatɔlɔshaka. Koko ɛlɔ kɛnɛ, aya Ɛmɛnyi wa Jehowa suke la 111 000 lo wodja w’Espagne. Mɛna woho wakasalema ohamelo ɔsɔ, kaanga mbaki ɔlɔshamelo efula, keketshaka dietawɔ diami di’ɔnɛ Jehowa ekɔ lo wedi aso, ndooko dui diahatakoke nsala.”

18. Ɔkɔkɔ akɔna wele lo 1 Kɔrɛtɔ 3:8 watotshutshuya dia monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ?

18 Yoho ya hende ele, sho tetemalaka monga ekambi wele l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakate Pɔɔlɔ ɔnɛ: “Onto l’onto ayolongola difuto diande lo ndjela olimu ande hita.” (1 Kɔr. 3:8) Onto l’onto ayolongola difuto lo ndjela olimu ande, koko aha oma l’etombelo wakondjande oma l’olimu akɔ. Ande ekeketshelo kakondja wanɛ wasambisha lo bɛtshi dia nkɛtɛ diahaleke anto mbetawɔ losango la Diolelo lee! Lo washo wa Nzambi, Ɔmɛnyi ande tshɛ wayasha l’otema ɔtɔi l’olimu wa monɛ ntɔngɔ ekɔ lo “ntɔ elowa efula,” ndo ekɔ l’ɔkɔkɔ wa ngɛnangɛna.​—Jni. 15:8; Mat. 13:23.

19. a) Ngande wɛnya prɔfɛsiya ka Yeso ka lo Mateo 24:14 ɔngɛnɔngɛnɔ wele la so? b) Kakɔna kahombaso namaka lo yimba oyadi hatokondja etombelo w’amɛna l’olimu wa mbetɛ anto ambeki?

19 Yoho ya sato ele, sho ngɛnangɛnaka nɛ dia olimu aso wekɔ lo nkotsha prɔfɛsiya. Tɔsɛdingole okadimwelo wakasha Yeso apɔstɔlɔ ande etena kakawawombola ɔnɛ: “Djembetelo yakɔna yayɛnya woongelo ayɛ ndo etena k’ekomelo k’andja?” Nde akawatɛ dia dui dimɔtshi diendana la djembetelo ya woongelo ɔsɔ ele esambishelo ka l’andja w’otondo. Onde nde akatɛkɛta di’olimu wa mbetɛ anto ambeki? Ndooko. Nde akate ate: “Lokumu l’ɔlɔlɔ lɔnɛ la Diolelo layosambishama lo nkɛtɛ k’otondo oko ɔmɛnyi.” (Mat. 24:3, 14) Ɔnkɔnɛ, esambishelo ka Diolelo ekɔ dui dimɔtshi di’ohomba dia lo djembetelo shɔ. Etena kasambishaso lokumu l’ɔlɔlɔ la Diolelo, sho namaka lo yimba dia oyadi kaanga hatotondoyisha lo mbetɛ anto ambeki, tekɔ lo ‘nsambisha.’d Diakɔ diele, oyadi woho akɔna wayokadimola anto lo losango laso, tekɔ lo mbisha lonya lo okotshamelo wa prɔfɛsiya ka Yeso ndo tekɔ la diɛsɛ dia monga “ekambi kaamɛ la Nzambi.” (1 Kɔr. 3:9) Ɔsɔ ekɔ ɔkɔkɔ w’oshika wahombaso ngɛnangɛna.

“Uma l’ehutwelu ka unya pulu ndu l’edjelu kawo”

20, 21. a) Ngande wakotshama ɛtɛkɛta wele lo Malaki 1:11? b) Lo kɛnɛ kendana l’olimu wa dinela, yɛdikɔ yakɔna yamboyɔsa, ndo lande na?

20 Lo ntambe ka ntondo, Yeso akakimanyiya apɔstɔlɔ ande dia vɔ nshihodia di’olimu wa dinela wakahombe kambema la shamanya. Ntatɛ oma ko 1919, Yeso ekɔ lo nkimanyiya ambeki ande wa nshi nyɛ dia vɔ nshihodia dui dia mɛtɛ sɔ. Dia nkitanyiya didjango sɔ, ekambi waki Nzambi wamboleka ndjasha l’esambishelo. Lo mɛtɛ, olimu wa dinela ɔsɔ wambɛnama dia hawemalaki. Oko wakatatshi omvutshi Malaki, olimu w’esambishelo wekɔ lo kambema nshi nyɛ “uma l’ehutwelu ka unya pulu ndu l’edjelu kawo.” (Mal. 1:11) Eelo, oma l’ehotwelo polo ndo l’edjelo, mbuta ate oma lo ɛstɛ polo ndo lo owɛstɛ ndo l’ahole tshɛ wewɔ la nkɛtɛ, wanɛ wonɛ ndo wanɛ wana wekɔ lo nkamba ndo wekɔ lo ngɛnangɛna kaamɛ. Ndo oma l’ehotwelo polo ndo l’edjelo, mbuta ate oma ko pindju polo ndo dikɔlɔ, kana nshi tshɛ, tekɔ lo nkamba olimu ɔsɔ la shamanya.

21 Etena kakaloyaso washo l’ɔkɔngɔ lo ɛnɔnyi 100 wambeta ɛnɛ ndo kɛnaso woho wambofula djui ya tshitshɛ y’ekambi waki Nzambi ndo wambowokoma ‘wodja wa woke,’ etema aso ‘ndolaka tɔɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ.’ (Is. 60:5, 22) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tetawɔ di’ɔngɛnɔngɛnɔ ɔsɔ ndo ngandji kokaso Jehowa lele “Owandji wa dinela,” totshutshuya dia sho ntetemala ndjasha lo dinela dioleki woke dia lo tena tshɛ sɔ.​—Luka 10:2.

a Ɛtɛkɛta wa Yeso w’ɔnɛ ‘dikambɔ diambɛla’ akakoke nembetshiya ekutu wa wɛma wakalɔtɛ olui wa woke w’ase Samariya wele Yeso akawaɛnyi wayaye.

b Dia mbeya awui akina wendana l’ɛnɔnyi ɛsɔ ndo ɛnɔnyi akumi wakayele, sho kokeketshaka dia wɛ mbadia lɛkɛ 425-520 la dibuku Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu, lɛnɛ ɛnyawɔ kɛnɛ kakasale olimu wa dinela ntatɛ lo 1919 polo 1992.

c Dia mbeya awui akina wendana la prɔfɛsiya kɛsɔ, enda dibuku La prophétie d’Isaïe, lumière pour tous les humains (volume II), lɛkɛ 303-320.

d Ambeki wa Bible wa ntondo wakashihodia dui dia mɛtɛ di’ohomba sɔ. Tshoto y’Etangelo ya Siɔna ya Ngɔndɔ ka dikumi l’ɔtɔi 15, 1895 (Angɛlɛ) yakate ɔnɛ: “Oyadi sho kotshumanyaka anto yema tshitshɛ, olimu w’esambishelo wayotetemala kambema lo yɛdikɔ y’efula. . . . Onto tshɛ koka nsambisha.”

Onde Diolelo ekɔ dui dia mɛtɛ le yɛ?

  • Kakɔna kakakotsha Diolelo diaki Nzambi lo kɛnɛ kendana la dinela dia lo nyuma?

  • Ngande wakokeketsha wɛɛla wa lɔtɔngɔ la mutardɛ ndo wa wodoya dia wɛ ndeka ndjasha l’olimu w’esambishelo?

  • Naa ɛkɔkɔ w’eshika wakotshutshuya dia ngɛnangɛna olimu w’esambishelo?

WOHO WAKANANDA TRAKTƐ HIENDE ETEMA W’ANTO AHENDE WA L’AMAZONE

[Osato wa lo lɛkɛ 94]

Antônio Simões

EKUMANYI k’Okristo kele la kɔlamelo kaya l’ɛnɔnyi 91 kelɛwɔ Antônio Simões mbohɔka woho wakashola papa kande la nyango pami akambo wa mɛtɛ lo tshimbo ya traktɛ hiende yakatondjama oma le Ɛmɛnyi wa Jehowa. Nde akambola angɛndangɛnda ande ate: “Onde nyu nangaka mboka dui sɔ?” Vɔ wakate ɔnɛ: “Eelo sho nangaka.” L’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo l’ɔmɔnɔmɔnɔ tshɛ, Antônio akadjasɛ ndo akatatɛ mbakɔndɔlɛ.

“Zeno ka papa aki osambisha wa l’ɔtɛmwɛlɔ wa waa Baptistes. Lo 1931, nde akatshu lo ngelo kɛmɔtshi ka l’okonda w’Amazone dia tenda mama kɛmɔtshi k’ose ɔtɛmwɛlɔ ande. Nde akatane traktɛ hiende yendana l’akambo wa lo Bible lo luudu la mama kakɔ. Mama kɛsɔ akayitane lo luudu lawɔ l’ɔtɛmwɛlɔ, koko nde kombeya onto lakayitshike. Traktɛ kɛmɔtshi kakatɛkɛtaka dia Ifɛrnɔ ndo kekina dia eolwelo. Papa akanandema efula oma lo kɛnɛ kakandadia. Mbala kakɔ ɔtɔi, nde akohɔ kɛnɛ kakawotɛka Guilherme k’okilo ande mbala la mbala ate: ‘Haletawɔ di’Ifɛrnɔ wekɔ ndo Nzambi ka ngandji hakoke nsala dihole dia ngasɔ dia soyaka anto.’ Oko wakandalomɔlomɔka dia tɛɛnya Guilherme traktɛ shɔ, papa akɔtɔ lo waato ndo akande lɔkɛndɔ la wenya a tango enanɛi otsha la Manaquiri, ngelo kosukanyi la Manaus, lɛnɛ akadjasɛka Guilherme.

Antônio Simões okime foto k’etshumanelo ka ntondo ka la Manaquiri, l’ɛtshi ka nkɛtɛ k’Amazone, la Brésil

Etshumanelo ka ntondo ka l’Amazone, la Brésil

“L’ɔkɔngɔ wa papa nde la Guilherme ka nyɔmi pami mbadia traktɛ shɔ, vɔ akɔ ahende wakate vate: ‘Ɔsɔ ekɔ mɛtɛ akambo wa mɛtɛ.’ Aha la ntshimbatshimba, vɔ wakafundɛ Bɛtɛlɛ ka la Brésil mukanda dia vɔ mbatomɛ ekanda walembetshiya Bible. Papa akatshike olimu ande wa pastɛrɛ, ndo nde la nyɔmi pami wakatatɛ nsambisha akambo wa mɛtɛ wa lo Bible l’ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ. Anto waketawɔ esambishelo kawɔ ndo l’ɔkɔngɔ w’ɔnɔnyi ɔtɔi, etshumanelo kakaatema la Manaquiri. Ase ngelo kɛsɔ 70 wakɔtɔka lo nsanganya ndo l’etena kɛsɔ, tɔ mbaki etshumanelo kakaleke woke la Brésil.” Antônio akɔlama yema. Oma laasɔ, nde akambola ate: “Shi ekɔ dui dia diambo dia mboka woho wakakome losango la Diolelo l’Amazone?” Ngasɔ mbediɔ. Ntɔngɔ hiende ya totshitshɛ, mbuta ate traktɛ hiende yendana l’akambo wa lo Bible yakake edio lo okonda w’Amazone ndo yakahame polo ndo nkoma shaka y’etshumanelo. Ɛlɔ kɛnɛ, aha etshumanelo ka la Manaquiri kaya ɛnɔnyi 83 keto kele la Brésil, koko aya tshumanelo 143.

ƆNƐ LELE TSHITSHƐ AYA WODJA WA WOLO’

“ONE leli tshitshe ayuyala kinunu, ona one luleki tshitshe wudja a wulu. Dimi, [Jehowa], layusa[manyisha] dikambu ne l’etena kadio.” (Is. 60:22) Ngande wambokotshama prɔfɛsiya kɛsɔ? Shɛngiya yakɔna yambonga la ekotshamelo katɔ le Ɛmɛnyi wa Jehowa wa l’andja w’otondo wambookambɛ edja?

Börje Nilsson

Börje Nilsson (laya l’ɛnɔnyi 84, ndo lakabatizama lo 1943) mbutaka ate: “Dimi mbohɔka ɔnangɛso ɔmɔtshi l’okitami lakakambe oko ombatshi mboka lo ɛnɔnyi 1920. Etena kakawotome dia tokimanyiya l’ɛtshi ka nkɛtɛ kele la woke wele oko wodja wa Suède kahanya l’ahende, nde aketawɔ l’okitanyiya tshɛ dia tosambisha lɛkɔ ndo olimu wakandakambe nde l’ekambi ekina wa kɔlamelo wakonge l’etombelo w’amɛna. Ɛlɔ kɛnɛ, ɛtshi ka nkɛtɛ kɛsɔ kaya l’apandjudi ndekana 22 000. Kaanga mbayami osombe, dimi nangaka ntetemala kambɛ Jehowa. Eeya kɛnɛ katolamɛnde la ntondo?”

Etienne Esterhuyse

Etienne Esterhuyse (laya l’ɛnɔnyi 83, ndo lakabatizama lo 1942) mbutaka ate: “Ɛlɔ kɛnɛ, lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ lo mɛna woho wambodɛ lofulo l’ekambi wa Jehowa l’Afrique du Sud oma lo 1 500 lo 1942, koko ɛlɔ kɛnɛ aya apandjudi ndekana 94 000. Ande woho wakeketshama mbetawɔ kaso dia monga l’atei w’okongamelo wa woke ɔnɛ lee!”

Keith Gaydon

Keith Gaydon (laya l’ɛnɔnyi 82, ndo lakabatizama lo 1948) mbutaka ate: “Mɛna woho wakadɛ lofulo l’apandjudi la Grande-Bretagne oma lo 13 700 lo 1948 ko aya suke la 137 000 ɛlɔ kɛnɛ, mbetawoyakami dia ɔnɛ ekɔ olimu wa Jehowa. Dui sɔ hadiokoke salema oma lo wolo w’anto, koko Jehowa mbele ‘Ɔnɛ latotshaka akambo wa weke.’”—Etum. 15:11.

Ulrike Krolop

Ulrike Krolop (laya l’ɛnɔnyi 77, ndo lakabatizama lo 1952) mbutaka ate: “L’ɔkɔngɔ wa Ta dia hende di’andja w’otondo, tshumanelo dia l’Allemagne diakakeketshama lo woho wakakikɛ Ɛmɛnyi wa Jehowa ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’oma le ase Nazi. Anto waki l’ohomba w’esambelo ndo takakokaka mbakimanyiya aha l’okakatanu nɛ dia Ɛmɛnyi wa Jehowa kɔmbɔtɔ lo ta sɔ. L’edja kolekanyi ɛnɔnyi 60, lakɛnyi woho wakalɔmbɔla nyuma kaki Nzambi ekambi ande. Ɛlɔ kɛnɛ, aya Ɛmɛnyi wa Jehowa ndekana 164 000. Ande etombelo wa diambo wambotokondja lee!”

Mariya Brinetskaya

Mariya Brinetskaya (laya l’ɛnɔnyi 77, ndo lakabatizama lo 1955) mbutaka ate: “Diaha sho ndjondama, lakabatizama la kati k’otsho. L’ɔkɔngɔ diko, wakande omɛmi ndo wakotome lo mpango kɛmɔtshi ka lokanu l’ɔtɛ wakinde Ɔmɛnyi wa Jehowa. La yewo tshɛ, lakatetemala nsambisha lo ngelo kaso lanɛ lo wodja wa Russie, ndo anto efula waketawɔ akambo wa mɛtɛ. L’etena kɛsɔ, taki apandjudi yema tshitshɛ tsho. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula dia mɛna di’ɛlɔ kɛnɛ taya apandjudi ndekana 168 000 la Russie.”

Kimiko Yamano

Kimiko Yamano (laya l’ɛnɔnyi 79, ndo lakabatizama lo 1954) mbutaka ate: “Etena kakameye lo 1970 dia taya apandudi 10 000 la Japon, laki l’ɔngɛnɔngɛnɔ w’efula ndo lakalake Jehowa ɔnɛ: ‘Layokokambɛka la kɔlamelo l’edja tshɛ kekemi la lɔsɛnɔ.’ Ohonyokanyiya ɔngɛnɔngɛnɔ wahombami monga la wɔ ɛlɔ kɛnɛ, etena kayaso apandjudi ndekana 216 000.”

Daniel Odogun

Daniel Odogun (laya l’ɛnɔnyi 83) mbutaka ate: “Etena kakamabatizama lo 1950, wodja wa Nigéria waki paka l’apandjudi 8 000. Koko ɛlɔ kɛnɛ, taya apandjudi oko 351 000. Etena kɔtɔmi lo nsanganya ya weke, dimi mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ lam’ɛnami anto efula, ndo dimi mbohɔka Hangai 2:7. Jehowa mɛtɛ mbasotshasotsha wedja, diakɔ mbɔtɔ diangɔ dia nɛmɔ l’okongamelo ande. Lekɔ lo ntetemala nsala kɛnɛ kemi l’akoka wa nsala l’olimu w’esambishelo, nɛ dia ɔsɔ mbele yoho yami ya ‘mbisha Jehowa losaka.’”

Carlos Silva

Carlos Silva (lele l’ɛnɔnyi 79) mbutaka ate: “Etena kakamabatizama lo 1952, taki Ɛmɛnyi wa Jehowa 5 000 to la Brésil. L’ɔnɔnyi ɔsɔ, taki la losanganya la woke lo luudu lɔmɔtshi la woke la tɔkɛnyɔ la la São Paulo. Mituka wa totshitshɛ ehende eto mbaki lo parkingɛ. Ɔnangɛso ɔmɔtshi akamɛnya sɛkɛ dia tɔkɛnyɔ dia Pacaembu diaki yema suke ndo akamimbola ate: ‘Onde wɛ fɔnyaka dia tayolodia sɛkɛ nɛ l’anto lushi lɔmɔtshi?’ Dui sɔ akɛnama oko hadiokoke salema, koko lo 1973, sɛkɛ sɔ diakalole l’anto 94586. Ɛlɔ kɛnɛ, taya apandjudi ndekana 767 000 lo wodja wa Brésil, ndo ekɔ dui dia diambo dia mɛna ohamelo wa ngasɔ.”

Carlos Cázares

Carlos Cázares (laya l’ɛnɔnyi 73) mbutaka ate: “Lo 1954, ɔnɔnyi wakamabatizama, taki apandjudi 10 500 lo wodja wa Mexique. Ohomba w’apandjudi waki efula, diakɔ diakamayɔsɔnama oko omendji, laasɔ ko lele l’ɛnɔnyi 21. Laki la diɛsɛ dia mɛna la washo ami ekotshamelo k’Isaya 60:22. Kakianɛ, taya apandjudi ndekana 806 000 walɔmbɔla ambeki wa Bible ndekana miliyɔ ɔtɔi. Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ dui di’ɔngɛnɔngɛnɔ.”

    Ekanda wa l’Ɔtɛtɛla (1983-2025)
    Tomba
    Ɔtɔ
    • Ɔtɛtɛla
    • Kahana l'onto
    • Nango
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ɛlɛmbɛ w'okambelo
    • Awui wa sheke
    • Paramètres de confidentialité
    • JW.ORG
    • Ɔtɔ
    Kahana l'onto